Μερικές σκέψεις στα έξι χρόνια από την Αραβική Άνοιξη
Του Ερρίκου Φινάλη
Σαν σήμερα πριν έξι χρόνια ένας νεαρός πλανόδιος μικροπωλητής ονόματι Μοχάμεντ Μπουαζίζι αυτοπυρπολούνταν στο Σίντι Μπουζίντ της Τυνησίας, σε ένδειξη διαμαρτυρίας για την κατάσχεση της πραμάτειας του και του καροτσιού του από τη δημοτική αστυνομία. Όταν η απελπισία ωθούσε στην ύστατη αυτή θυσία τον νεαρό Μοχάμεντ (ο οποίος δούλευε σκληρά ώστε οι αδερφές του να μπορέσουν να κάνουν αυτό που ο ίδιος δεν κατάφερε λόγω της φτώχειας – δηλαδή να σπουδάσουν στο πανεπιστήμιο…) μάλλον δεν φανταζόταν ότι η τελευταία πράξη της ζωής του θα γινόταν η σπίθα που θα πυρπολούσε τον αραβικό κάμπο. Η δολοφονική μανία του δικτατορικού καθεστώτος του Μπεν Άλι, παλαιόθεν φίλου της «δημοκρατικής» Γαλλίας, δεν κατάφερε να πνίξει την οργή του λαού και ιδίως της νεολαίας για την αδικία και την εξαθλίωση. Μέσα σε λίγες μέρες η εξέγερση θα απλωνόταν από το Σίντι Μπουζίντ σε ολόκληρη την Τυνησία, κι έπειτα σε πολλές ακόμη αραβικές χώρες.
Στις 14 Ιανουαρίου 2011 η χούντα του Μπεν Άλι έπεφτε, και ο δικτάτορας διέφευγε στη Σαουδική Αραβία. Στους δρόμους της Τύνιδας και όλων των πόλεων της χώρας τεράστια πλήθη πανηγύριζαν την αίσθηση μιας ελευθερίας και αξιοπρέπειας που ποτέ πριν δεν είχαν νιώσει. Τη σκυτάλη πήρε από την Τυνησία η σημαντικότερη ίσως χώρα του αραβικού κόσμου, η Αίγυπτος, την οποία κυβερνούσε επί 30 χρόνια ένας ακόμη φίλος της Δύσης, ο στρατηγός Χόσνι Μουμπάρακ. Με ηρωικό ξεσηκωμό, στη διάρκεια του οποίου πάνω από χίλιοι διαδηλωτές δολοφονήθηκαν από τις δυνάμεις καταστολής, οι ανυποχώρητες λαϊκές μάζες ανέτρεψαν τον δικτάτορα. Και η πλατεία Ταχρίρ του Καΐρου έγινε γνωστή σε όλο τον κόσμο σαν σύμβολο της εξέγερσης… Πιο πέρα, στην Υεμένη, ξεπερνώντας θρησκευτικές, φυλετικές και πολιτικές διαφορές, εκατομμύρια άνθρωποι κατέλαβαν τις πλατείες της χώρας μέχρι που έδιωξαν τον επί 20 χρόνια φιλοδυτικό δικτάτορα Αμπντουλά Σαλέχ.
Το ανολοκλήρωτο των προσπαθειών…
Και κάπου εδώ η ορμητική Αραβική Άνοιξη βρέθηκε αντιμέτωπη με την ανασυγκρότηση των αρχικά αιφνιδιασμένων αντιπάλων της – των αντιδραστικών καθεστώτων της περιοχής και φυσικά των ξένων μεγάλων δυνάμεων. Στο Μπαχρέιν, όπου ενωμένοι σιίτες και σουνίτες εξεγέρθηκαν ενάντια στη φεουδαρχία των Αλ Καλίφα, μακελεύτηκαν από το στρατό της Σαουδικής Αραβίας. Στη Συρία οι ειρηνικές λαϊκές διαδηλώσεις εναντίον του Άσαντ βρέθηκαν γρήγορα μεταξύ διασταυρούμενων πυρών: από τη μια το καθεστώς, από την άλλη οι κάθε είδους τζιχαντιστές που εσπευσμένα εισήχθησαν στη χώρα από περιφερειακές αλλά και δυτικές δυνάμεις. Στη Λιβύη σχεδόν με το καλημέρα η λαϊκή δυσαρέσκεια «απήχθη» και μετατράπηκε σε ένοπλη σύρραξη μεταξύ αντιπαρατιθέμενων φραξιών του λιβυκού καθεστώτος, ακολουθούμενη (και εκεί) από εισαγωγή τζιχαντιστών και δυτική στρατιωτική επέμβαση, η οποία ολοκλήρωσε τη διάλυση. Στο Μαρόκο το μοναρχικό καθεστώς κατάφερε, χρησιμοποιώντας μαστίγιο και καρότο, να αποφύγει την τύχη άλλων δικτατόρων. Παρόμοια ήταν η εξέλιξη του κύματος διαμαρτυρίας στην Ιορδανία, το Ομάν, το Κουβέιτ κ.λπ.
