του Μανώλη Χατζηνάκη*
Ι. Το πεδίο των ανταγωνισμών στην Ανατολική Μεσόγειο
Η πατρίδα μας, για άλλη μια φορά στη μακραίωνη ιστορία της, βρίσκεται στο μάτι του κυκλώνα. Τα μαύρα σύννεφα πυκνώνουν πάνω από τον ουρανό της. Απειλείται με αμφισβήτηση των κυριαρχικών της δικαιωμάτων και εδαφικό ακρωτηριασμό. Τα αδηφάγα συμφέροντα των πολυεθνικών, των πραγματικών εξουσιαστών του κόσμου, παράλληλα με τον τουρκικό επεκτατισμό, δεν θα διστάσουν να μετατρέψουν την Ανατολική Μεσόγειο σε πεδίο συγκρούσεων για τον έλεγχο και την εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου της περιοχής.
Η ιστορία επαναλαμβάνεται τηρουμένων, βέβαια, των αναλογιών. Το λεγόμενο Ανατολικό Ζήτημα επανέρχεται στο προσκήνιο. Οι μεγάλες ιμπεριαλιστικές δυνάμεις έχουν μετατρέψει την ευρύτερη περιοχή σε πεδίο ανταγωνισμών, αλλά και θερμών συγκρούσεων. ΗΠΑ και ΝΑΤΟ, Γαλλία και Γερμανία, Αγγλία και Ρωσία, διαγκωνίζονται για τον γεωπολιτικό έλεγχο με τρία κύρια διακυβεύματα: τον έλεγχο των αγορών, τη διάθεση οπλικών συστημάτων και την εκμετάλλευση των φυσικών πηγών πλούτου.
Για την εμπέδωση της κυριαρχίας τους, οι πολυεθνικές και τα πολιτικά τους ενεργούμενα δυναμιτίζουν την ειρήνη, υποδαυλίζουν εμφύλιους, επεμβαίνουν βίαια και απροκάλυπτα σε τρίτες χώρες, τις διαλύουν, κλέβουν τον πλούτο τους, εγκαθιστούν κυβερνήσεις ανδρείκελων, προκαλούν διακρατικές συγκρούσεις, σπέρνουν τον θάνατο και την ερήμωση και οδηγούν εκατομμύρια ανθρώπους στην προσφυγιά. Κι ύστερα στέλνουν τις κατασκευαστικές τους εταιρείες για την ανοικοδόμηση των χωρών που οι βόμβες τους ισοπέδωσαν, και χτίζουν φράκτες και τείχη για να εμποδίσουν τους εξαθλιωμένους και απελπισμένους πρόσφυγες να ξεφύγουν από τα πεδία της φωτιάς και της πείνας. Όλο αυτό το κυνικό σχέδιο ο πατήρ Μπους και οι επίγονοί του το ονόμασαν «εξαγωγή δημοκρατίας». Θύματα αυτών των ιμπεριαλιστικών πολιτικών υπήρξαν τις τελευταίες δεκαετίες το Αφγανιστάν, το Ιράκ, η Υεμένη, το Σουδάν, η Λιβύη, η Συρία, οι Κούρδοι, οι Παλαιστίνιοι.
Και τώρα φαίνεται ότι ήρθε η ώρα της Ελλάδας. Το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο που ανακαλύφθηκαν στην ελληνική υφαλοκρηπίδα απειλούν να πυροδοτήσουν ανάφλεξη με απροσδιόριστες συνέπειες. Όταν παρατηρώ τη μοίρα των πετρελαιοπαραγωγών χωρών, από τη Βενεζουέλα ως τη Νιγηρία, από τη Λιβύη ως το Ιράκ κι από το Ιράν ως το μελλοντικό πεδίο ανταγωνισμών, τη Σαουδική Αραβία και τα Εμιράτα, αναρωτιέμαι αν το πετρέλαιο είναι ευλογία ή κατάρα.
