Χθες (21/3) ήταν παγκόσμια ημέρα ποίησης. Η παράξενη παραδοχή του Παναγιώτη Κονδύλη, το «παράδοξο γεγονός ότι η νεώτερη Ελλάδα, που τίποτε δεν πρόσφερε στη θεωρητική σκέψη ή στον τεχνικό πολιτισμό, έδωσε και δίνει υψηλή ποίηση», ισχύει. Και ίσως να είναι παρήγορη μπροστά στη στέρφα και στείρα κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε. Όμως το σημερινό σημείωμα δεν θα έχει καμία αναφορά σε στίχους και ποιητές (προσωρινή υπόσχεση). Θα αρκεστώ σε δύο κεντρικά ζητήματα-διαπιστώσεις, και ένα τρίτο ζήτημα ως μεγάλο έλλειμμα και κενό – πιθανά επικίνδυνο κενό.
Ψάχνοντας επιβεβαίωση Προστασίας
Παλιά λέγαμε έναν γλωσσοδέτη που αν τον μάθεις δεν τον ξεχνάς: «Σπανοί Ισπανοί εζωγράφησαν εις πανί ισπανικόν ιππικόν εις πανικόν». Τον θυμήθηκα ακούγοντας ή διαβάζοντας όσα λέγονται και γράφονται από πολιτικούς, επιστήμονες και διανοούμενους σε πρόσφατες συνάξεις-συνόδους όπως αυτή του Κύκλου Ιδέων του κ. Βενιζέλου που έγινε (που αλλού;) στη σφηκοφωλιά-σύμβολο, στο ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετανία. Από όσα λοιπόν λέγονται, με όση κάλυψη και καμουφλάρισμα, συμπεραίνει κανείς ότι έχουμε μια πολιτική και οικονομική ελίτ εις πανικόν, μπροστά στα τεκτονικά γεωπολιτικά ρεύματα, στις τεράστιες αλλαγές των ισορροπιών και των αμυντικών (διάβαζε και επιθετικών) δογμάτων.
Το ομολογούν ανοικτά, όχι φυσικά ότι φοβούνται, αλλά ότι αλλάζουν όλα τα δεδομένα. Μάλιστα δραματοποιούν και λίγο την κατάσταση, όχι για να υπάρξει μια στροφή ή μια γραμμή άμυνας ή έστω ένα εθνικό ταμπούρι, αλλά για να δείξουν ότι είναι πανέτοιμοι να αποδεχτούν ένα νέο πλαίσιο Προστασίας που να προσφέρει εγγυήσεις συνέχειας του «μαγαζιού» χωρίς μεγάλες εθνικές περιπέτειες και ταπεινώσεις. Ο μεταπρατικός κόσμος (πολιτικός και οικονομικός, με μια κάποια καθυστέρηση και η διανόηση) καταλαβαίνουν γρήγορα, στον αέρα θα λέγαμε (όχι επειδή είναι αεριτζήδες, αλλά γιατί έχουν αποκτήσει μια πλούσια πείρα), τις αλλαγές που γίνονται στον διεθνή ορίζοντα. Οπότε σπεύδουν να δηλώσουν «πρόθυμοι» και «διαθέσιμοι» να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα.
Τώρα εν χορώ όλοι μαζί βγαίνουν και λένε πως «ό,τι ίσχυε μέχρι σήμερα έχει τελειώσει», εννοώντας πως το «ανήκομεν στη Δύση» δεν λέει πια πολλά πράγματα, εκφράζει ίσως μια ευχή και μια κατεύθυνση. Δεν ισχύει καν ότι ανήκοντας στο ΝΑΤΟ ή την Ε.Ε. έχουμε εξασφαλισμένη κυριαρχία από κάθε απειλή. Ομολογούν ότι έχουμε μία μόνη απειλή, την Τουρκία, ενώ το ΝΑΤΟ στρεφόταν πάντα προς αντιμετώπιση της Σοβιετικής Ένωσης, έπειτα κατά της διεθνούς τρομοκρατίας και τώρα πρόσφατα κατά της Ρωσίας (πάλι). Τονίζουν «ότι εμείς είχαμε άλλο πρόβλημα, την Τουρκία» και μάλλον ήμασταν «υβριδικό μέλος του ΝΑΤΟ» (Βενιζέλος). Επίσης διαπιστώνουν πως ο κύριος λόγος που ο «Εθνάρχης» Καραμανλής θέλησε να ενταχθούμε στην ΕΟΚ και στη συνέχεια στην Ε.Ε. ήταν πολιτικός και όχι οικονομικός, αφού έτσι θα διασφαλιζόμασταν καλύτερα από έναν εθνικό κίνδυνο (Τουρκία), αλλά πλέον ούτε αυτό λέει κάτι.
