Φωτ: Η Φιρουζέ Αχλαγί με φόντο ένα έργο της (χωρίς χρώμα) στο Κέντρο Τέχνης. (φωτο Στ. Ελληνιάδη)
Μέσα σε μερικές μέρες, όσα χιλιόμετρα κι αν κάνεις, όσο παρατηρητικός κι αν είσαι και όσο διαβασμένος κι αν έχεις πάει, είναι αδύνατο να πεις ότι γνώρισες σε βάθος μια χώρα, ένα λαό, ένα πολιτισμό. Εδώ στην ίδια μας τη χώρα, έρχονται στιγμές που διαπιστώνεις πόσα λίγα ξέρεις και πόσα δεν έχεις καταλάβει. Έτσι, προσπαθήσαμε τουλάχιστον να αποκομίσουμε μια αίσθηση του τι συμβαίνει, να νιώσουμε κάποια ρεύματα που διαπερνούν το Ιράν και είναι ορατά δια γυμνού οφθαλμού στα πεδία του πολιτισμού. Και το καταφέραμε με υπερπροσπάθεια. Γιατί γνωρίσαμε τους κατάλληλους ανθρώπους που μας πρόσφεραν μερικά «κλειδιά» και μας άνοιξαν πύλες που διευκόλυναν την κατανόηση, διεύρυναν την ορατότητα και πολλαπλασίασαν τα πεδία διερεύνησης.
Την άκρη του νήματος μας την έδωσε ο πρέσβης της Ελλάδας στο Ιράν Γιώργος Αϋφαντής, ο οποίος μας έκανε μια πολύ σημαντική ενημέρωση, για να ξέρουμε σε τι έδαφος βρισκόμαστε και τι να προσέξουμε, αλλά, επιπλέον, μας έφερε σε επαφή με ενδιαφέροντες ανθρώπους μέσα από τους οποίους γνωρίσαμε κι άλλους για να φτάσουμε κοντά στο στόχο μας. Βοήθεια είχαμε και από άλλα στελέχη της πρεσβείας, γεγονός που μας διευκόλυνε αφάνταστα, αφού αξιοποιήσαμε το χρόνο μας λεπτό προς λεπτό και είδαμε, ακούσαμε και μάθαμε πράγματα που σε κανονικές συνθήκες θα χρειαζόμασταν μήνες. Ήταν από τα θετικά του ταξιδιού μας ότι βρήκαμε μία πρεσβεία να λειτουργεί ουσιαστικά και, όπως διαπιστώσαμε από τους εντόπιους συνομιλητές μας, να έχει αποσπάσει την εκτίμησή τους όχι μόνο για την ακεραιότητα και το δυναμισμό του πρέσβη, αλλά και για την προσπάθεια του ιδίου και των συνεργατών του να αναβαθμίσουν τις ελληνο-ιρακινές σχέσεις που έχουν πληγεί από το καθεστώς των κυρώσεων, αλλά και από τη χρόνια γραφειοκρατία που μαστίζει τις ελληνικές διπλωματικές αντιπροσωπείες στα περισσότερα μέρη του κόσμου.
Στο δεκαήμερο της παραμονής μας επισκεφτήκαμε μέρη στα οποία συμπυκνώνεται η ιστορία του πολιτισμού. Από τα 50 μουσεία που έχει η Τεχεράνη, περπατήσαμε περίπου 15, με βάση τις συμβουλές των φίλων μας και αυτά που σχετίζονται με τομείς που μας ενδιαφέρουν κατά προτεραιότητα. Για όλα αυτά είναι αδύνατο να γράψω τι αποκόμισα γιατί θα πήγαινα για βιβλίο. Περιορίζομαι έτσι, ευσύνοπτα, σ’ αυτά που έχουν σχέση με ποίηση (βλ. μέρος β΄), μουσική (βλ. μέρος γ΄), ζωγραφική, σινεμά και ιστορία. Εννοείται με αναφορές, σε αδρές γραμμές, στο σύγχρονο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο.
Πόλη των μουσείων
Στα τυχερά μας ήταν η γνωριμία με την Φιρουζέ. Η Φιρουζέ Αχλαγί είναι ζωγράφος, δραστήρια κοινωνικά και κλαδικά μέσα από την ένωση των Ιρανών εικαστικών που αριθμεί 1800 μέλη, η οποία, μεταξύ των πολλών προσόντων της, μιλάει και ελληνικά! Μια γυναίκα με περσική φινέτσα, ταλέντο, κοσμοπολίτικη κουλτούρα και πολλές γνωριμίες μέσα κι έξω από τη χώρα. Η αντανάκλαση όλων αυτών φαίνεται μέσα στα έργα της Φιρουζέ, που εμάς, τους δυτικούς, μας εισάγουν σε ένα άλλο πολιτισμό, πολύ πλούσιο και διαφορετικό, στα ίχνη των μετρ της ιρανικής ζωγραφικής, με μια πολύ μοντέρνα γλώσσα.
