Όποιος επιχειρεί να κατανοήσει το Ισλάμ έρχεται αντιμέτωπος με μια αντιφατική κατάσταση. Από τη μια η χαμηλή οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη πολλών μουσουλμανικών χωρών, η αδιαμφισβήτητη σχέση της ισλαμικής τρομοκρατίας με τις δυτικές δυνάμεις (είτε ως αντίδραση στις ιμπεριαλιστικές πολιτικές είτε ως σύμμαχός τους ενάντια σε προοδευτικά κινήματα), η ασύλληπτη βιαιότητα του ISIS… Από την άλλη, στην Παλαιστίνη, την Αίγυπτο, την Τουρκία και αλλού, ένας πιστός μουσουλμάνος μπορεί να προσευχηθεί στο τζαμί και, γυρνώντας σπίτι του, να ρωτήσει την κόρη του για τις σπουδές της ή να πιει καφέ με τον χριστιανό γείτονά του. Η εικόνα δεν είναι λοιπόν καθόλου ενιαία. Ο Δρ Άχμαντ Σαφίκ, ηγετικό στέλεχος του Κ.Κ. Πακιστάν, σε αυτό το εισαγωγικό κείμενο μιλά για το «ορθόδοξο», συντηρητικό Ισλάμ, που μισεί την πρόοδο και τελικά τους ίδιους τους ανθρώπους.
Ισλάμ και βία: Ποιος φταίει;
Ορθολογικοί και ορθόδοξοι σε μια αντιπαράθεση αιώνων
Του Δρ. Αχμάντ Σαφίκ
Η βάναυση δολοφονία παιδιών στην Πεσαβάρ του Πακιστάν στις 16 Δεκεμβρίου 2014, οι επιθέσεις στην εφημερίδα Charlie Hebdo στις 7 Ιανουαρίου, η τιμωρία με μαστίγωμα του Σαουδάραβα μπλόγκερ Ραΐφ Μπαντάουι και άλλα τέτοια δραματικά γεγονότα έχουν επαναφέρει μία έντονη συζήτηση σχετικά με το μετριοπαθές Ισλάμ και την ισλαμική βία. Υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις για το θέμα: από την αντίληψη ότι το πρόβλημα έγκειται σε εσφαλμένη ερμηνεία του Κορανίου, μέχρι την άποψη ότι το ίδιο το θεϊκό κείμενο περιέχει εδάφια που καλούν ανοιχτά τους μουσουλμάνους να σκοτώσουν τους «αποστάτες». Μετά την επίθεση στην Πεσαβάρ, ο μουφτής του Λαλ Μαστζίντ, ενός περιβόητου τζαμιού στην καρδιά της πρωτεύουσας Ισλαμαμπάντ, αρνήθηκε ανοιχτά να καταδικάσει τους Ταλιμπάν, οι οποίοι ανέλαβαν την ευθύνη για τη δολοφονία των 146 παιδιών. Δηλαδή, πέρα από προκαταλήψεις και γενικεύσεις, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι υφίσταται αυτή η βλοσυρή ερμηνεία και αντίληψη από μεγάλο μέρος του μουσουλμανικού κλήρου. Πώς είναι δυνατή μια τέτοια απάνθρωπη ερμηνεία;
Η ήττα του ορθού λόγου
Η πρώιμη ισλαμική παράδοση βασίστηκε στις διδαχές του Προφήτη Μωάμεθ, σε μια εποχή που ο ίδιος ο Προφήτης ήταν ταυτόχρονα θρησκευτικός αρχηγός και «κρατικός» ηγέτης. Τότε δέσποζε η παράδοση και η προφορική κουλτούρα, σύμφωνα με τον Walter J. Ong. Ο Ong ο οποίος έχει γράψει αναλυτικά για τις προφορικές παραδόσεις στο διάσημο βιβλίο του Orality and Literacy (Προφορική και γραπτή παράδοση).
Τα θρησκευτικά διατάγματα τα συνέθετε και τα εφάρμοζε ο ίδιος ο Προφήτης. Ο Richard Osborne σημειώνει ότι οι διδασκαλίες αυτές συνιστούσαν «έναν απλό μονοθεϊσμό, γεμάτο με τα ευγενικά συναισθήματα των Βεδουίνων της ερήμου – καλοσύνη, γενναιοδωρία και αδελφοσύνη».