Επίσης όλοι μαζί εν χορώ διαπιστώνουν ότι η Τουρκία έχει ισχυροποιηθεί ασύμμετρα και ότι δεν μπορεί να γίνει καμία σύγκριση ανάμεσα στο δυναμικό των δύο χωρών. Η δε Ντόρα Μπακογιάννη εξομολογείται δημόσια τον φόβο της μήπως μια δήλωση του κυρίου Τραμπ ανατρέψει όλες τις ισορροπίες που υπάρχουν π.χ. στο Αιγαίο. Ξεχνά όμως η ίδια πόσο έχει δουλέψει για να προωθηθεί η πάγια θέση των ΗΠΑ για μοίρασμα του Αιγαίου στο ύψος του 25ου μεσημβρινού, και μάλιστα σε εποχές που ο Τραμπ δεν είχε φανεί στο προσκήνιο…
Προχωράμε λοιπόν με το ιππικόν εις πανικόν, αναζητώντας μια εγγύηση προστασίας από τους Προστάτες της Δύσης, κάνοντας τον σταυρό μας να μην γίνει καμία «στραβή». Προχωράμε επίσης δείχνοντας κάθε διάθεση να αναβαθμίσουμε την πολιτική «κατευνασμού» και «φιλίας» με την γείτονα, σε πολιτική όχι απλά «συνεκμετάλλευσης» αλλά αποδοχής της δορυφοροποίησής μας από αυτήν, όπως την ομολόγησε ανοικτά ο κ. Ροζάκης. Ναι, είπε, είμαστε υποχρεωμένοι να ρωτάμε την Πύλη και τον Σουλτάνο για κάθε κίνηση [που θα κάνουμε στο Αιγαίο]!
Η άρχουσα τάξη της χώρας (ή, πιο σωστά, το μεταπρατικό κατεστημένο) συζητά ακόμα και μια υπαγωγή της υπό τη φτερούγα της Άγκυρας, αφού οι συσχετισμοί έχουν αλλάξει δραματικά – αρκεί αυτό να γίνει με τρόπο που να μην ντροπιαστεί δημόσια…
«Αυτά που ξέραμε δεν ισχύουν πια»
Αν τα διαβάσουμε σωστά, η άρχουσα τάξη της χώρας (το άρχουσα είναι υπερβολή, ας πούμε το μεταπρατικό κατεστημένο) είναι έτοιμη για νέους γύρους εθελοδουλίας, για νέες υποκλίσεις και γονυκλισίες στους Ισχυρούς (πάντα της Δύσης) για Προστασία, για κάποιο φύλλο συκής και όχι μιας ανοικτής μεγάλης εθνικής ταπείνωσης και εμφανούς ακρωτηριασμού της κυριαρχίας της χώρας. Την ίδια στιγμή ενεργοποιεί όλες τις γέφυρες και δικλείδες να δείξει ότι –αν υπάρξει ηρεμία και κάποιες εγγυήσεις– συζητά ακόμα και μια υπαγωγή της υπό τη φτερούγα της Άγκυρας, αφού οι συσχετισμοί έχουν αλλάξει δραματικά, αρκεί αυτό να γίνει με τρόπο που να μην ντροπιαστούν δημόσια. Να βρεθεί μια φόρμουλα που να μπορεί να σώσει τα προσχήματα. Αν γίνει και με δυτικές εγγυήσεις, ακόμη καλύτερα.
