Ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι παγκόσμιες διαστάσεις του επισημοποιούν με τον πλέον ισχυρό τρόπο την ιστορικής κλίμακας υποχώρηση της Δύσης ως κυρίαρχου και αδιαμφισβήτητου ηγέτη του σύγχρονου κόσμου. Στην ουσία, ο παγκόσμιος συσχετισμός αλλάζει με οικονομικούς κραδασμούς, με πολιτικούς σπασμούς και με πολέμους που εμπλέκουν ή επηρεάζουν συνολικά τον πλανήτη και την πορεία των κοινωνιών. Μπροστά στα μάτια μας έχουμε σήμερα τη σκληρή αντιπαράθεση ανάμεσα σε ένα κόσμο, τον Δυτικό με επικεφαλής τις ΗΠΑ –ο οποίος με κάθε μέσο προσπαθεί να αποτρέψει την αποδρομή του– και τις αναδυόμενες Μεγάλες Δυνάμεις, κυρίως την Κίνα και την Ρωσία που, μαζί με άλλες δυνάμεις, επιζητούν έναν «πολυμερή κόσμο». Δηλαδή έναν κόσμο όπου θα μπει τέλος στην κυριαρχία της Δύσης.
Η «δύση της Δύσης» είναι ένα μακρόχρονο προτσές. «Η λέξη προτσές εκφράζει μια ανάπτυξη παρμένη στο σύνολο των πραγματικών όρων της» θα γράψει ο Μαρξ (Κεφάλαιο, Α΄ τόμος, σελ. 191), και αυτό μας θέτει το ζήτημα της εξέτασης της ιστορικής τάσης μέσα στους πραγματικούς όρους που αυτή συντελείται. Αναγκαστικά –στον περιορισμένο χώρο ενός σημειώματος– θα γίνουν οι πιο απαραίτητες επισημάνσεις για το ζήτημα αυτό.
Ορισμένες ιστορικές επισημάνσεις
Στην ιστορία του σύγχρονου (καπιταλιστικού) κόσμου γνωρίσαμε μεγαλοκρατικές κοσμοκρατορικές δυνάμεις που κατάκτησαν τον ρόλο ηγέτιδας δύναμης μέσα στην πολύ ταραγμένη περίοδο της ανάπτυξης του καπιταλισμού, της εξάπλωσής του, της συγκρότησης εθνικών κρατών σε όλο το πλανήτη, της εμπέδωσης παράλληλα του αποικιακού συστήματος σε νέες βάσεις, των οικονομικών κρίσεων και της αυξανόμενης σφοδρότητάς τους, των πολέμων με ανταγωνιστικές Μεγάλες Δυνάμεις ή μικρότερες Αυτοκρατορίες (π.χ. Οθωμανική, Αυστροουγγρική, Ρωσική κ.λπ.). Περάσαμε έπειτα στον 20ό αιώνα από τους δύο παγκόσμιους πολέμους, και την Οχτωβριανή Επανάσταση, που απέσπασε μια μεγάλη περιοχή του κόσμου από την ιμπεριαλιστική καπιταλιστική κυριαρχία. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο άνοιξε μια περίοδος επικράτησης του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού σε όλο τον Δυτικό κόσμο, και γνωρίσαμε ένα διπολικό κατά βάση διεθνές σύστημα, όπου δύο υπερδυνάμεις (οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ) κυριαρχούσαν πάνω σε μια γεωπολιτική ισορροπία – η οποία οφειλόταν στη δυνατότητα αμοιβαίας εξόντωσης μέσω των πυρηνικών όπλων. Μετά ήρθε η κατάρρευση της ΕΣΣΔ (χωρίς πόλεμο) και επισημοποιήθηκε η παλινόρθωση του καπιταλισμού σε μια ευρύτατη περιοχή του κόσμου (Ρωσία και Ανατολική Ευρώπη), για να περάσουμε σε μια σύντομη φάση απόλυτης κυριαρχίας των ΗΠΑ στο Δυτικό στρατόπεδο και τον κόσμο.