Μετά το θάνατο του Προφήτη, η εσωτερική σύγκρουση ανάμεσα στους μουσουλμάνους οδήγησε στη διάσπαση της ισλαμικής κοινωνίας, με βάση τις πολλαπλές ερμηνείες του ιερού κειμένου. Συγγράφηκαν μεγάλες συλλογές χαντίθ (ισλαμικά νομολογιακά κείμενα) από ισλαμικές δυναστείες για τους δικούς τους πολιτικούς λόγους. Ο Δρ Ghulam Jilani Barq έχει καταδείξει λεπτομερώς στο έργο του αυτές τις πολιτικές σκοπιμότητες. Η εμφάνιση της ισλαμικής ορθοδοξίας και των ισλαμικών μεταρρυθμιστών διαμόρφωσε δύο διαφορετικές αφηγήσεις της μουσουλμανικής κοινωνίας. Το ορθολογικό κίνημα, που ξεκίνησε με τον Αλ-Κίντι το 830, ουσιαστικά έληξε σύντομα – μόλις το 1100 με τον Αβερρόη (Ιμπν Ρουσίντ).
Αντίθετα, οι ορθόδοξες ερμηνείες γνώρισαν μεγαλύτερη εξάπλωση. Οι πιο αξιοσημείωτες ήταν οι ιδέες των Μοχάμεντ Ιμπν Αμπντ αλ-Ουαχάμπ (ΣτΜ: ουαχαβιτισμός, ρεύμα που επικράτησε στη Σαουδική Αραβία) και Χασάν αλ-Μπάνα (ιδρυτής της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο). Και οι δύο αυτές αντιλήψεις –βαθιά συντηρητικές– επηρέασαν σε τεράστιο βαθμό τους κοινωνικούς, θρησκευτικούς και οικονομικούς κώδικες του ισλαμικού κόσμου. Το ορθόδοξο Ισλάμ εν συνεχεία έπαιξε επίσης σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση όλων των ισλαμικών φονταμενταλιστικών ομάδων σε άλλες μουσουλμανικές χώρες, όπως το Τεχρίκ-ε-Ταλιμπάν στο Πακιστάν, η Αλ-Κάιντα, το Ισλαμικό Κράτος στο Ιράκ και τη Συρία, η Μπόκο Χαράμ στη Νιγηρία. Όλες αυτές οι οργανώσεις έχουν στην ατζέντα τους την επιβολή του ισλαμικού συστήματος της Σαρία σε παγκόσμια κλίμακα.
Η πλειοψηφία των μουσουλμανικών κοινωνιών εξακολουθούν να διέπονται από τη μοναρχική κυριαρχία και την έλλειψη δημοκρατίας. Κοινωνίες στον 21ο αιώνα, χωρίς καν βάσεις δημοκρατικής διακυβέρνησης που είχαν οι ελληνικές κοινότητες από τον 6ου αιώνα π.Χ., απαιτούν μια διαφορετική προσέγγιση.
Είναι γνωστό ότι κεντρική ιδέα των ορθόδοξων μουσουλμάνων διανοούμενων είναι η υποταγή των γυναικών. Είναι χαρακτηριστικές οι περιπτώσεις της απαγωγής των μαθητριών από την Μπόκο Χαράμ, των βομβιστικών επιθέσεων σε σχολεία θηλέων από τους Ταλιμπάν, και των επιθέσεων πιστών του Λαλ Μαστζίντ σε εργάτριες του σεξ στο Ισλαμαμπάντ. Βέβαια αντίστοιχες διδασκαλίες δεν ήταν άγνωστες στο χριστιανικό μεσαίωνα, και πολλά χριστιανικά κείμενα προωθούν την καταπίεση των γυναικών. Για παράδειγμα, ο Άγιος Ιερώνυμος συνέταξε μία λεπτομερή πραγματεία με τους κανόνες της ευπρεπούς συμπεριφοράς των γυναικών.
Διώξεις των προοδευτικών μουσουλμάνων
Το πραγματικά μετριοπαθές Ισλάμ, όπως έχουν καταδείξει πολλοί μελετητές, ήταν είτε ατομική αναζήτηση ορισμένων ορθολογιστών μουσουλμάνων (οι οποίοι πλήρωσαν βαρύ τίμημα για τις προοδευτικές τους ιδέες), είτε παραδόσεις και ρεύματα που προστατεύονταν από ορισμένες δυναστείες, αλλά εξαλείφθηκαν όταν αυτές οι δυναστείες παρήκμασαν. Πολλοί μουσουλμάνοι επιστήμονες και ορθολογιστές στοχαστές ανακηρύχθηκαν αιρετικοί και τιμωρήθηκαν.
