Της Ilaria E. Lesmo**
Η Mary Douglas, Βρετανίδα ανθρωπολόγος η οποία ασχολήθηκε με τις έννοιες της επισφάλειας, του κινδύνου και της μόλυνσης, πριν από αρκετά χρόνια έγραψε ότι «… κίνδυνοι για το σώμα, κίνδυνοι για τα παιδιά, κίνδυνοι για τη φύση, είναι διαθέσιμοι, όπως τόσα πολλά όπλα, για να τα χρησιμοποιήσει κανείς στον αγώνα για ιδεολογική κυριαρχία» (Douglas , 1992: 13).
Τους τελευταίους 18 μήνες θα μπορούσαμε να δούμε το πώς συνέβη ακριβώς αυτό: σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης έχει επιδεινώσει μορφές αυταρχικής διακυβέρνησης, έχει αποκρύψει είδη δομικής βίας και έχει προκαλέσει συνθήκες κοινωνικής οδύνης και νέων ανισοτήτων.
Στην Ιταλία, η κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τον κίνδυνο παθολογιών που οφείλονται σε μεταδοτικούς ιικούς παράγοντες κηρύχθηκε στις 31 Ιανουαρίου 2020. Στη συνέχεια, επεκτάθηκε σε μια σειρά κανόνων που αναφέρονται ειδικά στους ιικούς παράγοντες του COVID-19.
Από την πρώτη στιγμή κυκλοφόρησε μια πληθώρα αντιφατικών πληροφοριών σχετικά με την πανδημία. Πολλοί ειδικοί – ιολόγοι, λοιμωξιολόγοι και ειδικοί σε μολυσματικές ασθένειες – προχώρησαν σε δημόσιες εμφανίσεις, οι οποίοι ενώ στην αρχή είχαν ως στόχο να υποβιβάσουν το συμβάν, αμέσως μετά πέρασαν σε μια ρητορική τρόμου περιγράφοντας μια κατάσταση μόνιμου πολέμου κατά του ιού. Οι εικόνες των φορτηγών του στρατού που μετέφεραν φέρετρα γέμισαν τις οθόνες μας. Στην πραγματικότητα, η κατάσταση στην Ιταλία ήταν μια από τις πιο σοβαρές στον κόσμο και σε ορισμένα μέρη της Λομβαρδίας (περιοχή της Βόρειας Ιταλίας) όπως στην επαρχία του Μπέργκαμο – μια βιομηχανική περιοχή όπου εδρεύουν πλήθος εργοστασίων – καταγράφηκαν περισσότεροι από 2000 θάνατοι μεταξύ 20 Φεβρουαρίου 2020 και 31 Μαρτίου 2020, δηλαδή το 37,6% όλων των θανάτων σε όλη την ευρύτερη περιοχή της Λομβαρδίας για την ίδια περίοδο (ISTAT). Κάποιες μελέτες ανέδειξαν συγκεκριμένα κοινωνικά και οικονομικοπολιτικά αίτια της ζοφερής αυτής κατάστασης όπως η γήρανση του πληθυσμού, η ατμοσφαιρική ρύπανση και ο πολεοδομικός ιστός με μεγάλη πληθυσμιακή πυκνότητα. Στα αίτια αυτά πρέπει να προστεθεί το γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες η νεοφιλελεύθερη πολιτική επέφερε σημαντική μείωση των πόρων στο ιταλικό δημόσιο σύστημα υγείας. Για όλους αυτούς τους λόγους πολλά είδη δομικής βίας (Farmer, 2005) εμφανίστηκαν και ενσωματώθηκαν με τον πιο τραγικό τρόπο στην περίοδο της εμφάνισης της πανδημίας.