Τι εννοούμε όμως και πώς συγκροτούμε την έννοια «δύση της Δύσης»; Ας πάρουμε την περίπτωση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας: χρειάστηκαν πάνω από 100 χρόνια για να υποχωρήσει και να αντικατασταθεί η πρωτοκαθεδρία της από τις ΗΠΑ. Αλλά η φθορά και η πτώση της ήταν στην ημερήσια διάταξη, εν γνώσει όσων την ανταγωνίζονταν ή συνεργάζονταν μαζί της για δεκαετίες. Η διαδοχή της έγινε με τους δύο παγκόσμιους πολέμους, και την ανάδειξη των ΗΠΑ ως βασικού και πλέον προηγμένου κέντρου του καπιταλιστικού κόσμου αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στην Ελλάδα οι Άγγλοι «παραδίδουν» τα ηνία στις ΗΠΑ εν μέσω εμφυλίου πολέμου. Ακολούθως έχουμε την κρίση στο Σουέζ, όπου φαίνεται πλέον η αδυναμία των Άγγλων, για να δούμε και την Κύπρο το 1960 να αποτινάζει την αγγλική αποικιοκρατία.
Μετά τη Βρετανία, σειρά των ΗΠΑ
Η δύση της Βρετανικής Αυτοκρατορίας ήταν ένα προτσές ιστορικών διαστάσεων που καταδεικνύει μεγάλες αλλαγές σε όλους τους τομείς (οικονομία, διεθνείς σχέσεις, ισχύ, πολέμους κ.λπ.). Για πάνω από έναν αιώνα η Βρετανική Αυτοκρατορία ήταν η μεγαλύτερη παγκόσμια δύναμη. Το 1922 διοικούσε έναν πληθυσμό περίπου 458 εκατομμυρίων, δηλαδή το ένα τέταρτο του τότε παγκόσμιου πληθυσμού, και κυριαρχούσε σε περισσότερο από 33.670.000 τετρ. χλμ., δηλαδή στο ένα τέταρτο περίπου της συνολικής έκτασης της ξηράς της Γης. Σε αυτή τη βάση άσκησε μια έντονη πολιτική, γλωσσική και πολιτισμική επίδραση παγκοσμίως. Αλλά την ώρα που οι Βρετανοί επίσημοι καυχώνταν ότι «στη Βρετανική Αυτοκρατορία ο ήλιος δεν δύει ποτέ», είχε ήδη αρχίσει η καθοδική πορεία.
Αντίστοιχα οι ΗΠΑ, ως νέα και φρέσκια δύναμη, εμπλέκονται τελευταία σε κάθε παγκόσμιο πόλεμο του 20ού αιώνα (στον Α΄ μπήκαν μόλις το 1917, στον Β΄ μπήκαν τον Δεκέμβριο του 1941, δύο χρόνια αφότου είχε αρχίσει). Δεν γνώρισαν πολεμικές καταστροφές στο έδαφός τους, και ανέπτυξαν τεράστιες παραγωγικές, επιστημονικές και στρατιωτικές δυνατότητες για να επιβληθούν ως ο αφέντης του Δυτικού κόσμου – με φιλοδοξίες να ηγηθούν ολόκληρου του κόσμου μετά το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου. Οι ΗΠΑ από το 1945 μέχρι σήμερα σε διάφορες περιπτώσεις θέλησαν να εγκαθιδρύσουν τον «αμερικανικό αιώνα». Και τη στιγμή ακριβώς που νόμισαν ότι το πέτυχαν, στα τέλη του 20ού αιώνα, βλέπουμε ότι στην πραγματικότητα άρχισε και η δική τους δύση ως αδιαμφισβήτητης παγκόσμιας κοσμοκρατορικής δύναμης.
Σήμερα όμως δεν δύει απλά, δεν υποχωρεί η Βόρεια Αμερική. Συνοδεύεται από μια υποχώρηση ολόκληρου του Δυτικού κόσμου, και διαμορφώνεται μια εντελώς νέα κατάσταση – όπου οι αναδυόμενες μεγάλες και πιθανά κοσμοκρατορικές στο εγγύς μέλλον δυνάμεις, όπως η Κίνα, φανερώνουν κάποιες πιο βαθιές τάσεις και διεργασίες στον σύγχρονο κόσμο. Η ανάδειξη του Ευρασιατικού άξονα (Κίνα-Ρωσία, και πιθανά Ιράν και Ινδία) είναι μια εξέλιξη που έχει τη ρίζα της σε πιο δομικές και βαθιές διεργασίες.