Η ιστορική εμπειρία μου επιτρέπει μια προέκταση αυτών των σκέψεων στο μέλλον. Μήπως η γεωγραφική θέση και οι κλιματολογικές συνθήκες της Ελλάδας την καθιστούν πόλο έλξης των πολυεθνικών για εκμετάλλευση των ήπιων και ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, και επομένως πεδίο ανταγωνισμών, με όσα αυτοί συνεπάγονται; Μήπως ζούμε ήδη το προστάδιο αυτών των ανταγωνισμών; Αν πολιτική είναι η τέχνη της πρόβλεψης, τότε οφείλουμε να ακούσουμε των ήχο των κτιστών που οικοδομούν τον κόσμο του μέλλοντος. Διαφορετικά το μέλλον μας επιφυλάσσει πολλές δυσάρεστες εκπλήξεις.
ΙΙ. Ο νεοοθωμανισμός και η Ελλάδα
Με τα τουρκομανικά φύλα μας συνδέει ιστορία μιας περίπου χιλιετηρίδας. Με τους Οθωμανούς βρισκόμαστε σε ανταγωνισμό και σε αναγκαστική συνύπαρξη περισσότερο από 600 χρόνια. Τα τετρακόσια χρόνια της οθωμανικής σκλαβιάς μας σημάδεψαν, και η αναγέννηση του έθνους και η κρατική μας υπόσταση υπήρξαν συνέπειες της αποτίναξης του οθωμανικού ζυγού. Καθ’ όλη την διάρκεια του ελεύθερου ελληνικού βίου οι ελληνοτουρκικές σχέσεις, τριβές, ανταγωνισμοί, συγκρούσεις και περίοδοι αναστολών, βρίσκονται στο επίκεντρο της εξωτερικής μας πολιτικής.
Η Ελλάδα δεν έπαψε να αναζητά την εθνική της ολοκλήρωση και η Τουρκία δεν αποδέχτηκε ποτέ τον διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και το status quo που δημιούργησαν οι διεθνείς συνθήκες – και ιδιαίτερα εκείνη της Λοζάνης. Οι τριβές και οι συγκρούσεις είναι ενδημικό φαινόμενο στις σχέσεις μας. Η επέμβαση στην Κύπρο το 1974 είναι το τελευταίο επεισόδιο. Τώρα βρισκόμαστε ξανά στον κίνδυνο μιας θερμής σύρραξης. Πάγια επιδίωξη της Τουρκίας ήταν και είναι η αναγόρευσή της σε ηγεμονική δύναμη στην περιοχή. Η άνοδος του Ερντογάν στην εξουσία προσέδωσε νέα δυναμική στην επιδίωξη αυτή, επειδή συνδέθηκε με τον νεοοθωμανισμό: τη στρατηγική ανασύστασης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στο πλαίσιο βέβαια του παγκόσμιου καταμερισμού εξουσίας.
Το κοινωνικά κινήματα που θα συγκροτηθούν, όντως ελεύθερα και ακηδεμόνευτα, θα προωθήσουν την αναζήτηση των σημείων επαφής και συμπόρευσης των κοινωνικών δυνάμεων οι οποίες θα επεξεργαστούν μια πολιτική στρατηγική εθνικής σωτηρίας, οικονομικής ανάπτυξης, βαθύτατου εκδημοκρατισμού και αναζήτησης της κοινωνικής συνοχής
Οι επεμβάσεις του Ερντογάν στη Συρία, τη Λιβύη, το Ιράκ, το Ναγκόρνο Καραμπάχ, την Κύπρο, και οι απειλούμενες στο Αιγαίο, υπηρετούν αυτή τη στρατηγική. Είναι μια πολιτική που κινείται έξω από τα όρια του διεθνούς δικαίου και των συνθηκών που υπάρχουν. Πολλοί αναλυτές αναρωτιούνται: πώς μπορεί η Τουρκία να προκαλεί και να παραβιάζει τους κανόνες του διεθνούς δικαίου και να εκβιάζει ατιμώρητα; Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Οι Ευρωπαίοι, οι Αμερικάνοι, οι Ρώσοι λαμβάνουν υπόψη ότι η Τουρκία είναι μια αγορά 90 εκατομμυρίων για τα προϊόντα τους, πελάτης για τα οπλικά τους συστήματα και ισχυρός εταίρος στα γεωπολιτικά τους παιχνίδια. Οι ανοχές τους ενισχύουν την τουρκική επιθετικότητα και θρασύτητα.
