του Θανάση Μουσόπουλου*
Η λογοτεχνία, η τέχνη γενικότερα, έχει –οφείλει να έχει– στενή σχέση με τη χωροχρονική πραγματικότητα. Ο καλλιτέχνης ζει σε έναν ορισμένο χρόνο και σε έναν ορισμένο τόπο, επηρεάζεται και επηρεάζει ανθρώπους και πράγματα. Ένα μεγάλης έκτασης και έντασης γεγονός, όπως ένας πόλεμος ή μια καταστροφή, ούτως ή άλλως αποτυπώνεται στα έργα τέχνης που δημιουργούνται εκείνη τη χρονική στιγμή ή αργότερα.
Το νεοελληνικό κράτος είναι συνυφασμένο με κύματα προσφύγων. Αφετηρία του προσφυγικού ζητήματος μπορούν να θεωρηθούν οι μετακινήσεις ελληνικών πληθυσμών στα χρόνια της επανάστασης του 1821 από διάφορα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και στον 20ό αιώνα, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους, πολλοί πρόσφυγες. Αποκορύφωμα ο ξεριζωμός του ελληνισμού της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης το 1922. Προηγήθηκε ο πρώτος διωγμός του 1914. Ως το 1920 στην Ελλάδα ήρθαν περίπου 800.000 Έλληνες πρόσφυγες από διάφορες περιοχές. Οι περισσότεροι γυρίζουν στη Μικρασία και στην Ανατολική Θράκη μετά την απόβαση του ελληνικού στρατού στη Σμύρνη το 1919. Η κατάσταση που βρήκαν ήταν άθλια. Τον Αύγουστο του 1922 έπαιρναν ξανά το δρόμο της προσφυγιάς.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, το 1922 έφτασαν στην Ελλάδα 900.000 πρόσφυγες. Με τις συνθήκες και συμβάσεις που υπογράφονται, έχουμε υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών. Τούρκοι από την Ελλάδα (πλην των μουσουλμάνων της Θράκης) πάνε υποχρεωτικά στην Τουρκία, ενώ ορθόδοξοι ρωμιοί (πλην Κωνσταντινουπόλεως) έρχονται στην Ελλάδα. Στην απογραφή του 1928 καταγράφηκαν 1.220.000 πρόσφυγες. Υπολογίζεται ότι συνολικά 1.500.000 είναι οι πρόσφυγες που κατέκλυσαν την Ελλάδα. Να σημειώσουμε με ιδιαίτερη έμφαση ότι οι εντόπιοι πολύ συχνά έβλεπαν με «κακό» μάτι τους πρόσφυγες. Ήδη και με τους πρόσφυγες του 1821 δημιουργήθηκε μεγάλο πρόβλημα ανάμεσα στους αυτόχθονες και στους ετερόχθονες, όπως έλεγαν. Ρατσισμός αναμφισβήτητος και διαχρονικός.
***
Στη νεότερη λογοτεχνία μας συχνά συναντούμε πρόσφυγες σε πρώτο ή σε δεύτερο επίπεδο. Στον Διονύσιο Σολωμό, στον «Κρητικό» για παράδειγμα, αλλά και στον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη, σε διηγήματά του, πρόσφυγες παίζουν σημαντικό ρόλο.
Η Μικρασιατική καταστροφή και η ακολουθήσασα προσφυγιά συμπίπτει με τη λεγόμενη στη λογοτεχνία μας γενιά του ’30. Πολλοί λογοτέχνες και γενικότερα άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών είναι και οι ίδιοι πρόσφυγες. Όλοι τους συντέλεσαν στη διαμόρφωση της σημερινής ελληνικής ταυτότητας. Ο Γιώργος Σεφέρης, ο Ηλίας Βενέζης, ο Στρατής Δούκας –για να περιοριστούμε σε τρεις περιπτώσεις– είναι πρόσφυγες, και στο έργο τους η Μικρασιατική Καταστροφή και η προσφυγιά είναι στοιχεία κυρίαρχα.
Η θεματολογία, που μπορούμε να συναντήσουμε γενικά στα λογοτεχνικά έργα, αναφέρεται στις πατρίδες που εγκατέλειψαν, στον πόλεμο, αλλά και στις προηγούμενες ευτυχισμένες στιγμές, στη μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή, στη βίαιη μετακίνηση των προσφύγων, στην αντιμετώπισή τους από τους εντόπιους, στον αγώνα για επιβίωση και, στη συνέχεια –όταν πια έχασαν την ελπίδα της επιστροφής στις πατρίδες– στον αγώνα για δημιουργία νέου σπιτικού και προοπτικής ανάπτυξης στη νέα πατρίδα.
Αυτό καθεαυτό το γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής αναλύεται σε τρεις φάσεις: 1) φάση του ξεριζωμού, 2) φάση του ερχομού, και 3) φάση της εγκατάστασης και της προσπάθειας ενσωμάτωσης. Όσοι μιλούν για τα γεγονότα αυτά παίρνουν τη θέση του πρόσφυγα, ενώ η φωνή του ντόπιου διαθλάται μέσα στην προσφυγική ψυχολογία. Οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι το θέμα της προσφυγιάς ερμηνεύεται από πολλές και διαφορετικές οπτικές γωνίες, που βέβαια είναι φορτισμένες ιδεολογικά και ανθρωπολογικά. Με την πάροδο του χρόνου οι λογοτέχνες βλέπουν, όπως είναι φυσικό, τα πράγματα από μια απόσταση.