Τη στιγμή ακριβώς που οι ΗΠΑ νόμισαν ότι πέτυχαν να εγκαθιδρύσουν τον «αμερικανικό αιώνα», τότε άρχισε στην πραγματικότητα και η δική τους δύση
Η εποχή των μεγάλων κλυδωνισμών
Σε στιγμές αμφισβήτησης και τροποποίησης των παγκόσμιων συσχετισμών μέσω πολέμων και μεγάλων γεωπολιτικών αναστατώσεων, η βασική προσοχή στρέφεται στην ισχύ, και ιδίως στη γεωπολιτική-στρατιωτική δύναμη. Δίνεται λίγη προσοχή στον παράγοντα Οικονομία, όπως και στον παράγοντα Πολιτική. Π.χ. η μετατόπιση της βασικής βιομηχανικής παραγωγής από τη Δύση προς την Ανατολή μπορεί να λάμβανε χώρα λόγω της αναζήτησης φτηνής εργατικής δύναμης από τα δυτικά κεφάλαια, ταυτόχρονα όμως δημιουργούσε μια άλλη παραγωγική βάση για τις χώρες της περιφέρειας – σε βαθμό ώστε η περιοχή της Ασίας να συγκεντρώνει πλέον το 50% της παγκόσμιας παραγωγής βιομηχανικών προϊόντων.
Η χρηματιστικοποίηση της οικονομίας και το άλμα στο άυλο δεν μπορούσαν να υποκαθιστούν τις βάσεις της πραγματικής οικονομίας για καιρό. Έτσι έφθασε η ώρα της εμβάθυνσης της κρίσης του παγκόσμιου καπιταλιστικού συστήματος, της επιβράδυνσης των ρυθμών ανάπτυξης και της εμφάνισης μεγάλων οικονομικών κλυδωνισμών από το 1975 και ύστερα. Οι πιο πρόσφατοι τέτοιοι κλυδωνισμοί σημειώθηκαν το 2008-10 και το 2019, αλλά ο τελευταίος συγκαλύφθηκε λόγω της πανδημίας και των έκτακτων μέτρων που πάρθηκαν. Τώρα πάλι βρισκόμαστε σε ένα νέο, ακόμα βαθύτερο παροξυσμό της κρίσης (πόλεμος, πληθωρισμός, εκτίναξη τιμών, επισιτιστική και ενεργειακή κρίση κ.λπ.).
Έχουμε όμως και τον Πολιτικό παράγοντα. Σε αυτόν οφείλουμε να «χωρέσουμε» διαφορετικά στοιχεία που όμως αλληλοεπιδρούν, όπως είναι η ταξική πάλη (ιδιαίτερα με την έννοια της συμπεριφοράς των «από τα κάτω») στον σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο καπιταλιστικό κόσμο, η κρίση και αμφισβήτηση των πολιτικών των «από πάνω» (στο επίπεδο αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανής η «ενδόρρηξη», ιδιαίτερα στο εσωτερικό των ΗΠΑ), και βεβαίως ο «φυσιολογικός» οξύτατος ανταγωνισμός ανάμεσα σε όλες τις δυνάμεις (επιχειρήσεις, κράτη, συνασπισμούς).
Χαοτικά χαρακτηριστικά και τάση προς τον πόλεμο
Στη βάση αυτής της σύνθετης κατάστασης βρισκόμαστε στην καρδιά μια πολύπλοκης διαδικασίας, ενός προτσές αλλαγής του συσχετισμού δύναμης σε παγκόσμιο επίπεδο, σε μια στιγμή που διαφαίνονται οι όροι για περαιτέρω αποδρομή και υποχώρηση της Δύσης ως κυρίαρχου μπλοκ, και για ανάδυση ενός πιο πολυμερούς κόσμου. Τι φαίνεται να οδηγείται προς το τέλος του; Το δόγμα the West and the Rest φαίνεται να τραντάζεται και να αμφισβητείται από αναδυόμενες και ανταγωνιστικές δυνάμεις. Πρόκειται για μια περίοδο ανατάραξης όλων των ισορροπιών ανάμεσα σε τρία κοσμοκρατορικά κέντρα (ΗΠΑ, Κίνα και Ρωσία), και συνεπώς αναδιάταξης όλων των υπόλοιπων μεγάλων και περιφερειακών δυνάμεων.