Είναι εντυπωσιακό, αλλά το λένε εντελώς ανοικτά όλοι: Το αμυντικό μας δόγμα στηρίζονταν στο ότι αν συνέβαινε ένα «επεισόδιο» με την Τουρκία, θα έπεφταν ορισμένα τηλεφωνήματα, θα υπήρχε η παρέμβαση των ΗΠΑ, και το θέμα θα τελείωνε εκεί. Τώρα, δηλώνουν με φόβο, αυτό δεν ισχύει πια. Οι πόλεμοι διαρκούν περισσότερο, δεν έχουμε αμυντική βιομηχανία, δεν ξέρουμε ποια είναι η πολιτική των ΗΠΑ πλέον στην περιοχή και απέναντι στην Τουρκία. «Το ΝΑΤΟ δεν μας παρέχει εχέγγυα να μας προστατέψει από απειλή της Τουρκίας» θα διαπιστώσει ο Ευ. Βενιζέλος εξ ονόματος όλων. Διαπιστώνουν πως η Τουρκία έχει πιάσει πολλά πόστα, πως όλες οι ευρωπαϊκές χώρες την υπολογίζουν σοβαρά, και η υπεροχή που έχει σε όλα τα επίπεδα δεν ισοφαρίζεται με τα «δόγματα» του παρελθόντος. Εξ ου και το «ιππικόν εις πανικόν».
Στην ερώτηση «πώς φαντάζεστε την Ελλάδα το 2035», δηλαδή 10 χρόνια μετά, ο Ευ. Βενιζέλος δίνει μια σιβυλλική απάντηση. Λέει ότι έχουμε να περάσουμε ορισμένους κάβους πρώτα: το 2027 με τις εκλογές («η χώρα να είναι διακυβερνήσιμη με προϋποθέσεις συναίνεσης»), και το 2032 οπότε λήγει η περίοδος χάριτος για την εξυπηρέτηση του χρέους (αφού από τότε θα πληρώνουμε τόκους και χρεολύσια μαζί), ώστε αν μας βοηθήσει ο Θεός και η τύχη θα φθάσουμε στο 2035. Μέχρι τότε το μόνο που μπορεί να κάνει η Ελλάδα, η μεταπρατική Ελλάδα, είναι «να ζητήσει σοβαρές εγγυήσεις ασφαλείας». «Να πάρουμε ανταλλάγματα από μια πιθανή συμμετοχή της Τουρκίας στο σύστημα ευρωπαϊκής ασφάλειας».
Με ποια μορφή; θα ρωτηθεί. Και θα απαντήσει: Για παράδειγμα με το casus belli, την ένταξη των νησιών στον αμυντικό σχεδιασμό, τον προσανατολισμό των εξοπλισμών. Και τότε θα βγάλει από το συρτάρι μια ιδέα (ρεαλιστικού μεταπρατισμού), τάχα απαύγασμα ιστορικής πείρας: «Όπως ξέρετε, η Ελλάδα κατέστη δυνατόν να υπάρχει ως μικρό κράτος μαζί με την οθωμανική Αυτοκρατορία για να εμποδίσει την ενδυνάμωση της Ρωσίας και την κάθοδό της στην Μεσόγειο», εξαίροντας όπως πάντα την αγγλόφιλη πολιτική του Α. Μαυροκορδάτου. Τώρα, ολίγον Τραμπ και πάντα εταιρική σχέση με ΗΠΑ (μεγάλο αφεντικό) και Ευρώπη (νέος ρόλος, νέοι συσχετισμοί) και φίλοι (κολλητοί ίσως) με Τουρκία και έτσι θα έχουμε «σοβαρές εγγυήσεις ασφαλείας». Κι όλο αυτό να μοιάζει με «εθνικό σχέδιο» 10ετίας. Σωστά παραποιήσαμε τον τίτλο του συνεδρίου του Κύκλου Ιδέων από «Η Ελλάδα ΜΕΤΑ» σε «ΜΕΤΑ την Ελλάδα», τι; Γιατί εκεί οδηγεί ο μεταπρατικός κόσμος με ιλιγγιώδη ταχύτητα…