Παρόλα αυτά μετά από ενάμιση χρόνο και παρόλες τις συνδημικές (Singer et al. 2017) διαστάσεις των μολύνσεων από τον ιο Sras-Cov 2 (Trout, Kleinman 2020), οι οποίες θα απαιτούσαν μια πολυεπίπεδη κοινωνική, πολιτική και θεσμική παρέμβαση, η μόνη προτεινόμενη λύση προήλθε κυρίως από το βιοϊατρικό πεδίο. Συγκεκριμένες βιοϊατρικές τεχνολογίες –κεφαλαιοποιημένες και εμπορευματοποιημένες- επιστρατευτήκαν, συμβάλλοντας την ίδια στιγμή στο να τις μετατρέψουν σε εργαλεία κοινωνικού ελέγχου και παραγωγής νέων ανισοτήτων.
Η ιταλική κυβέρνηση ίσως θυμάται ότι η χώρα στο παρελθόν είχε το ρόλο του «επικεφαλή των εμβολιαστικών στρατηγικών και ενημερωτικών εκστρατειών σε όλον τον κόσμο», όπως αυτό διατυπώθηκε το 2014 στην Ουάσινγκτον στη σύσκεψη του Global Health Security Agenda, επιλέγοντας ακραίες στρατηγικές για την προώθηση εμβολιαστικών εκστρατειών ενημέρωσης. Στην ίδια τροχιά, το πρόγραμμα ανοσοποίησης ξεκίνησε το Δεκέμβριο του 2020, αμέσως μετά την πρώτη έγκριση για την άδεια κυκλοφορίας υπό όρους για τα εμβόλια covid.
Μετά τους πρώτους εμβολιασμούς που απευθύνονταν αρχικά σε ευπαθή υποκείμενα, υγειονομικούς και άνω των 80 ετών, το πρόγραμμα επεκτάθηκε λίγο μετά σε όλον τον πληθυσμό. Από τη 1η Μαρτίου 2020, ο αρμόδιος επίτροπος Francesco Paolo Figliuolo διορίστηκε για να διαχειρίζεται το ιταλικό εμβολιαστικό πρόγραμμα. Οι δημόσιες εμφανίσεις του, πάντα φορώντας στρατιωτική στολή, με αυστηρό ύφος, μας θύμιζε διαρκώς την παρουσία ενός αόρατου εχθρού και τόνιζαν χωρίς σταματημό τη φαντασιακή εικόνα ενός πολέμου απέναντι σε έναν ιό.
Παρόλα αυτά, ο εχθρός με αργό ρυθμό ξεγλιστρούσε –μεταφορικά και σωματικά- προς άλλα μέτωπα. Πράγματι, με την εξέλιξη της εμβολιαστικής καμπάνιας, τα μη εμβολιασμένα σώματα έγιναν εκείνη η απειλή που έπρεπε κανείς να αποφύγει ή να φοβάται, με στόχο να επανέλθουν στην τάξη. Διαφορετικές στρατηγικές αναπτύχθηκαν για να εξυπηρετούσουν αυτό το σκοπό.
ΑΥΤΗ ΤΗ στιγμή στην Ιταλία όλοι οι επαγγελματίες υγείας είναι υποχρεωμένοι στο να εμβολιαστούν με το εμβόλιο κατά του covid για να εργαστούν. Χωρίς εμβόλιο, βρίσκονται σε αναστολή χωρίς μισθό. Αυτοί που μέχρι πρότινος θεωρήθηκαν «ήρωες» του δημόσιου συστήματος υγείας κατά τη διάρκεια του πρώτου και δεύτερου επιδημικού κύματος, όταν τους εκμεταλλεύτηκαν χωρίς να έχουν τη δυνατότητα να παραιτηθούν, τώρα δεν μπορούν να εκφράσουν τις αμφιβολίες τους γύρω από τον εμβολιασμό τους. Αυτή τη στιγμή πλέον υπόκεινται σε έναν κανόνα που τους αρνείται ένα από τα βασικότερα δικαιώματα της Ιταλικής Δημοκρατίας: την εργασία (Σύνταγμα της Ιταλικής Δημοκρατίας, Άρθρο 1)
Από την άλλη μεριά ένα ποινικό κέλυφος προστασίας έχει παραχωρηθεί προκειμένου να προστατέψει τους ιατρούς που εμβολιάζουν αν παρουσιαστεί σε εμβολιαζόμενο/η ανεπιθύμητη παρενέργεια.