Η «ισχυρότερη συμμαχία της ιστορίας», όπως χαρακτήρισε το ΝΑΤΟ ο γραμματέας του κ. Στόλτενμπεργκ, εμφανίζεται όχι αρκετά ισχυρή για να ανακόψει την έμπρακτη αμφισβήτηση της Δυτικής κυριαρχίας. Κι όχι μόνο: τόσο η Κίνα και η Ρωσία, όσο και όλες οι περιφερειακές δυνάμεις (Τουρκία, Ινδία, Πακιστάν, Ιράν κ.λπ.) γνωρίζουν ότι η Δύση «ασθενεί», και μάλλον υπολογίζουν ότι είναι η στιγμή για αποφασιστικά βήματα προς μια άλλη παγκόσμια αρχιτεκτονική, με ενδυνάμωση των νέων κέντρων. Με μεγάλη σαφήνεια θα δηλωθεί ότι «ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από τη Δύση, και η Δύση δεν μπορεί να τον κυριαρχεί πλέον».
Στη βάση αυτής της αντίθεσης (που ορίζεται κυρίως ως γεωπολιτική), πέρα από τις στρατοπεδεύσεις που γεννά και τις αλλαγές προσανατολισμών αρκετών δυνάμεων, άμεσα θα δυναμώσουν ορισμένα χαοτικά χαρακτηριστικά και μια κατάσταση αταξίας. Και παράλληλα θα δυναμώσει η τάση προς τον πόλεμο και τη λεγόμενη «οικονομία πολέμου». Παρόλο που ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα κέντρα που αναφέραμε θα είναι το κύριο χαρακτηριστικό, εντούτοις δεν πρέπει να μας διαφεύγουν ορισμένα ιδιαίτερα σημεία: Υπάρχει μια αλληλοεξάρτηση, ειδικά στην οικονομική σφαίρα, ανάμεσα σε όλες τις δυνάμεις. Φυσικά η κρίση και ο ανταγωνισμός οδηγούν σε μια «περιφερειοποίηση»: δηλαδή αντί για μια απρόσκοπτη επέκταση της παγκοσμιοποίησης, δημιουργούνται μεγάλες περιφερειακές ζώνες εμπορικών και νομισματικών συναλλαγώ,ν που θα οδηγήσουν κι αυτές σε νέες καταστάσεις. Η αποδολαριοποίηση σαν διαδικασία αντανακλά όλες αυτές τις διεργασίες.
Η συστημική αστάθεια, οι μεγάλες αναταραχές και οι σημαντικές στροφές στη διεθνή ζωή (όλα αυτά μαζί) συνθέτουν την εικόνα της σύγχρονης πραγματικότητας
Η νέα διεθνής αταξία, ο αναδασμός, η ουσία του
Λόγοι συσχετισμού δυνάμεων και πραγματικών δυνατοτήτων κάθε βασικής εμπλεκόμενης πλευράς μας οδηγούν σε ένα συμπέρασμα όσον αφορά τα κύρια χαρακτηριστικά της περιόδου στην οποία εισερχόμαστε: κατευθυνόμαστε προς το τέλος του κοσμοσυστήματος υπό τη Δυτική ηγεμονία, και σε μια βαθιά αλλαγή της παγκόσμιας τάξης μέσω ισχυρών και σκληρών στρατοπεδεύσεων και ανταγωνισμών. Σε μια φάση δηλαδή βαθύτατης αστάθειας, με δύσκολα προβλέψιμες επιπτώσεις σε όλους τους τομείς. Η συστημική αστάθεια, οι μεγάλες αναταραχές και οι σημαντικές στροφές στη διεθνή ζωή (όλα αυτά μαζί) συνθέτουν την εικόνα της σύγχρονης πραγματικότητας. Το διακύβευμα για τις τρεις δυνάμεις που συγκρούονται είναι ένας νέος παγκόσμιος συσχετισμός. Ο κόσμος θα υπάρξει για ένα διάστημα χωρίς αναμφισβήτητο ηγεμόνα.
Για μας είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν θα «συνεχίσουμε με τη Δύση», όπως θεωρούσαμε μέχρι σήμερα. Παρόλο που κανένα από τα τρία κέντρα δεν είναι εύκολο να επιβάλει τη θέση του, την ίδια ώρα που και τα τρία κέντρα αλληλεξαρτώνται σε ένα βαθμό (κι άρα συνυπάρχουν τα στοιχεία της σύγκρουσης μαζί με γέφυρες ανάμεσά τους), στην πραγματικότητα προωθείται ένας μεγάλος γεωπολιτικός αναδασμός. Αναδασμός σε επεισόδια, με κινήσεις προώθησης και προσωρινές ανάπαυλες. Η πάλη για ηγεμονία ή για αμφισβήτηση της υπάρχουσας ηγεμονίας εμπλέκει στην παρούσα φάση τρία κέντρα (ΗΠΑ, Κίνα, Ρωσία) που ξεχωρίζουν από όλες τις άλλες δυνάμεις του σύγχρονου κόσμου, και έχουν τη δυνατότητα μιας πιο συνολικής-παγκόσμιας πολιτικής και επηρεασμού εξελίξεων.
