του Θανάση Μουσόπουλου
Ο Καβάφης είναι οικουμενικός – Έλληνας ποιητής. Όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σ’ όλον τον πλανήτη το έργο του καθ’ όλον τον εικοστό αιώνα κι ως τις μέρες μας διαβάζεται μεταφράζεται αναλύεται και –το κυριότερο– αγαπιέται.
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης γράφει αληθινά και προσωπικά. Πιάνει το σφυγμό του ανθρώπου του αυθεντικού και τον εκφράζει. Ενώ μιλά στα ποιήματά του για το παρελθόν, χαράζει δρόμους στο παρόν και κυριότατα στο μέλλον.
Ήταν ποιητής και δημιουργός μ’ όλη τη σημασία του όρου. Δεν ήταν ούτε κατασκεύασμα ούτε εμπόρευμα. Έζησε για να γράψει, για να δημιουργεί. Γιατί έδινε μεγάλη βαρύτητα – την πρώτη νομίζω αξία στη ζωή του, να μιλήσει στον άνθρωπο με ειλικρίνεια και αγάπη.
Είπα πως είναι οικουμενικός – Έλληνας ποιητής, και τα δύο ταυτοχρόνως. Το ένα δεν είναι ξέχωρο από το άλλο.
Στο πρώτο μέρος θα επιχειρήσουμε να διευκρινίσουμε τις έννοιες που σχετίζονται με την Οικουμενικότητα και τον Ελληνισμό. Στο δεύτερο θα αναφερθούμε ειδικότερα στον Κωνσταντίνο Καβάφη.
***
Θέλω να διακρίνουμε τον όρο οικουμενικότητα από τον όρο παγκοσμιοποίηση.
Η Οικουμένη, όλος ο πλανήτης γη αποτελεί το κοινό σπίτι για όλους τους ανθρώπους, χωρίς καμιά απολύτως διάκριση. Η Οικουμενικότητα προβάλλει τις ανθρωπιστικές αξίες ισότητας, ελευθερίας, δικαιοσύνης και παλεύει για την κατάκτηση από κάθε άνθρωπο αυτών των αξιών. Ο πολιτισμός και οι ανθρώπινες κατακτήσεις είναι καρπός του κοινού αγώνα και όλοι / όλες είναι απαραίτητο να τις απολαύουν.
Στις τελευταίες δεκαετίες προβάλλεται ο όρος παγκοσμιοποίηση που σχετίζεται άμεσα με τα οικονομικά μεγέθη και την κίνηση κεφαλαίων σε παγκόσμιο επίπεδο. Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι η κρίση της εποχής μας οφείλεται ακριβώς στην προσπάθεια από τα οικονομοτεχνικά κέντρα να ελέγχουν και να κατευθύνουν τα πάντα με κριτήριο το κέρδος.
Με την Οικουμενικότητα προχωρούμε με βάση τον άνθρωπο καθολικά, ενώ με την Παγκοσμιοποίηση με βάση την οικονομική απόδοση και το κέρδος των λίγων.
***
Το Οικουμενικό Πνεύμα έχει βαθύτατη σχέση με τον Ελληνισμό διαχρονικά και τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό, τη Ρωμιοσύνη – αν προτιμάτε με μία λέξη. Γλώσσα, Παιδεία, Φιλοσοφία των αρχαίων Ελλήνων διαπνέονται από οικουμενικά, ανθρωπιστικά ιδεώδη. Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, στα μέσα χρόνια, με την προσθήκη του χριστιανισμού, διαπλάθεται ο λεγόμενος βυζαντινός κόσμος, με κυρίαρχο άνθρωπο το Ρωμιό, που με βάση τη Ρωμιοσύνη του μεγαλούργησε για χίλια χρόνια και στην επόμενη περίοδο της οθωμανικής κατοχής οικοδόμησε το νεοελληνικό πνεύμα, που είναι ο οικουμενισμός που ξεκίνησε από τον Όμηρο και έφτασε ως το Ρήγα και τον Κοραή, ένα μακρύ σκοινί ανθρωπισμού, δικαιοσύνης, αδελφοσύνης και ισότητας, που βέβαια δεν έχει σχέση με την ιερότητα και το απαραβίαστο της ιδιοκτησίας, τον ατομοκεντρισμό και τη συσσώρευση πλούτου.
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης έζησε στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και στις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Έζησε το μεταίχμιο δύο αιώνων και δύο εποχών. Το 1900 –ας το πούμε σχηματικά– είναι ένα τέλος και μια αρχή.
***
Ας φωτίσουμε τον τότε άνθρωπο και τα προβλήματά του. Μια κοινωνία με ευημερία που βρίσκεται σε αδιέξοδο. Ένας άνθρωπος αλλοτριωμένος, αποξενωμένος από τον ίδιο του τον εαυτό. Εσωτερικός διχασμός, εγωισμός, αμοραλισμός, παραίτηση και φυγή. Θα προσθέταμε ακόμη τον άκρατο καταναλωτισμό, τη γενικευμένη αλλοτρίωση και την αποφυγή ανάλυσης της πραγματικότητας.