Η πολιτική αυτή έχει ενδυθεί τον μανδύα του εθνικισμού, του μεγαλοϊδεατισμού και του άκρατου λαϊκισμού. Επιχειρεί να αποπροσανατολίσει τον τουρκικό λαό από τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζει, όπως η οικονομική κρίση και ο πολιτικός αυταρχισμός. Η τουρκική κοινωνία είναι βαθύτατα διχασμένη. Η προκλητική και τυχοδιωκτική πολιτική του Ερντογάν ασφαλώς συνδέεται με την προσπάθεια υπέρβασης των εσωτερικών αδιεξόδων.
ΙΙΙ. Η Ελλάδα στη δίνη μιας πολυεπίπεδης και πολυσήμαντης κρίσης
Η πατρίδα μας αντιμετωπίζει χρόνια πρόβλημα εθνικής ανεξαρτησίας, οικονομικής ανάπτυξης και δημοκρατικής ολοκλήρωσης. Την τελευταία δεκαετία τα προβλήματα οξύνθηκαν. Η επιβολή των μνημονίων διόγκωσε και βάθυνε τα προβλήματα, επιδεινώνοντας τη θέση της χώρας στον ευρωπαϊκό και παγκόσμιο καταμερισμό εργασίας, κεφαλαίου και εξουσίας. Η κρίση είναι οικονομική, κοινωνική, πολιτική και πολιτισμική:
– Στο οικονομικό πεδίο κύρια γνωρίσματα είναι η ύφεση, η αποβιομηχάνιση, το βάθεμα της εξάρτησης, η πτώση του βιοτικού επιπέδου, η διεύρυνση των ανισοτήτων, η υποθήκευση του δημόσιου πλούτου.
– Οι επιπτώσεις στο κοινωνικό πεδίο υπήρξαν καταλυτικές. Σημειώθηκαν δομικές αλλαγές στην κοινωνική στρωμάτωση. Κυριότερες από τις οποίες είναι η προοδευτική συρρίκνωση της μέσης αστικής τάξης και η περιθωριοποίηση μικροαστικών στρωμάτων, οι μεταβολές στο χώρο του προλεταριάτου και η αναβάθμιση της μεγαλοαστικής τάξης. Οι αλλαγές αυτές εξασθενούν την κοινωνική συνοχή, προωθούν τη διάλυση του κοινωνικού ιστού και την αλλοτρίωση στις διαπροσωπικές σχέσεις. Εμφανίζονται ήδη φαινόμενα άκρατου ατομικισμού και κοινωνικού αυτοματισμού. Διογκώνεται ο χώρος του περιθωρίου, της βίας και της εγκληματικότητας.
– Ο χώρος των πολιτικών λειτουργιών δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος. Στη θέση του ενεργού πολίτη, του συμμετόχου στα δρώμενα, εμφανίζεται ο ιδιώτης, ο αμέτοχος και αδιάφορος ατομικιστής. Τα αξιακά πολιτικά συστήματα αμφισβητούνται, οι πολιτικοί θεσμοί εξασθενούν. Ευδοκιμούν τα πολιτικά κινήματα του ανορθολογισμού, του αυταρχισμού, του λαϊκισμού και του εθνικισμού. Η πολιτική δημοκρατία αφυδατώνεται, φενακίζεται, καταντά κενό γράμμα και «δημοκρατικό προσωπείο» μιας ολιγαρχίας αφανούς και ανεξέλεγκτης.