Ακόμα χρειάζεται να τονιστεί ότι και οι υπόλοιπες μεγάλες και περιφερειακές δυνάμεις που συνοδεύουν ή εμπλέκονται με τα τρία κέντρα (όπως Αγγλία, Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Καναδάς, Τουρκία, Ισραήλ, Πακιστάν, Ινδία κ.λπ.), όλες μα όλες (όπως εξάλλου και τα 3 κοσμοκρατορικά κέντρα) κυριαρχούνται από αντιδραστικές καπιταλιστικές τάξεις και δυνάμεις. Άρα δεν υπάρχει καμιά αποσύνδεση της εξωτερικής πολιτικής και των κοσμοκρατορικών ή επεκτατικών βλέψεων όλων των δυνάμεων που προαναφέραμε από την εσωτερική πολιτική, τις οικονομικές σχέσεις εντός των χωρών τους, καθώς και των πολιτικών συστημάτων στα οποία στηρίζονται. Δεν επιτρέπεται να αγνοήσει κανείς αυτήν την παράμετρο (σύνδεση της εξωτερικής πολιτικής με την εσωτερική φύση και τις ανάγκες κάθε κυρίαρχης τάξης).
Τι λείπει
Από αυτήν την άποψη, των στόχων δηλαδή που έχουν όσοι μετέχουν ενεργητικά στον γεωπολιτικό αναδασμό, ουδόλως ενδιαφέρονται για τις βασικές μάζες, την κοινωνική δικαιοσύνη και πρόοδο, τη χειραφέτηση και την ελευθερία χωρών και λαών. Επομένως σε στρατηγικό επίπεδο είναι ανάγκη, είναι υπέρμετρη ανάγκη, να αναδειχθεί μια οπτική από τη μεριά των λαών, των μικρών και ανίσχυρων χωρών, σε σχέση με τον αναδασμό και τη σύγκρουση που διεξάγεται. Εν ολίγοις, λείπει με δραματικό τρόπο η φωνή των λαών, ένας πόλος λαών και χωρών αγωνιζόμενων για μια άλλη πορεία στην παγκόσμια σκηνή. Είναι η μέγιστη ανάγκη να υπάρξει μια τέτοια φωνή και ένας τέτοιος πόλος. Αυτό έχει ανάγκη η ανθρωπότητα και η ζωή στον πλανήτη. Επειδή δεν επιτρέπεται στην τρίτη δεκαετία του 21ου αιώνα η διεθνής και παγκόσμια ζωή να κυριαρχείται από τον ανταγωνισμό των πόλων που περιγράψαμε, επί καπιταλιστικών σχέσεων (που σημαίνουν έτσι κι αλλιώς βάθεμα της εκμετάλλευσης και της ανισότητας, καθώς και της γενικευμένης αλλοτρίωσης).
Το ενιαίο σύστημα κοινωνικών σχέσεων σε όλο τον κόσμο (που υπηρετεί βαθιά τη σχέση κεφάλαιο) παράγει διαρκώς 4 πράγματα: «παραγωγή για την παραγωγή», δηλαδή αδιάκοπο κυνηγητό του υπερκέρδους, παραγωγή κράτους και κυριαρχικών σχέσεων, παραγωγή αλλοτρίωσης σε πρωτόγνωρες διαστάσεις, και παραγωγή πολέμων. Αυτές οι 4 «παραγωγές» πρέπει να μπουν στο στόχαστρο ενός νέου μεγάλου κύματος λαϊκών αγώνων σε ολόκληρο τον κόσμο! Η στοίχιση υπό όποιο κοσμοκρατορικό κέντρο ή η υποταγή σε αυτά και στις Μεγάλες ή περιφερειακές δυνάμεις απλά καθυστερεί την ανάδειξη ενός αναγκαίου άλλου πόλου. Ενός πόλου των λαών, που είναι ζωτικής σημασίας για τον πλανήτη και την πορεία του.