Το αποτέλεσμα στις ματωμένες δεκαετίες του 20ού αιώνα, πόλεμοι εσωτερικοί και εξωτερικοί, διασπάσεις και διακρίσεις. Το έδαφος κατηφορικό και αβέβαιο. Η κοινωνία καταντά πια ένας παθογενετικός μηχανισμός που γεννά άγχος, αβεβαιότητα, βία και ανασφάλεια.
Ο Καβάφης είναι πολύ σαφής πάνω στο ρόλο που παίζουν οι εξωτερικοί όροι στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα και, στην ψυχική ζωή του ανθρώπου
Ο ρόλος των Διανοουμένων / πνευματικών ανθρώπων στην εποχή μας, εποχή πολύπλευρων κρίσεων, περισσότερο από άλλες φορές, στον εικοστό αιώνα, ήδη στην εποχή του Καβάφη, είναι ιδιαίτερα ριζικός και αναντικατάστατος. Στο μεταίχμιο, στη μεταβατική εποχή χρειάζεσαι οδηγό και δάσκαλο.
Όπως και άλλοτε διαπιστώσαμε, στην εποχή μας η πλειοψηφία των διανοουμένων περιορίστηκε στο γραφείο του και στην ακαδημαϊκή του ουδετερότητα, ενώ συχνά λειτουργεί ως βραχίονας και μοχλός του συστήματος.
Ο Κωνσταντίνος Καβάφης και το έργο του αποτελεί αντικείμενο πολύπλευρης μελέτης από Έλληνες και ξένους. Πολλά άρθρα και βιβλία έχουν γραφεί τα τελευταία εκατό χρόνια. Ένα από τα συνθετικά έργα προσέγγισης του ποιητικού έργου του είναι της Σόνιας Ιλίνσκαγια.
Στηριγμένος στο σημαντικό έργο της «Κ. Π. Καβάφης, Οι δρόμοι προς το ρεαλισμό στην ποίηση του 20ού αιώνα» (Κέδρος, Αθήνα, 1983), θα επιχειρήσω να παρουσιάσω συνοπτικά τα χαρακτηριστικά της καβαφικής ποίησης, που αποτέλεσαν –κατά τη γνώμη μου– αιτία της παγκόσμιας αναγνώρισης και της οικουμενικής του διάστασης.
Μια από τις κυριότερες κατευθύνσεις στην εξέλιξη του ποιητικού του έργου είναι η συνεχώς βαθύτερη επίγνωση των αμοιβαίων σχέσεων ανάμεσα στο μακρόκοσμο και στο μικρόκοσμο της ανθρώπινης ύπαρξης, που δεν παύει να μετακινείται, να προχωρεί.
Τον Καβάφη τον συγκίνησαν ιδιαίτερα καταστάσεις μεταβατικές, σημαδεμένες από βαθιά μοιράσματα, που βρίσκουν με τον πιο άμεσο τρόπο την αντανάκλασή τους στο χώρο της ανθρώπινης συνείδησης, τόσο στο ατομικό, όσο και στο συλλογικό επίπεδο. Σημειώνουμε μάλιστα πως το ενδιαφέρον του Καβάφη για τα προβλήματα της συλλογικής συνείδησης, στάθηκε ως ένα βαθμό προδρομικό της τόσο πλατιάς επικαιρότητας που το θέμα αυτό απόκτησε στην παγκόσμια λογοτεχνία του 20ού αιώνα. Ένας από τους πρώτους αγγίζει ο Καβάφης και το θέμα της αποξένωσης, που σαν σκουριά φθείρει τις ανθρώπινες σχέσεις στους κρίσιμους καιρούς.
Τα όσα γράφει ο Καβάφης εφαρμόζονται στην πείρα όλης της ανθρωπότητας, αποχτώντας με τον τρόπο αυτό αγέραστη αξία. Ο ποιητής δεν αρνείται την ικανότητα του ανθρώπου να συλλαβαίνει τα σήματα της εποχής. Δέχεται όμως και τους ανθρώπους που με αξιοπρέπεια αντιμετωπίζουν την ήττα τους.
Όντας ο ίδιος δημιουργός και ποιητής, τον απασχολούν εξαιρετικά οι κοινωνικές πτυχές στα προβλήματα της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Πέρα από τα γενικά, ασχολείται με τους Έλληνες. Ο Καβάφης μας τους παρουσιάζει πανταχού παρόντες, φωτίζει την ανήσυχη φύση τους διψασμένη για ταξίδια και περιπέτειες, την τολμηρή αντιμετώπισή τους, αλλά και τη θλιβερή πλευρά αυτής της ιστορίας, την ξενιτιά και τα βάσανά της. Σημαντική τους δύναμη είναι η προσαρμοστικότητά τους, που τους βοήθησε ν’ αντέξουν στις θυελλώδεις περιπέτειες της ιστορίας τους. Ικανότητα για επικοινωνία και συνεργασία από τη μια, ικανότητα προσαρμογής στις συνθήκες μιας ξένης κυριαρχίας από την άλλη. Ο Καβάφης είναι πολύ σαφής πάνω στο ρόλο που παίζουν οι εξωτερικοί όροι στη διαμόρφωση του ανθρώπινου χαρακτήρα και, στην ψυχική ζωή του ανθρώπου.
(Συνέχεια και τέλος στο επόμενο φύλλο)
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