Τι έχει μείνει σήμερα λοιπόν από την Αραβική Άνοιξη; Σε μια πρώτη ανάγνωση, μόνο η Τυνησία, όπου μάλιστα η Αριστερά κατάφερε να κατοχυρωθεί σαν σημαντικός πολιτικός πόλος. Κατά τα άλλα… στρατιωτική χούντα στην Αίγυπτο, μακελειό στην Υεμένη (πάλι με τη μεσαιωνική Σαουδική Αραβία πρωταγωνίστρια) και τη Συρία, καθεστώς τρόμου στο Μπαχρέιν, ανατιναγμένη η Λιβύη, και πάει λέγοντας. Και έτσι, βάσει της κατάληξης αυτού του ανολοκλήρωτου κύματος εξεγέρσεων που αγκάλιασαν όλο σχεδόν τον αραβικό κόσμο και αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για τους Αγανακτισμένους και στην απέναντι πλευρά της Μεσογείου, κυκλοφορεί ευρέως μια συνωμοσιολογική ερμηνεία: ακόμη και πολλά ρεύματα της Αριστεράς ισχυρίζονται σήμερα ότι η «λεγόμενη αραβική άνοιξη υποκινήθηκε από τις ΗΠΑ»…
Ας χρησιμοποιήσουμε κάποια ασφαλή κριτήρια
Ας προσπεράσουμε σύντομα μερικά πρώτα ελαττώματα αυτών των απόψεων: λόγου χάρη το βολικό αμάλγαμα καταστάσεων διαφορετικών από χώρα σε χώρα, ή την περιφρονητική αδιαφορία τους για το πώς βίωσε και κατάλαβε τον ξεσηκωμό ο λαϊκός παράγοντας. Ακόμη θυμάμαι την τελευταία τηλεφωνική συνομιλία, πρόπερσι, με έναν Υεμενίτη συναγωνιστή ο οποίος είχε συμμετάσχει στο Resistance Festival του 2011 (δηλαδή ενώ ακόμη εξελίσσονταν οι εξεγέρσεις) μαζί με συντρόφους από την Τυνησία και την Αίγυπτο: «Ξεσηκωθήκαμε ενάντια στη δικτατορία αδελφωμένοι όλοι, σοσιαλιστές, νασερικοί, μουσουλμάνοι, άνθρωποι κάθε φυλής και δόγματος… και καταλήξαμε να ζούμε τον τωρινό εφιάλτη. Αλλά τι θα έπρεπε να λέμε το 2011 στο λαό μας; “Μην ζητάς δημοκρατία και ελευθερία, υπάρχει κίνδυνος μακελειού”; Ποτέ δεν γράφτηκε έτσι η Ιστορία…».
Μερικά κριτήρια που μπορεί να συμβάλουν σε μια πιο ψύχραιμη αποτίμηση: Πρώτον, τέτοια κύματα ξεσηκωμών με συμμετοχή δεκάδων εκατομμυρίων ανθρώπων δεν παραγγέλνονται εύκολα. Δεύτερον και σημαντικότερο, ενάντια σε ποιους στρέφονταν; Στρέφονταν μήπως ενάντια σε προοδευτικά καθεστώτα και δυνάμεις, που διαφοροποιούνταν από τις επιλογές του ιμπεριαλισμού; Στη μεγάλη πλειοψηφία (ακόμη κι αν για οικονομία χώρου εξαιρέσουμε εύκολα τον Άσαντ) επρόκειτο για δικτατορίες που επιβλήθηκαν με την καθοδήγηση δυτικών δυνάμεων και αποτελούσαν στενούς συμμάχους της Γαλλίας, των ΗΠΑ κ.λπ. Είναι αστείο να υποστηρίξει κανείς ότι οι ΗΠΑ σχεδίασαν την ανατροπή π.χ. του Μουμπάρακ… Όπως είναι αστείο να βλέπει κανείς ένα τάχα ενιαίο δυτικό κέντρο που σε κάποια μυστική αίθουσα απεργάζεται κοινά σχέδια (αντίθετα, σε πολλές στιγμές ήταν εμφανείς οι διαφοροποιήσεις μεταξύ βασικών ιμπεριαλιστικών δυνάμεων). Τρίτον, ένα επιπλέον σφάλμα: η παλαιική ανάγνωση περιφερειακών δυνάμεων (Σαουδική Αραβία, Τουρκία κ.λπ.) ως «χωροφυλάκων των ΗΠΑ»… Η κατάσταση είναι λίγο πιο περίπλοκη και αντιφατική!