Αβυσσαλέα διάσταση κοινωνίας και εν γένει πολιτικού συστήματος
Η «άρχουσα» τάξη της χώρας «την ακούει», που λέμε. Δηλαδή βλέπει και νοιώθει ότι μάλλον υπάρχει η μεγαλύτερη και πιο βαθιά κρίση εκπροσώπησης και αντιπροσώπευσης, μια κρίση εμπιστοσύνης για το σύνολο του πολιτικού συστήματος και των θεσμών του. Όλες οι δημοσκοπήσεις καταγράφουν εντυπωσιακά ποσοστά δυσπιστίας και μη εμπιστοσύνης προς κυβέρνηση, αξιωματική αντιπολίτευση, πρόεδρο της δημοκρατίας, δικαιοσύνη, διοίκηση. Η σαπίλα και η διαφθορά είναι έκδηλες, ενώ η κοινωνία βυθίζεται. Το θέμα των Τεμπών δείχνει την κορυφή του παγόβουνου ενός σάπιου συστήματος.
Η Ν.Δ. σημειώνει τεράστια πτώση μέσα σε πολύ σύντομο διάστημα. Ό,τι σκέφτεται σαν κίνηση δεν της βγαίνει: πρόεδρος δημοκρατίας, ανασχηματισμός, προανακριτική, παραιτήσεις υφυπουργών, επικοινωνιακά τρυκ. Το ΠΑΣΟΚ και ο ΣΥΡΙΖΑ μειώνονται αντί να κερδίζουν κάτι. Το ΚΚΕ στάσιμο στο 8,5. Η δικαιολογία του κ. Βελή είναι πως αυτό οφείλεται στο ότι το ΚΚΕ λέει πως δεν αλλάζει τίποτα με αυτό το σύστημα, πως αν δεν ανατραπεί δεν μπορεί να αλλάξει κάτι – και άρα αυτή η αλήθεια είναι σκληρή για να την αποδεχθεί η κοινωνία, που θέλει πάντα μια εύκολη λύση. Έτσι δεν αναρωτιέται γιατί δεν εισπράττει τίποτα από το ογκούμενο κύμα διαμαρτυρίας και κινητοποίησης. Η Πλεύση Ελευθερίας ανεβαίνει εντυπωσιακά, και κάπως λιγότερο η Ελληνική Λύση. Κι αυτό σχετίζεται με τη στάση τους στο ζήτημα των Τεμπών (ιδιαίτερα της Ζωής Κωνσταντοπούλου). Όταν όμως πάμε στο θέμα του «καταλληλότερου πρωθυπουργού», εκεί τα πράγματα είναι εντυπωσιακά: Μητσοτάκης 29%, Ανδρουλάκης 7%, Βελόπουλος 6%, Κωνσταντοπούλου 5%, Κουτσούμπας 3%, Φάμελλος 3%, Λατινοπούλου 2%, Χαρίτσης 1%, ΚΑΝΕΝΑΣ 36%! (Metron Analysis, 20/3/2025). Μία άλλη ανάλυση (Opinion Poll) στην ίδια ερώτηση δίνει ψηλότερα ποσοστά στην κα Κωνσταντοπούλου (10,9%).