Στο Κέντρο Γκαλερί Τέχνης της Τεχεράνης, σε ένα εξαιρετικά καλόγουστο περιβάλλον, ο διευθυντής Βαχίντ Μαλέκ μας έδωσε πολλές πληροφορίες για τη δυναμική των εικαστικών στο Ιράν. Ο χώρος βρίσκεται σε δημιουργικό βρασμό και παράγει σημαντικά έργα τέχνης, ενώ αυξάνεται ο αριθμός των ανθρώπων που ενδιαφέρονται για τη ζωγραφική. Στο Κέντρο Τέχνης εκτίθενται αντιπροωπευτικά έργα σύγχρονων Ιρανών ζωγράφων, όπως των Νασέρ Αζιζί, Φαριντέ Λασαΐ, Χανιμπάλ Αλχάς, Νασέρ Οβισί κ.ά., και στον κήπο του κτηρίου, όπου λειτουργεί ένα όμορφο καφέ, πραγματοποιούνται υπαίθριες εκδηλώσεις με μουσική, χορό κ.λπ., όπως μία μουσική παράσταση με λαϊκά όργανα και χορό των δερβίσηδων που μας έδειξαν σε βίντεο. Στην Τεχεράνη υπάρχουν πολλές γκαλερί, αλλά γίνονται και πολλές εικαστικές παρεμβάσεις σε διάφορα σημεία της πόλης.
Κάνοντας μεγάλες διαδρομές μέσα στην πελώρια σε έκταση πρωτεύουσα, βλέπαμε σε πολλά σημεία «επεμβάσεις» με καλλιτεχνικό περιεχόμενο, μικρών και μεγάλων διαστάσεων. Γλυπτά σχήματα και αναπαραστάσεις κατά μήκος των πλευρικών τοίχων των λεωφόρων και των υπόγειων δρόμων, αγάλματα και κατασκευές από μάρμαρο και μέταλλα σε πάρκα, πρωτοποριακές συνθέσεις στα υποστυλώματα των γεφυρών και, βέβαια, σε αφθονία, δύο μορφές που δίνουν και ένα χαρακτήρα αφενός πολιτικό και αφετέρου φυσιολατρικό στην πόλη: οι ζωγραφικές απεικονίσεις επιφανών κληρικών, καθώς και ηρώων και μαρτύρων της επανάστασης και των πολέμων στις προσόψεις κτηρίων και σε μεγάλες επιφάνειες στους πλαϊνούς τοίχους μεγάρων και πολυκατοικιών, και οι αμέτρητοι κήποι, παρτέρια, αυλές, πλατείες και πρασιές μικρής και μεγάλης κλίμακας με συνθέσεις λουλουδιών που αποτελούν ένα αντιστάθμισμα σε μια μεγαλούπολη πηγμένη στο τσιμέντο και την άσφαλτο.
Χάρμα οφθαλμών
Η ζωγραφική στο Ιράν έχει πολύ μεγάλη παράδοση, με εξαιρετικά σωζόμενα έργα, αλλά και μια συνέχεια στις μέρες μας αξιοζήλευτη. Ενώ τα σύγχρονα γλυπτά που είδαμε σε δημόσιους χώρους, κυρίως σε πάρκα, πλατείες, μουσεία και μέγαρα δεν μας εντυπωσίασαν πέρα από κάποιες εξαιρέσεις, η ζωγραφική των Ιρανών καλλιτεχνών μας γοήτευσε σε όλες της τις μορφές. Παλιά και νέα, ζωγραφική σε καμβά, μικροζωγραφική, τοιχογραφία, καλλιγραφία, αλλά και η εικονογραφία των χαλιών, μια εκπληκτική τέχνη που συνδυάζει μαγικά την εικόνα με την τεχνική της ύφανσης. Μια εικόνα που δεν αποτελείται μόνο από εξαιρετικά σύνθετα, ποικίλα και πολύχρωμα διακοσμητικά στολίδια και σχήματα, και με πολλές εμπνεύσεις από τη φύση, τα ζωντανά και τα τοπία, αλλά και από απεικονίσεις ιστοριών βγαλμένες μέσα από τα επικά ποιήματα, τη μυθολογία και την ιστορία του Ιράν. Αυτού του είδους οι πίνακες, οι τοιχογραφίες, τα μωσαϊκά και τα χαλιά, παραπέμπουν στους «παραμυθάδες» που αφηγούνται τις ιστορίες τους χρησιμοποιώντας σαν χάρτη και σαν κόμικς αυτές τις υπέροχες σε σειρά απεικονίσεις.
