του Βασίλη Κεχαγιά
Μια ταξιδιωτική αρχή θέλει ως πλέον αναζητούμενο προορισμό αυτόν που κρύβει τις περισσότερες εκπλήξεις στα σωθικά του. Αν έτσι είναι τα πράγματα, τότε το ΙράνkaKa αποτελεί ένα σημείο του πλανήτη, το οποίο με τον καλύτερο τρόπο καταφέρνει να εκπληρώσει μια τέτοια απαίτηση. Κάτω από το πέπλο της, η Περσία λικνίζει ένα σώμα γεμάτο αναπάντεχες συναντήσεις, την ίδια ώρα που η Δύση επιμένει να παρατηρεί μόνον το χιτζάμπ της χώρας, αυτό που καλύπτει το κεφάλι και το λαιμό μιας γυναίκας, αφήνοντας σε κοινή θέα το πρόσωπό της. Μ’ άλλα λόγια, η επιμονή στη μουσουλμανική διάσταση της ιρανικής δημοκρατίας και στις συνεπαγόμενες αποκρύψεις της, αποφεύγει να διασταυρωθεί με την ομορφιά που διάχυτη απλώνεται στην όψη της χώρας.
Σιίτες ως προς τη σχέση τους με το μουσουλμανικό θρήσκευμα οι Ιρανοί, τουτέστιν μετριοπαθέστεροι των ομοδόξων τους, μόνος λαός της περιοχής αυτοί δίχως αραβικές ρίζες στην καταγωγή τους, αυθεντικοί Άριοι (Αϊράν – Ιράν), διαποτίζονται από τον πολιτισμό της Περσέπολης, διασχίζουν τα χρόνια των Οθωμανών με τη δυναστεία των Σαφαβίδων, μετά την ήττα των Σασσανίδων από τους Άραβες και την έλευση των Σελτζούκων και φτάνουν στα χρόνια των σάχηδων του πλούτου και της πολυτέλειας, όσο να αναβλύσει το πετρέλαιο και τα προβλήματα ταυτοχρόνως. Στην Τεχεράνη του σήμερα ο σύγχρονος πολιτισμός ρέει το ίδιο γάργαρα με τον ποταμό του μαύρου χρυσού.
Μέσα τους καίει πάντα –κυριολεκτικά και μεταφορικά– η φλόγα του Ζωροάστρη, του νιτσεϊκού Ζαρατούστρα, του πρώτου ίσως μονοθεϊστή φιλόσοφου-θρησκευτικού ηγέτη στην ανθρώπινη ιστορία. Κάπου στο Σιράζ, σε έναν μουσειακό χώρο, ασίγαστη η φλογίτσα που άναψε ο ιδρυτής του ζωροαστρισμού θυμίζει τη σχεδόν αναγκαία συγκατοίκηση του καλού με το κακό, ως την οριστική επικράτηση του πρώτου. Και λίγο μετά, τα χρόνια του Δαρείου, ο οποίος πρώτος ενώνει τα μικροκρατίδια της ευρύτερης περιοχής, ως τη Λυδία και τον Καύκασο, για να καταλήξουν όλα στην Περσέπολη του Ξέρξη. Όσο και να επιμένει η χολιγουντιανή μυθολογία στο βάρβαρο χαρακτήρα της αυτοκρατορίας, η οποία συντρίβεται όχι μόνον από τη σωματική, αλλά κυρίως την πολιτισμική ανωτερότητα των τριακοσίων, αρκεί η επίσκεψη στην Περσέπολη για να αντικρούσει μια τέτοια γελοιωδώς απλουστευτική αντίληψη. Διόλου τυχαία, ο αντίθετης φοράς κατακτητής Μέγας Αλέξανδρος μπορεί να θριάμβευσε με τα όπλα, αλλά έφαγε τα μούτρα του σε έναν εντυπωσιακό πολιτιστικό-πολιτικό σύστημα, με κέντρο την Περσέπολη, την οποία κατέκαυσε, ομολογώντας έμμεσα την ιδεολογική του ήττα. Η πιο βάρβαρη πράξη του στρατηλάτη, πληγή στην παγκόσμια, αλλά και στην προσωπική του ιστορία, μας στέρησε τη μνήμη μιας ακμάζουσας περσικής αυτοκρατορίας. Ένα παλάτι όπου πραγματοποιούταν η «συνάντηση των εθνών», με τους πρεσβευτές-εκπροσώπους-σατράπηδες των ονομαζόμενων επαρχιών και τον πέρση βασιλιά.