Πρέπει να δεχθούμε πως «τα Τέμπη» παράγουν και πολιτικά αποτελέσματα. Η άνοδος της Πλεύσης Ελευθερίας συνδέεται άμεσα με αυτές τις εξελίξεις. Ακόμα και οι πιο επιφυλακτικοί βλέπουν πως έχει διπλασιάσει τα ποσοστά της, και ορισμένοι τη βλέπουν ως δεύτερο κόμμα. Αυτά ισχύουν. Αλλά υπάρχει και ένα άλλο δεδομένο. Δεν ισχύει το σχήμα της ανάθεσης, όπως το 2012-2015, όπου ο κόσμος εμπιστεύτηκε έναν νέο πολιτικό, τον Τσίπρα, και από το 5% τον εκτίναξε στην κυβέρνηση. Και εντάξει ο ΣΥΡΙΖΑ, είχε ένα κόμμα, είχε στελέχη, είχε κάποιες επεξεργασίες κ.λπ. Η Πλεύση δεν έχει τίποτα πέρα από την κα Κωνσταντοπούλου. Πώς να κυβερνήσει, και μάλιστα τώρα; Επειδή υπάρχει κενό εκπροσώπησης μεγάλο, σπρώχνεται το «πράγμα» (ακόμα και από τις δημοσκοπικές εταιρείες) προς τις «κυβερνήσεις συνεργασίας». Εκεί το τερέν ίσως να ευνοήσει τα συστημικά κόμματα να βρουν κάποια λύση.
Προς το παρόν, αναμένουν όλοι. Τι αναμένουν; Όχι να σφυρίξει το τρένο 3 φορές, αλλά πώς θα κινηθεί ο Τραμπ στα περί Ελλάδας. Αναμένονται έτσι κι αλλιώς εξελίξεις, μεγάλες εξελίξεις, εξ ου και η ανησυχία όσων είχαν ποντάρει στον Μπάιντεν, στην παγκοσμιοποίηση, και τώρα νομίζουν ότι παίζουν το ευρωπαϊκό χαρτί απέναντι στον Τραμπ. Είπαμε, ιππικόν εις πανικόν…
Το μέγα κενόν
Αυτή τη στιγμή υπάρχει μια μεγάλη κρίση αντιπροσώπευσης και εκπροσώπησης, μια μεγάλη κρίση του πολιτικού συστήματος και των θεσμών. Υπάρχει παράλληλα, και φαίνεται να μην υποχωρεί, μια κοινωνική αντιπολίτευση που συγκροτείται γύρω από «τα Τέμπη» και ζητά με πίεση Δικαιοσύνη – Τιμωρία – Οξυγόνο. Υπάρχει και συγκροτείται μια κοινωνική αντιπολίτευση σε συνθήκες πολιτικής ασφυξίας. Δηλαδή αυτή η κοινωνική αντιπολίτευση δεν έχει πολιτική έκφραση, δεν έχει δική της ακηδεμόνευτη πολιτική φωνή για το πρόβλημα της χώρας στην παρούσα φάση. Εδώ υπάρχει κενό που (ευτυχώς ή δυστυχώς) δεν καλύπτεται με ταχυδακτυλουργίες.
Τονίζω προκαταβολικά ότι αυτό δεν είναι καλό μπροστά σε όλα τα προβλήματα που έχει η χώρα, μπροστά στο οξυνόμενο υπαρξιακό πρόβλημα της Ελλάδας. Γιατί αν δεν μπορούμε και δεν πρέπει να περιμένουμε τίποτα ουσιαστικό από τον μεταπρατικό κόσμο (πολιτικό και οικονομικό), δεν μπορούμε να μην ανησυχούμε για το κενό που υπάρχει στη χώρα. Στη χώρα δεν υπάρχει υποκείμενο που να συνειδητοποιεί την κατάσταση και να έχει ένα στοιχειώδες σχέδιο αντιμετώπισής της. Σχέδιο που να σημάνει σωστή ιεράρχηση προτεραιοτήτων και ζητημάτων προς αντιμετώπιση, και ικανές πολιτικές για την επίτευξη στόχων. Το πρόβλημα μεγεθύνεται εκθετικά από στοιχείο του κατεπείγοντος που έχει η παρούσα φάση.