Είδαμε έργα μεγάλων ζωγράφων που θεωρούνται κλασικοί, ακόμα κι αν ανήκουν στις μεταπολεμικές γενιές, αλλά και ζωγράφων που τα έργα τους ισάξια είναι τοποθετημένα δίπλα σε έργα διεθνώς αναγνωρισμένων ζωγράφων στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης της Τεχεράνης, αλλά και σε άλλα μουσεία. Χάρη στη συλλογή που έκανε η Φαράχ, η τελευταία αυτοκρατόρισσα του Ιράν, τα μουσεία διαθέτουν περίπου δύο χιλιάδες έργα μεταξύ των οποίων των Πικάσο, Σαλβαντόρ Νταλί, Φράνσις Μπέικον, Άντι Γουόρχολ, Χένρι Μουρ, Τζάκσον Πόλοκ κ.ά. Μαζί με τα έργα των ξένων, θαυμάσαμε έργα των Ιρανών, αντρών και γυναικών, όπως των Παρβανέχ Ετεματί, Μπεχζάτ Σαντρ, Μπαχμάν Μοχασές, Αλί Αχμπάρ Σαντεγί κ.ά., αλλά και πλούσιες συλλογές μερικών ζωγράφων στους οποίους είναι αφιερωμένα ολόκληρα μουσεία-γκαλερί. Μεγάλη αίσθηση μας προκάλεσαν και τα έργα παλαιότερων ζωγράφων που αποκαλύπτουν μία διαχρονική πορεία στις εικαστικές τέχνες που είναι άγνωστη στη Δύση, πέρα από τους μικρούς κύκλους των ειδικών μελετητών. Οι πίνακες των Ιμαμί Ισφαχανί, Μιρζά Μπαμπά, Αλί Ακμπάρ Χαν, Μαχμούντ Χαν Σαμπά κ.ά. που εκτίθενται στα κτήρια των παλιών ανακτόρων είναι επιβλητικής ομορφιάς και καλλιτεχνικής αρτιότητας.
Εκφραστικές συμπληγάδες
Στο Ιράν, η μουσική και η ζωγραφική βρίσκονται στο επίκεντρο της κουλτούρας, από το ανώτερο επίπεδο ως το κατώτερο. Δύο τέχνες που αναπτύσσονται εδώ και πολλούς αιώνες με βάση και γύρω από την ασύλληπτη δύναμη της ποίησης που έχει στο κέντρο της θεματολογίας της, τον έρωτα και το κρασί. Αυτό, εκ πρώτης όψεως, φαίνεται παράδοξο. Πώς βιώνεται σε μία κοινωνία που κυριαρχεί η ισλαμική κουλτούρα η οποία απαγορεύει το κρασί και την εξωτερίκευση του ερωτισμού; Και πώς, μέχρι σήμερα, όλοι οι δημοφιλείς ποιητές και ζωγράφοι οι οποίοι με τα ποιήματα και τις ζωγραφιές τους εξυμνούν απερίφραστα και με τον πιο μαγευτικό τρόπο τον έρωτα και το κρασί, είναι σχεδόν αγιοποιημένοι και θεωρούνται στυλοβάτες της ιρανικής κουλτούρας; Ο Ρουμί, ο Φερντοσί, ο Χαφέζ, ο Νιζαμί, ο Σααντί, ο Ατάρ και αμέτρητοι άλλοι ποιητές δεν είναι απλώς γνωστοί. Είναι πανταχού παρόντες μέσα κι έξω από τα μουσεία, στα τραγούδια, τους πίνακες, τα παραμύθια, το σινεμά, τα μυθιστορήματα και, βασικά, στην παιδεία.