Συγκεκριμένες βιοϊατρικές τεχνολογίες – κεφαλαιοποιημένες και εμπορευματοποιημένες – επιστρατεύτηκαν, συμβάλλοντας την ίδια στιγμή στο να τις μετατρέψουν σε εργαλεία κοινωνικού ελέγχου και παραγωγής νέων ανισοτήτων
Όσον αφορά τον υπόλοιπο πληθυσμό, περιορισμοί θεσπίστηκαν σταδιακά μέσω του «πράσινου πιστοποιητικού» («green pass»), τους τελευταίους μήνες. Το λεγόμενο «green pass» μπορεί να αποκτηθεί μέσω του εμβολιασμού, της πιστοποίησης νόησης από τον covid 19 ή από αρνητικό τεστ. Απαιτείται επίσης, για όσους είναι άνω των 12 ετών για την πρόσβαση σε μουσεία, κινηματογράφους, θέατρα, βιβλιοθήκες, γυμναστήρια, πισίνες, θεματικά πάρκα, καζίνο και αθλητικά στάδια. Είναι υποχρεωτικό για την πρόσβαση στο πανεπιστήμιο, για τη διδασκαλία σε σχολεία και για ταξίδια μεγάλων διαδρομών με τρένα, λεωφορεία και αεροπλάνα. Το τελευταίο μέτρο ήταν το να επεκταθεί η υποχρεωτική επίδειξη του «Green pass» σε όλους τους εργαζόμενους σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Με αυτόν τον τρόπο, θα έλεγε κανείς ότι διαμορφώνεται μια συγκεκριμένη κατηγορία «βιολογικής ιδιότητας του πολίτη» (biocitizenship) (Rose, Novas 2003).
Για τους μη εμβολιασμένους, το «Green pass» σηματοδοτεί τα επιπρόσθετα κόστη που πρέπει κανείς να επωμιστεί: οικονομικό κόστος (τα τεστ διαρκούν μόνο για 48 ώρες και κοστίζουν 15 ευρώ για τους ενήλικες), λογιστικό και οργανωτικό κόστος (τα τεστ πρέπει να προγραμματισθούν να γίνουν από τα φαρμακεία και αντίστοιχα το αποτέλεσμα να συμβαδίσει χρονικά με τις εργάσιμες ώρες), ψυχοσωματικό κόστος (η διενέργεια του τεστ είναι μια πολύ επίπονη και ενοχλητική διαδικασία).
Εντούτοις, όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν πρόβλημα, αλλά μέρος ενός συγκεκριμένου σχεδιασμού. Πριν λίγες ημέρες, ο Υπουργός Εσωτερικών Renato Brunetta δήλωσε ότι το «green pass» βασίζεται σε έναν «έξυπνο συλλογισμό» (genial logic) που έχει ως στόχο να αυξήσει το τίμημα που πρέπει να πληρώσουν οι «οπορτουνιστές άνθρωποι» που δεν έχουν εμβολιαστεί.
ΑΚΟΜΑ ΚΙ αν αρκετοί διανοούμενοι και νομικοί εκφράστηκαν ανοιχτά στην Ιταλία απέναντι σε τέτοια αυταρχικά μέτρα, που βασίζονται σε λογικές εκβιασμού και αντιτίθενται σε ευρωπαϊκούς κανονισμούς, υπήρχαν άλλοι δημόσιοι λόγοι στα Μ.Μ.Ε. που υποτιμούσαν τέτοιες απόψεις. Οι επιθέσεις σε τοποθετήσεις του Αγκάμπεν γύρω από την έννοια του κατεπείγοντος και της κατάστασης εξαίρεσης είναι θεμελιώδεις: αυτές οι επιθέσεις απλά ήρθαν να επιβεβαιώσουν τη σκέψη του Αγκάμπεν. Πολλοί άνθρωποι θεώρησαν ότι το λεγόμενο «green pass» είναι απαραίτητο και ως εκ τούτου νομιμοποιείται η ισχύς του σε μια κατάσταση εκτάκτου ανάγκης, η οποία έχει ως στόχο να προστατεύει τη γυμνή ζωή. Τέτοια βιοπολιτικά εργαλεία φαίνονται επίσης να γίνονται αποδεχτά για να ασκήσουν πίεση σε όσους δεν εμβολιάζονται. Επίσης ένα διάχυτο μίσος, πολύ συχνά καλλιεργούμενο από δημοσιογράφους και ειδικούς που εξέφρασαν τη χαρά τους για απομόνωση, εξόντωση και περιθωριοποίηση των μη εμβολιασμένων, δεν ποινικοποιήθηκαν ως ρητορική μίσους, αντιθέτως ως δημόσιες απόψεις έγιναν ευρέως αποδεκτές.