Σούφηδες και σκηνοθέτες
Ουδέποτε η Περσία έπαυσε να αποτελεί πηγή πολιτισμού, πάντα συνδεδεμένη με φιλοσοφικές αγωνίες και τα έργα τα οποία ανέβλυσαν από τους δημιουργούς δρόσιζαν την υπαρξιακή τους κάψα με την ομορφιά της αισθητικής. Πρώτοι οι σούφηδες, ποιητές με θεολογικό προσανατολισμό, θαρρείς συνενώνονταν με μυστικό νήμα με το χριστιανισμό και την έννοια της αγάπης, έχοντας την πρώτη διατύπωση του θείου έρωτα ταυτισμένου με τον αντίστοιχο ανθρώπινο. Ο Τζελαλαντίν Ρουμί, ονομάζει ως «Αγαπημένο» τον απόλυτο, μοναδικό Θεό κι από κοντά ο Ομάρ Καγιάμ, λατρεμένη προσωπικότητα για τους Πέρσες, του οποίου ο τάφος αποτελεί προσφιλές προσκύνημα στο Σιράζ. Πόλη των ποιητών, αλλά και της ομότιτλης οινοποικιλίας, το Σιράζ κουβαλάει ένα διάχυτο άρωμα πολιτισμού, όπως αναδίνεται από τους τόσους στίχους που άνθισαν στη γη του. Λένε ότι όλα τα ιρανικά σπίτια έχουν τουλάχιστον δυό βιβλία στα ράφια τους, το Κοράνι και ένα με ποιήματα του Ομάρ Καγιάμ.
Οι νεκροί του μακρόχρονου και αιματηρότατου ιρακινο-ιρανικού πολέμου της δεκαετίας του ’80, ως αναρτημένες φωτογραφίες σε όλους τους δρόμους της χώρας, υπενθυμίζουν το πόσο στοιχίζουν τα παιχνίδια του πετρελαιολάγνου καπιταλισμού, σε ένα λαό με διάθεση για ζωή
Τα αμπέλια του Σιράζ μετεμφυτεύθηκαν στη Γαλλία, αφού το αλκοόλ απαγορεύθηκε και η φιλοχριστιανική σούφικη ποίηση καλύφθηκε, αντικαθιστώντας τον Χριστό με τον Μωάμεθ. Οι συγκαλύψεις, έτσι κι αλλιώς, αποτελούν έναν πρόσφορο τρόπο δημιουργίας στο σύγχρονο Ιράν, αλλά η ανάγκη της τέχνης έχει προσφέρει αριστουργήματα, όταν βρέθηκε συμπιεσμένη από διάφορους περιορισμούς. Έτσι και στο Ιράν, ο κινηματογράφος αποτέλεσε εγκάρδια χειραψία της παγκόσμιας κοινότητας με την Περσία, με πρώτο και καλύτερο εκπροσωπό της τον Αμπάς Κιαροστάμι. Ο Μοχσέν Μακμαλμπάφ, ο Μπομάν Γκομπαντί, ο Ματζίντ Ματζιντί, ο Τζαφάρ Παναχί, ως τον πρόσφατο και απολύτως αποδεκτό από το καθεστώς, Ασγκάρ Φαραντί, του Ένας χωρισμός, μιας ταινίας-ανατομία της σύγχρονης ιρανικής οικογένειας. Ένα ωραίο μουσείο Κινηματογράφου στην Τεχεράνη, μας αποκαλύπτει τις βαθιές ρίζες της έβδομης τέχνης στη χώρα, με τρόπο που να συνδέονται με τον κορμό της σύγχρονης παραγωγής και τις τεχνικές της. Ο Κιαροστάμι ήταν ο πρώτος που διαπίστωσε τις δυνατότητες της ψηφιακής κάμερας, συγγράφοντας τον κινηματογραφικό της «Δεκάλογο» και κατέκτησε το Χρυσό Φοίνικα κινηματογραφώντας με dv κάμερα, αποδεικνύοντας με μαθηματικό συλλογισμό το πόσο ζουμερή είναι Η γεύση του κερασιού.