Στο Ιράν, η ζωγραφική δημιουργία υπόκειται στους ίδιους περιορισμούς που υπόκειται κάθε μορφή έκφρασης. Αλλά, όπως και στη μουσική, το σινεμά, το θέατρο και τη λογοτεχνία, κάθε ανθρώπινο αίσθημα και κάθε πεποίθηση, όπως και κάθε φυσικό ή τεχνητό συμβάν, μπορεί να διατυπωθεί και να εκφραστεί με χίλιους τρόπους, μέσα από φανερούς και κρυφούς κώδικες, ανάλογα με τις εξωτερικές συνθήκες, τις απόψεις και το ταλέντο κάθε δημιουργού. Όπως κανένα μαντίλι δεν μπορεί να κρύψει τη γυναικεία ομορφιά ή να μειώσει την ερωτική έλξη, έτσι και καμία απόφαση δεν μπορεί να εμποδίσει την καλλιτεχνική εξωτερίκευση του εσωτερικού κόσμου του δημιουργού και την έκφραση των μηνυμάτων που το έργο εμπεριέχει. Αντιθέτως, η εμπειρία δείχνει ότι όσο πιο υψηλό είναι το επίπεδο ενός έργου τόσο μεγαλύτερη είναι η διάρκεια, η διεισδυτικότητα και η επιρροή του.
Φαρστσιγιάν και Μπεχζάντ
Κοιτώντας τους πίνακες του Μαχμούτ Φαρστσιγιάν, ο οποίος στην ηλικία των 87 ετών, ακμαιότατος, παρουσίασε τον Μάιο δύο νέα έργα του στην Τεχεράνη, με την παρουσία υψηλόβαθμων εκπροσώπων των αρχών, σε εντυπωσιάζει η έντονη γυναικεία κυριαρχία και ο ερωτισμός που αναβλύζουν σαν τα πιο δυναμικά στοιχεία της φύσης. Επίσης, ο ζωγράφος υπογράμμισε την ύπαρξη στη μία άκρη του τελευταίου έργου του των σκοτεινών δυνάμεων που ρυπαίνουν και καταστρέφουν και στην άλλη άκρη των δυνάμεων που εξυγιαίνουν και σώζουν. Αν και ο Φαρστσιγιάν έγινε διάσημος παγκοσμίως για τις καινοτομίες του, στα θέματα, τα χρώματα και την τεχνική του, οι εμπνεύσεις του από την κοινή δεξαμενή της ιρανικής κουλτούρας είναι σαφείς και ανάγλυφες. Το έργο του «Σαμς και Ρουμί», που αναφέρεται στον Τζελαλεντίν και τον δάσκαλό του, είναι από τα νεότερα και γνωστότερά του.
Σύγχρονος του «μάστερ» Φαρστσιγιάν, αλλά όχι εξίσιου μακρόβιος, ο «μάστερ» Χοσεΐν Μπεχζάντ (1894-1968) διέπρεψε στην τέχνη που οι δυτικοί αποκαλούν μινιατούρα ή μικρογραφία και καλλιγραφία, σε αισθητή διαφορά από τις λέξεις «τασουίρ» και «χατ» που, όπως γράφει ο Hakan Arslanbenzer, σημαίνουν κάτι πολύ ανοιχτό, πλατύ και ηλιόλουστο. Ενώ στη Δύση «μινιατούρα σημαίνει να κάνεις κάτι μικρότερο, τασουίρ σημαίνει να το κάνεις πιο θεατό, πιο ορατό». Επίσης, «η φωτεινή λέξη χατ συνδυάζεται με την ανοιχτόκαρδη δομή του ισλαμικού τεμένους, ενώ η σοβαρή και αυστηρή λέξη «καλλιγραφία» ταιριάζει θαυμάσια με τις μουντές και λαβυρινθώδεις εκκλησίες». Και συμπληρώνει, «οι απλές μονόχρωμες εικονογραφήσεις που υπήρχαν στα ιατρικά εγχειρίδια που είχαν μεταφραστεί από τα ελληνικά, έγιναν έγχρωμες, λεπτομερείς και περίτεχνες απεικονίσεις».
Ο μάστερ Μπεχζάντ αντλεί πολλά θέματά του από τα μακροσκελή ποιήματα των μεγάλων ποιητών του Ιράν. Εικονογραφεί όχι μόνο τους ίδιους τους ποιητές, τον Ρουμί εν ώρα μελέτης και τον Ομάρ Καγιάμ σε συνάντηση με τους μαθητές του, αλλά και σκηνές από τα έργα του Φερντοσί, του Νιζαμί κ.ά. Η συνωνυμία του Χοσεΐν Μπεχζάντ με τον Καμαλαντίν Μπεχζάντ (1450-1536), με δεδομένο ότι και οι δύο επιλέγανε τα θέματα τους από τις ίδιες πηγές, πιστοποιεί την αδιάσπαστη συνέχεια της περσικής κουλτούρας μέσα στους αιώνες.