– Παράλληλα, ένας ισοπεδωτικός, ιμπεριαλιστικός πολιτισμός πριονίζει τις ρίζες του λαού μας, αλλοιώνει την ταυτότητά του και τον παραδίδει απλό καταναλωτή μιας κουλτούρας ομοιόμορφης και εμπορευματοποιημένης.
Στερημένος όμως ο σύγχρονος άνθρωπος από συνεκτικά στοιχεία της εθνικής του ταυτότητας, χωρίς τις δυνάμεις που θερμαίνουν την καρδιά και προσανατολίζουν τη συνείδησή του, είναι ευάλωτος και ευκολότερα χειραγωγήσιμος. Η ενσκήψασα υγειονομική κρίση λειτούργησε αποκαλυπτικά. Μας έδωσε μια καθαρή εικόνα της κοινωνίας, με τις παθογένειες και τα αδιέξοδά της. Η πανδημία δεν είναι το αίτιο. Είναι η αφορμή και η ευκαιρία αναστοχασμού, αυτοκριτικής και προσπάθειας διαμόρφωσης μιας απελευθερωτικής στρατηγικής.
Βρισκόμαστε λοιπόν μπροστά σε μια κρίση πολυδιάστατη, διαχρονική, που οξύνεται και απειλεί τους θεσμούς, το επίπεδο της ζωής και τις βασικές μας αξίες, αλλά και την ίδια την υπόστασή μας, την εδαφική ακεραιότητα και την (όποια) εθνική μας ανεξαρτησία, εν τέλει την ίδια την ύπαρξη μας. Μπροστά σ’ αυτήν την υπαρξιακή κρίση η άρχουσα πολιτική τάξη δεν είναι σε θέση να αρθεί των ιστορικών περιστάσεων. Γι’ αυτό απαιτείται η αφύπνιση και ενεργοποίηση της κοινωνίας και η προώθηση διαδικασιών συγκρότησης ενός πανδημοκρατικού πατριωτικού μετώπου εθνικής σωτηρίας.
Οι πολιτικές ηγεσίες του «δημοκρατικού τόξου» εμφανίζονται απρόθυμες. Το κοινωνικά κινήματα που θα συγκροτηθούν, όντως ελεύθερα και ακηδεμόνευτα, θα ζητήσουν και θα προωθήσουν την αναζήτηση των σημείων επαφής και συμπόρευσης των κοινωνικών δυνάμεων οι οποίες θα επεξεργαστούν μια πολιτική στρατηγική εθνικής σωτηρίας, οικονομικής ανάπτυξης, βαθύτατου εκδημοκρατισμού και αναζήτησης της κοινωνικής συνοχής.
Αν δεν κατανοήσουμε την κρισιμότητα των στιγμών,
Αν δεν προετοιμαστούμε για το χειρότερο σενάριο,
Αν δεν συνειδητοποιήσουμε ότι είμαστε μόνοι μας απέναντι στις ιστορικές προκλήσεις,
Αν δεν υπερβούμε τις ιδεολογικές εμμονές και αγκυλώσεις και τις κομματικές περιχαρακώσεις,
Αν δεν προχωρήσουμε σε γενναία αυτοκριτική και δεν αναζητήσουμε τις χαραμάδες φωτός στον σκοτεινό ορίζοντα,
Αν δεν πολιτευτούμε με πίστη στις αρχές της ελευθερίας, της αξιοπρέπειας και της δικαιοσύνης,
Τότε έρχονται δύσκολες ώρες.
«Οι καιροί ου μενετοί».
* Πρώην υφυπουργός Πολιτισμού, επί σειρά ετών βουλευτής Λασιθίου με το ΠΑΣΟΚ, φιλόλογος και αντιπρόεδρος του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός. Το παρόν άρθρο δημοσιεύεται εδώ με την άδειά του.