Κι αν στο μουσείο της έβδομης τέχνης οι αποκλεισμοί κάποιων ονομάτων δυσάρεστων για το καθεστώς, παρασιωπούν ένα μέρος του κινηματογραφικού χάρτη, το μουσείο μοντέρνας τέχνης της Τεχεράνης ανοίγει τους πνεύμονες των εικαστικών δημιουργών, ώστε να αναπνεύσουν δίπλα σε μεγάλους ζωγράφους του εικοστού αιώνα, μέσα σ’ ένα χώρο-αντίγραφο του Γκουγκενχάιμ της Νέας Υόρκης. Γύρω του, ένας από τους γνωστούς περσικούς κήπους…
Κήποι και φιλοσοφία
Ναι, οι περσικοί κήποι έρχονται από πολύ μακριά και η UNESCO σπεύδει να τους κηρύξει προστατευόμενη πολιτιστική κληρονομιά, αξιολογώντας τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τους και τον τρόπο με τον οποίο διεγείρουν τη σκέψη. Κοντοκουρεμένα, με το «καλλιγραφικό» σχήμα στο οποίο διαθέτει μια παράδοση η περσική κουλτούρα (στις μακραίωνες γραφές της), τα φυτά αφήνουν απότομα τη θέση τους σε υψηλά σκιερά δέντρα. Στο μεταίχμιό τους το νερό αναλαμβάνει το ρόλο πολλαπλασιασμού του χώρου, με τις αντανακλάσεις του και τα παιχνιδίσματα με το φως. Όσο και να πλήγωσαν οι δυναστείες των σάχηδων το Ιράν, άφησαν πίσω τους αυτούς τους κήπους, συνήθως εντυπωσιακή γαρνιτούρα παλατιών, σήμερα γωνιές δροσιάς για τις ηλιοκαμένες εκτάσεις των πόλεων. Στους λαμπιρισμούς και στα παιχνίδια του φωτός με τα νερά, έρχεται να προστεθεί ένας τρίτος πόλος, τα μικρά διάσπαρτα, κατοπτρικά θραύσματα, τα οποία δημιουργούν την ψευδαίσθηση του υπερκόσμιου φωτός και συζευγνύουν το εσωτερικό του παλατιού με τον περιβάλλοντα κήπο. Δεν απορείς που όλα τούτα οδηγούν στη γένεση φιλοσοφικών ρευμάτων και τέχνης, διαποτισμένα με μια άγνωστη για το δυτικό πολιτισμό γαλήνη.
Ακόμη και το μουσουλμανικό θρήσκευμα, καθώς σκόρπισε στο Ιράν τα τεμένη του, σεβάστηκε την ανάγκη της περιοχής για υψηλής αισθητικής αρχιτεκτονήματα, όπου ο δρόμος διείσδυσης του φωτός και η επίδραση του στα πανταχού παρόντα κατοπτρικά θραύσματα οδηγούν στο θείο, σχεδόν μέσω της αποπλάνησης των αισθήσεων. Πέρα από την διακηρυγμένη Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν, τα χαλιά, το πετρέλαιο και όλα όσα εξάγουν από τη χώρα οι δυτικές ειδήσεις, διακρίνει κάποιος την έγνοια της απάντησης των Περσών σε ό,τι μπορεί να βαραίνει τη σχέση τους με τον υπόλοιπο πλανήτη. Έτσι, η τέως αμερικανική πρεσβεία, εκεί όπου η βραβευμένη με Όσκαρ ταινία Αργκό διαστρεβλώνει την ομηρία των υπαλλήλων για 444 μέρες, στα 1989, αποτελεί πλέον ένα μουσείο αντίλογου στη χολιγουντιανή προπαγάνδα. Με αφίσες και μπάνερ εναντίον Εβραίων και Αμερικανών, το καθεστώς αποπειράται να καταδείξει την πρεσβεία ως άντρο εξύφανσης συνωμοσίας εναντίον του Χομεϊνί. Η Ιστορία, ως διαδικασία εν εξελίξει, κάποια στιγμή θα φθάσει σε ασφαλέστερα συμπεράσματα για όσα υπέφερε ο λαός του Ιράν από εξωτερικές ή εσωτερικές δυνάμεις. Το σίγουρο είναι ότι όλοι αυτοί οι νεκροί του μακρόχρονου και αιματηρότατου ιρακινο-ιρανικού πολέμου της δεκαετίας του ’80, ως αναρτημένες φωτογραφίες σε όλους τους δρόμους της χώρας, υπενθυμίζουν το πόσο στοιχίζουν τα παιχνίδια του πετρελαιολάγνου καπιταλισμού, σε ένα λαό με διάθεση για ζωή.