Σαανταμπάντ και Γκολεστάν
Από όλες τις δυναστείες, οι Σουλτάνοι και οι Σάχηδες βρίσκονταν σε ένα συνεχή ανταγωνισμό για το ποιος θα προσελκύσει στην αυλή του τους σημαντικότερους καλλιτέχνες, φιλόσοφους και ποιητές για να ενισχύσει το κύρος του. Πολλές φορές, Πέρσες διανοούμενοι ζούσαν στην αυλή του Σουλτάνου και Τούρκοι διανοούμενοι στην αυλή του Σάχη. Εξάλλου τα περισσότερα έργα του Κ. Μπεχζάντ βρίσκονται στο μουσείο του ανάκτορου Τοπκαπί στην Κωνσταντινούπολη.
Και τα δύο ξεχωριστά μουσεία με τα έργα του Χ. Μπεχζάντ και του Μ. Φαρστσιγιάν, ανήκουν στο εκπληκτικό συγκρότημα Σαανταμπάντ, που από ανάκτορο έχει γίνει ένα multi μουσείο, μέσα σε ένα φανταστικό πάρκο 3.000 στρεμμάτων, διατηρημένο σε άριστη κατάσταση, που δεν σου κάνει καρδιά να φύγεις. Στην κυριολεξία, η καλλιτεχνική ομορφιά που είναι διάσπαρτη σε δύο δεκάδες κτήρια είναι απερίσπαστη από τη φυσική ομορφιά του δάσους.
Στα 17 κτίσματα του ανακτορικού συγκροτήματος Γκολεστάν, ο εντυπωσιακός μαρμάρινος θρόνος που σχεδίασε ο Μιρζά Μπαμπά το 1806 με το χαρακτηριστικό κίτρινο μάρμαρο από το Γιαζντ, είναι ένα μόνο από τα αξιοθέατα που σε βοηθούν να σχηματίσεις μια ιδέα για τον μακροχρόνιο ιρανικό πολιτισμό. Τα αρχεία φωτογραφίας, χειρογράφων και ντοκουμέντων, οι εκπληκτικές επενδύσεις τεράστιων αιθουσών με εκατομμύρια κομμάτια κρυστάλλων, τα υδραυλικά και αιολικά συστήματα ψύξης, τα χαλιά (μέχρι 150 τ.μ.!), τα γυάλινα χειροτεχνήματα, τα όπλα, τα μουσικά όργανα και τα κοστούμια των δεκάδων φυλών και εθνών που είναι συντελεστές αυτής της κοινής ιστορίας, αλλά και τα πάμπολλα δώρα, από πίνακες μέχρι πορσελάνες, που προσφέρθηκαν στους σάχηδες από τον Ναπολέοντα, τον τσάρο Νικόλαο, τη βασίλισσα Βικτωρία, τον σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ κ.ά., δείχνουν το μεγάλο εύρος της ιρανικής ιστορίας.
Παρ’ όλο που με την επανάσταση του 1979 καταργήσανε το θεσμό της βασιλείας και διώξανε την οικογένεια του Σάχη από το Ιράν, εγκαθιδρύοντας ένα μισό θεοκρατικό-μισό κοσμικό καθεστώς, οι σύγχρονοι Ιρανοί έδειξαν μεγάλο σεβασμό στην βασιλική κληρονομιά. Αξιοποιώντας στο έπακρο τα ανάκτορα και τους θησαυρούς που αυτά εμπεριείχαν, συνδυάζοντάς τα και με άλλα πολιτιστικά στοιχεία που χρειάζονταν στέγη, διασώζουν και προβάλλουν τον ιστορικό και πολιτισμικό άξονα του Ιράν. Πέρα από τα παλάτια, τους απέραντους κήπους και τα θαυμαστά έργα τέχνης, μπορεί κανείς να αντιληφθεί σε όλο του το μεγαλείο το μέγεθος της χλιδής των βασιλέων και των ευγενών μόνο αν επισκεφτεί το Μουσείο των Βασιλικών Κοσμημάτων που βρίσκεται -περιφρουρούμενο από ένα μικρό στρατιωτικό σώμα- στα υπόγεια της Κεντρικής Τράπεζας του Ιράν! Δεν ξέρω εάν υπάρχει άλλη μεγαλύτερη και εντυπωσιακότερη συλλογή κάθε είδους και μεγέθους διαμαντιών και εν γένει πολύτιμων κοσμημάτων σε ολόκληρο τον κόσμο. Γεγονός που εξηγεί σε ένα βαθμό και τα βαθύτερα αίτια της απήχησης που είχε στο λαό η εξέγερση που οδήγησε στην ανατροπή της μοναρχίας.
(συνεχίζεται)
Στέλιος Ελληνιάδης