Υπό αυτό το πρίσμα, μια πανδημία που γεννήθηκε από οικονομικές, κοινωνικές, αστικές, οικολογικές ανισορροπίες, οδήγησε σε νέες ρηγματώσεις, σε νέες ανισότητες, σε νέα σχήματα εξουσίας, σε νέους κοινωνικούς αποκλεισμούς. Αυτή η συνδημία θα διαρκέσει για πολύ ακόμα.
*Συνδημία: είναι ένας όρος της ιατρικής ανθρωπολογίας (medical anthropology) που ανήκει στην Merill Singer, η οποία από τη δεκαετία του 1990 τον χρησιμοποιεί στις αναλύσεις της για να αναδείξει ένα σύνθετο δίκτυο με αλληλεπιδρώσες, αμοιβαία ενισχυτικές επιδημίες που συνδέονται μεταξύ τους με κοινούς παράγοντες κινδύνου και προστασίας. Η έννοια της δημόσιας υγείας ανασημασιοδοτείται καθώς και η κοινωνική επιστημονική κατανόηση των ασθενειών, ώστε να επικεντρωθεί η προσοχή στις πολύπλευρες αλληλεπιδράσεις που εμφανίζονται μεταξύ της υγείας μιας κοινότητας, των πολιτικών και οικονομικών δομών και των επιδράσεων του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος. Η έννοια αναπτύχθηκε για τις επιδημίες που συνδέονται με την κοινωνική ανισότητα, αρχικά στο πλαίσιο του ιού της ανθρώπινης ανοσοανεπάρκειας και το σύνδρομο επίκτητης ανοσολογικής ανεπάρκειας (HIV/AIDS).
* *Η Ilaria E. Lesmo είναι Δρ. Κοινωνικής Ανθρωπολογίας (τίτλος που απεκτήθη από το University of Milano–Bicocca)
Μετάφραση κειμένου: Λ. Τεντόμας, Δρ. Κοινωνικής Ανθρωπολογίας Πάντειο Πανεπιστήμιο, Ε. Σαμικού, Δρ. Ιατρικής Ανθρωπολογίας Πάντειο Πανεπιστήμιο
Βιβιλιογραφία
- Douglas, M., 1992, “Risk and Blame. Essays in Cultural Theory”, London and New York: Routledge.
- Farmer, P, 2005, “Pathologies of power”, Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press.
- ISTAT, “Impatto dell’epidemia Covid-19 sulla mortalità totale della popolazione residente primo trimestre”, https://www.ladige.it/filedelivery/policy:1.2542195:1610712323/file-2883316898292313562.pdf
- Official Journal of the European Union, L 211, 15 June 2021, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/PDF/?uri=OJ:L:2021:211:FULL&from=EN
- Rose N., Novas C., 2005, “Biological citizenship”, in Ong A., Collier S.J.(eds.), Global Assemblages: Technology, Politics, and Ethics as Anthropological Problems,
- Malden MA, Oxford UK, Victoria Australia: Blackwell,439-463.
- Singer, M.C, Bulled N., Ostrach B., Mendenhall E., 2017, “Syndemics and the biosocial conception of health”, The Lancet,389(10072),941-950.
- Trout, L.J., Kleinman, A., 2020, “Covid-19 requires a Social Medicine Response”, Frontiers in Sociology, 5(579991).