Στο Πακιστάν μια πολύ γνωστή περίπτωση ήταν ο Syed Sibt-e-Hassan (σπουδαίος συγγραφέας και μέλος του Κ.Κ. Πακιστάν), ο οποίος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του φυλακισμένος από το δικτατορικό καθεστώς του Ζία. Ομοίως, ο Δρ Fazl-ur-Rehman (υπουργός παιδείας στη δεκαετία του ’60) και ο δρ. Abdus Salam (ο πρώτος μουσουλμάνος που βραβεύτηκε με Νόμπελ Φυσικής) εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα. Πιο πρόσφατα, άνθρωποι όπως ο Jibran Nasir (που επεδίωκε τη μεταρρύθμιση των θρησκευτικών σχολείων) και οι Αχμαντίγια (μουσουλμανικό ρεύμα με αντι-τζιχαντιστική στάση) διώχθηκαν ως «πράκτορες».
Αυτό είναι το τίμημα που πληρώνουν όσοι προσπαθούν να προωθήσουν τον ορθό λόγο και τη μετριοπάθεια. Αυτή η κατάσταση δεν ισχύει μόνο στο Πακιστάν. Σε όλο το μουσουλμανικό κόσμο μακρύς είναι ο κατάλογος περιπτώσεων μουσουλμάνων που υποστηρίζουν τον εκσυγχρονισμό, την ελευθερία και το διαχωρισμό κράτους και θρησκείας και αντιμετωπίζουν εκφοβισμούς, απειλές και διώξεις.
Ο αντιδραστικός κλήρος κυριαρχεί
Οι μελετητές που έχουν ασχοληθεί με τη μεταρρύθμιση και το διαφωτισμό εντοπίζουν τέσσερεις βασικούς παράγοντες:
α) τη σταδιακή αποδυνάμωση της εκκλησίας και των μοναρχικών εξουσιαστικών σχέσεων,
β) την εξέγερση των χριστιανών της Βόρειας Ευρώπης ενάντια στην εκκλησιαστική εκμετάλλευση,
γ) την άνοδο του ουμανισμού στην Ιταλία, και
δ) τις επιστημονικές ανακαλύψεις και φιλοσοφικές διαμάχες που αντίκεινται στις χριστιανικές διδασκαλίες.
Μπορούν οι τέσσερις αυτές προϋποθέσεις να εφαρμοστούν στις ισλαμικές χώρες σήμερα; Η απάντηση είναι απλά «όχι».
Το πλέγμα εξουσίας ανάμεσα στα κράτη και το θρησκευτικό κλήρο είναι ισχυρότατο. Στην πραγματικότητα, σε ορισμένες ισλαμικές χώρες οι κρατικές υποθέσεις υπαγορεύονται από τα ιερατεία. Η αμφισβήτηση του μονοπωλίου τους, οδηγεί στο θάνατο. Ακόμη και ένα περιορισμένο αίτημα για μεταρρυθμίσεις στις θεολογικές σχολές προκαλεί θύελλα, ενώ ακόμη και οι δάσκαλοι των θεολογικών σχολών ομολογούν τη συμμετοχή των αποφοίτων τους σε τρομοκρατικές οργανώσεις. Ωστόσο, η μεταρρύθμιση θεωρείται απαράδεκτη από την πλειοψηφία των ίδιων δασκάλων.
Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι οι πιο επικίνδυνες φετβά (ερμηνείες από θρησκευτική αρχή) προέρχονται από διαπρεπείς και δημοφιλείς μουσουλμάνους ιερείς. Για παράδειγμα η θεωρία του Μεγάλου Μουφτή της Σαουδικής Αραβίας σχετικά με την «Περιστροφή του Ήλιου γύρω από τη Γη», η «καταδίκη 15 ανδρών και γυναικών που διέπραξαν το αδίκημα της συναναστροφής σε ένα πάρτι», καθώς και η ιρανική φετβά που κατηγορεί τις «πρόστυχα ντυμένες γυναίκες για τους σεισμούς».
Μπορούμε να σταθούμε σε μία από τις αιτίες αυτής της κατάστασης: Η φιλοσοφία είναι ένα εξαιρετικά αγνοημένο αντικείμενο στις ισλαμικές χώρες. Στην περίπτωση του Πακιστάν, η φιλοσοφία διδάσκεται σε μόλις 9 από τα 49 πανεπιστήμια που έχουν κλάδους κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Αντίθετα, οι ισλαμικές σπουδές διδάσκονται σε 29 πανεπιστήμια. Σήμερα, η ένδοξη περίοδος της ισλαμικής επιστημονικής επανάστασης έχει αντικατασταθεί από οργανισμούς που προωθούν μια μυωπική και στενόμυαλη αντίληψη τόσο για το Ισλάμ όσο και για τον κόσμο. Η ελπίδα για ένα μετριοπαθές, μεταρρυθμιστικό Ισλάμ είναι δύσκολο να αρθρωθεί.
Μετάφραση: Βαλάντης Καμπράγκος