Να σημειώσουμε ότι και στη σύγχρονη τουρκική λογοτεχνία υπάρχουν ανάλογα έργα που αναφέρονται στους Τούρκους πρόσφυγες που από την Ελλάδα μεταφέρθηκαν στη νεοσύστατη Τουρκική Δημοκρατία.
***
Στο εισαγωγικό αυτό κείμενο θα περιοριστούμε στους πεζογράφους. Μια μόνο εξαίρεση, που επιβάλλεται: θα αναφερθούμε στο Γιώργο Σεφέρη (1900-1971) που γεννήθηκε στη Σμύρνη και στο έργο του «Μυθιστόρημα» που έγραψε το 1933-34 και συνδέεται με τον τόπο στον οποίο γεννήθηκε. Ο Mario Vitti στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας σημειώνει: «Όταν μιλάει για “σπασμένα ξύλα από ταξίδια που δεν τέλειωσαν” ο Σεφέρης, αν και μοιάζει να παρατείνει τον απόηχο της λογοτεχνικής ηττοπάθειας της γενιάς του ’20, στην πραγματικότητα έχει στο νου του άλλα ναυάγια, διαφορετικά και από αυτά που ανάλογα αισθήματα εμπνεύσανε σε δυτικούς ποιητές. Η συντριβή στη Μικρά Ασία, πέρα από το διάχυτο αίσθημα καταποντισμού που προκάλεσε, ειδικότερα για τον Σεφέρη σήμαινε την οριστική απώλεια της ιδιαίτερης πατρίδας, του κόσμου των παιδικών και νεανικών αναμνήσεων, που τώρα έπρεπε να απωθηθεί στο παρελθόν, μαζί με τους μύθους, την αρχαιότητα και ό,τι άλλο είχε χαθεί».
Κομβικό σημείο η μικρασιατική συντριβή και πληγή.
Αυτήν την πληγή συναντούμε και σε άλλους λογοτέχνες μας.
Ο Στράτης Μυριβήλης (1892-1969) πήρε μέρος στους πολέμους της δεκαετίας 1912-1922. Με το μυθιστόρημά του «Η Ζωή εν Τάφω» καλλιεργεί ένα γνήσια αντιπολεμικό/αντιμιλιταριστικό πνεύμα. Επικό και λυρικό στοιχείο στο πλούσιο έργο του Μυριβήλη καλύπτει όλες τις φάσεις της μικρασιατικής καταστροφής και προσφυγιάς.
Ο Στρατής Δούκας και ο Φώτης Κόντογλου στη μικρασιατική λογοτεχνία φαντάζουν δίδυμοι, και οι δύο από το Αϊβαλί, διακρίνονται για την αυθεντικότητα του λόγου τους.
Ο Στρατής Δούκας (1895-1983) έμεινε στη γραμματεία μας με την περίφημη νουβέλα «Η ιστορία ενός αιχμαλώτου», που αναφέρεται στην αληθινή ιστορία ενός μικρασιάτη Έλληνα που πιάνεται αιχμάλωτος, προσποιείται τον Τούρκο, έτσι στο τέλος καταφέρνει με χίλια βάσανα να σωθεί και να ’ρθει στην Ελλάδα.
Ο Φώτης Κόντογλου (1895-1965) στο έργο του «Το Αϊβαλί η πατρίδα μου» θυμάται με νοσταλγία τις ευτυχισμένες στιγμές στην πατρίδα του και σχολιάζει τις σχέσεις ανάμεσα σε Έλληνες και Τούρκους, καθώς και τα δεινά των Ελλήνων. Το ύφος του απλό, λιτό, λαϊκό συμβαδίζει με την ορθοδοξία και το βυζαντινό πνεύμα που και εικαστικά διακόνησε με τόση επιτυχία.
Από το Αϊδίνι κατάγεται και η Διδώ Σωτηρίου (1911-2004) που το πολυμεταφρασμένο έργο της «Ματωμένα Χώματα» (1962) καλύπτει νοσταλγικά τον παράδεισο της ειρήνης, μα και την κόλαση του πολέμου, τον βίαιο ξεσπιτωμό και την άφιξη των προσφύγων στη νέα πατρίδα.
Ο Κοσμάς Πολίτης (1887-1974) στο περίφημο μυθιστόρημά του «Στου Χατζηφράγκου. Τα σαραντάχρονα μιας χαμένης πολιτείας» περιγράφει μια γειτονιά της Σμύρνης. Η χαμένη πατρίδα και η χαμένη νεότητα κυριαρχεί στο αυτοβιογραφικό νοσταλγικό τούτο έργο του Πολίτη.
Ο Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966) στο έργο του «Λεωνής» μιλά για τα εφηβικά χρόνια στην Κωνσταντινούπολη, την πολυεθνική και κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα της Ανατολής.
Κλείνοντας αυτήν την ενότητα, αναφέρουμε τον Ηλία Βενέζη (1904-1973) με την περιπετειώδη ζωή «Το νούμερο 31328», και τον Γιώργο Ιωάννου (1927-1985), παιδί προσφύγων που γράφει σε κείμενά του για την προσφυγομάνα Θεσσαλονίκη.
Στην επόμενη ενότητα θα αναφερθούμε στον Φώτη Κόντογλου.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