Κι όμως, υπάρχει ένα κλειδί που επιτρέπει κάποιες κινήσεις και έναν ορισμένο σχεδιασμό. Απέναντι σε μεγάλους κινδύνους και απέναντι σε έναν μεταπρατικό, εξαρτημένο (έως και άθλιο) πολιτικό κόσμο και σύστημα, μόνο ένας λαός με φρόνημα και πεποίθηση μπορεί να δημιουργήσει προϋποθέσεις άλλης πορείας. Σε αυτό το επίπεδο ο καθένας, αλλά και πολλοί μαζί, μπορούμε να κάνουμε πολλά. Είναι το πεδίο που πολιτικό σύστημα εν συνόλω δεν «παρεμβαίνει», δείχνει να αδιαφορεί ή και να μην ασχολείται. Αλλά κι αυτό έχει ορισμένες προϋποθέσεις, την εξής μία και βασική: Υπέρβαση του υποκειμενισμού. Μαστοριά στη σύνθεση (κι όχι στον διαχωρισμό και τη διάσπαση-κακοδαιμονία που μας διατρέχει) και συνολική ματιά.
Αν το πιστέψουμε αυτό, αν δούμε ότι υπάρχει αυτό το κλειδί, τότε αρχίζει η ποίηση της Πολιτικής (της Πράξης και της Κίνησης, της Δημιουργίας) που προάγει, γονιμοποιεί, ενώνει, δημιουργεί νέους συσχετισμούς, χειραφετεί όσους μετέχουν σε αυτήν, ελευθερώνει από δεσμά, δουλείες και στερεότυπα, η ποίηση που δημιουργεί, πλαστουργεί. Η Πολιτική που κάνει έναν χαμερπή λαό σε λαό και εμείς, σε λαό-υποκείμενο της ζωής, της ιστορίας.
Υπάρχει, και πόση, «αγωνία αυτού του Τόπου για ζωή»; Να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα. Πρώτα το Νόημα, και μετά τα σχήματα που θα το υπηρετήσουν. Και το Νόημα πρέπει να είναι πολύ καθαρό. Όχι ανεμομαζώματα-ανεμοσκορπίσματα.
Σύνοψη: «Τα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι»
Επειδή ήταν παγκόσμια ημέρα ποίησης (και ίσως οι μισοί Έλληνες να αισθάνονται και ποιητές – δεν είναι καθόλου κακό αυτό), και επειδή συμπληρώνονται 204 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 (διαβάστε σ’ αυτό το φύλλο το εξαιρετικό κείμενο του Λαοκράτη Βάσση), θα «συνοψίσω» με Διονύσιο Σολωμό και «Ελεύθερους Πολιορκημένους»:
Tότες εταραχτήκανε τα σωθικά μου και έλεγα πως ήρθε ώρα να ξεψυχήσω· κι’ ευρέθηκα σε σκοτεινό τόπο και βροντερό, που εσκιρτούσε σαν κλωνί στάρι στο μύλο που αλέθει ογλήγορα, ωσάν το χόχλο στο νερό που αναβράζει· ετότες εκατάλαβα πως εκείνο ήτανε το Mεσολόγγι· αλλά δεν έβλεπα μήτε το κάστρο, μήτε το στρατόπεδο, μήτε τη λίμνη, μήτε τη θάλασσα, μήτε τη γη που επάτουνα, μήτε τον ουρανό· εκατασκέπαζε όλα τα πάντα μαυρίλα και πίσσα, γιομάτη λάμψη, βροντή και αστροπελέκι· και ύψωσα τα χέρια μου και τα μάτια μου να κάμω δέηση, και ιδού μες στην καπνίλα μία μεγάλη γυναίκα με φόρεμα μαύρο σαν του λαγού το αίμα, οπού η σπίθα έγγιζε κι’ εσβενότουνε· και με φωνή που μου εφαίνονταν πως νικάει την ταραχή του πολέμου άρχισε:
«Tο χάραμα επήρα
Tου Ήλιου το δρόμο,
Kρεμώντας τη λύρα
Tη δίκαιη στον ώμο,―
Kι’ απ’ όπου χαράζει
Ώς όπου βυθά,
Τα μάτια μου δεν είδαν τόπον ενδοξότερον από τούτο το αλωνάκι.»