Δεν στέκει η λογική των «σκοτεινών κύκλων»
Ένα ερώτημα που ίσως βοηθήσει: Η Εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 ήταν μήπως κι αυτή αμερικανοκίνητη; Ένας γραμμικός τρόπος σκέψης θα οδηγούσε σε τέτοιο συμπέρασμα: εξέγερση, αιματηρή καταστολή, ανατροπή του… σοφτ δίδυμου Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη (που θα έφερνε φιλελευθεροποίηση!) από τη σκληρή ομάδα Ιωαννίδη, προδοσία στην Κύπρο με ΝΑΤΟϊκή καθοδήγηση… άρα; Άρα οι εξεγερμένοι άθελά τους λειτούργησαν ως όργανα των «350 οργανωμένων πραχτόρων της ΚΥΠ», που υπονόμευσαν την «απαγκίστρωση» από το Πολυτεχνείο την οποία από κοινού επιχείρησαν οι «υπεύθυνες» δυνάμεις κ.ο.κ., με αποτέλεσμα την τυχοδιωκτική «κατά μέτωπο σύγκρουση με τη σιδερόφραχτη δικτατορία», την κατάρρευση της φιλελευθεροποίησης (ήδη έραβαν κουστούμια πολλοί) και, τελικά, την τουρκική εισβολή στην Κύπρο…
Παρεμφερής λογική διαπερνά και την ανάλυση περί «σχεδίου των ΗΠΑ». Έχοντας κολλήσει σε στερεότυπα που πλέον δεν ισχύουν, οι φαν της συνωμοσιολογίας αρνούνται να καταλάβουν ότι οι ΗΠΑ ζουν τη δική τους δύση, και αδυνατούν να υλοποιήσουν ένα τέτοιο σχεδιασμό. Ας δούμε, πού κατέληξε από γεωστρατηγική άποψη αυτό το υποτιθέμενο σχέδιο; Μεταξύ άλλων, στην αυτονόμηση ευρύτατων και ανεξέλεγκτων πλέον σουνιτικών στρωμάτων, στην ταυτόχρονη διατήρηση του ισχυρού σιιτικού/ιρανικού τόξου και, εν τέλει, στη δημιουργία συνθηκών που επέτρεψαν τη δυναμική «εισβολή» της Μόσχας στη Μέση Ανατολή. Αν αυτό ήταν το μακιαβελικό σχέδιο της Ουάσιγκτον, στο οποίο άθελά τους ενεπλάκησαν και μερικές δεκάδες εκατομμυρίων Άραβες… εντάξει, πέτυχε!
Ένα γενικό συμπέρασμα, κι ας στενοχωρηθούν οι πιστοί των εγχειριδίων του περασμένου αιώνα: η Ιστορία προχωρά με πολλά ζιγκ-ζαγκ και με μορφές συνθετότερες, πλουσιότερες από αυτές που μπορεί να συλλάβει ακόμη κι ο πιο οξύς νους. Και, στην εποχή που έχουμε μπει, είναι πολύ πιθανό να ζήσουμε πολλά ακόμη φαινόμενα σαν την Αραβική Άνοιξη: Θα τους λείπει ίσως η «καθαρότητα», αλλά θα σφραγίζονται από τη δυναμική εισβολή των μαζών – χωρίς εγγύηση βέβαια ότι θα φέρουν το… σοσιαλισμό. Τολμώ λοιπόν και φαντάζομαι τον αυτοπυρπολημένο φτωχοδιάβολο Μοχάμεντ Μπουαζίζι να λέει στην παρέα του σε κάποιον παράδεισο: «Τελικά, χαλάλι!»
