Συστατικό της αστικής δημοκρατίας είναι η εδραίωση και νομιμοποίηση της αντιπαράθεσης με συγκρουσιακό χαρακτήρα. Και όταν συμφωνείται μία συνεργασία μεταξύ των κομμάτων είναι κατά κανόνα ευκαιριακή, χωρίς αρχές, ενάντια στην ίδια την αντιπροσωπευτικότητα καθώς την παραβιάζει και την διαστρεβλώνει. Κι οπωσδήποτε δεν είναι ποτέ σύγκλιση που βασίζεται στην εξουδετέρωση των αιτίων που προκαλούν τη σύγκρουση. Γιατί, με ή χωρίς σύγκλιση, πόσο δημοκρατικό είναι ένα σύστημα που δεν επιφέρει ούτε καν επιδιώκει την κοινωνική δικαιοσύνη και την πραγματική ισότητα μεταξύ των πολιτών; Πόσο δημοκρατικό είναι το σύστημα που μέσα από θεσμούς και μηχανισμούς επιβάλλει, συντηρεί και προστατεύει την κυριαρχία των λίγων πάνω στους πολλούς;
Παραπλανητικά, στις αστικές δημοκρατίες, με πολύπλοκους και περίτεχνους τρόπους ελέγχου των κριτηρίων των πολιτών, διαμορφώνουν τον τύπο ανθρώπου που πιστεύει ότι ή συμπεριφέρεται σαν να έχει τα ίδια ουσιαστικά δικαιώματα με τους πλούσιους. Ότι το παιδί του έχει τις ίδιες ευκαιρίες με το παιδί του βιομήχανου για σπουδές και καριέρα, ότι ο ίδιος μπορεί να έχει τις ίδιες υπηρεσίες υγείας με έναν εφοπλιστή, ότι το σπίτι και η γειτονιά του έχει τις ίδιες προδιαγραφές με το σπίτι και το περιβάλλον του τραπεζίτη ή ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει τους ίδιους δικηγόρους και να έχει την ίδια μεταχείριση ενώπιον των αρχών, των εισαγγελέων και των δικαστών, με έναν που έχει πολλά λεφτά και προσβάσεις στην εξουσία. Που πείθεται ότι αμείβεται δίκαια για την εργασία του παίρνοντας το βασικό μισθό ή κάτι παραπάνω, ενώ οι από πάνω πλουτίζουν υπέρογκα και σπαταλούν ασύστολα.
Αλλά κι όταν ο πολίτης νιώθει ότι αυτό το σύστημα που ονομάζεται δημοκρατία εμπεριέχει τρομακτικές ανισότητες και αδικίες, γεγονός που αναιρεί κάθε δημοκρατικότητα, έχει υποκύψει στην πλύση εγκεφάλου σε σημείο που αποδέχεται ότι αυτό είναι το καλύτερο που μπορεί να έχει κι ότι αυτό του αναλογεί. Κι όχι μόνο πρέπει να είναι ευχαριστημένος, ή τουλάχιστον να κάνει τον ευχαριστημένο, αλλά και να υπερασπίζεται αυτό το σύστημα ακόμα και με τη ζωή του. Τον έχουμε δει σε περιόδους όξυνσης της κοινωνικής αναταραχής, να σκοτώνει και να σκοτώνεται προκειμένου οι λίγοι να διατηρήσουν ακέραιες τις παντός είδους και σε όλα τα επίπεδα ανισότητες υπέρ τους και οι πολλοί να αρκεστούν στα μερίδια επιβίωσης που τους προσφέρει το σύστημα. Να παλεύει, δηλαδή, εναντίον του εαυτού του.
Αυτό θεωρείται τάξη και δημοκρατία στη Δύση. Το ότι είναι χειρότερη η κατάσταση στην Αφρική, χρησιμεύει ως φόβητρο για τους Ευρωπαίους, που αδυνατούν ή αρνούνται να παραδεχτούν ότι η Δύση είναι υπεύθυνη και για το χάλι στην Αφρική και την Ασία και όχι οι λαοί της. Κι ας είναι λαμπρή απόδειξη η περίπτωση της Κίνας, δηλαδή το γεγονός ότι η ενδέκατη πιο φτωχή χώρα στο κόσμο μέχρι το 1949, από τη στιγμή που έδιωξε τα ξένα αφεντικά, Γιαπωνέζους, Άγγλους, Αμερικάνους, Πορτογάλους κ.λπ., έγινε μέσα σε 70 χρόνια η δεύτερη πλουσιότερη χώρα στον κόσμο και πάει με ιλιγγιώδη ταχύτητα για την πρωτιά.
Μαυρόασπροι
Πού και πώς προάγεται στη Δύση η δημοκρατία, έστω η αστική, η αντιπροσωπευτική, η έμμεση;
Στις ΗΠΑ, την οποία οι ιθύνοντες προβάλλουν ως το λίκνο της σύγχρονης δημοκρατίας, τι είδους δημοκρατία είναι; Κατ’ αρχήν, από τη γερουσία απουσιάζει η εκπροσώπηση των λαϊκών στρωμάτων, υστερεί η εκπροσώπηση των μεσαίων στρωμάτων και κυριαρχεί η εκπροσώπηση της ανώτερης μειοψηφίας. Και, βέβαια, πόσο δημοκρατική είναι η λόγω συστήματος απουσία τρίτου κόμματος από τον αμερικάνικο κοινοβουλευτισμό;
Οι δε συγκρούσεις μέσα στα δύο νομοθετικά σώματα δεν έχουν σαν βάση τα προβλήματα που προκύπτουν από τις τεράστιες ανισότητες και διακρίσεις μέσα στην κοινωνία, αλλά τα ανταγωνιστικά συμφέροντα μέσα στην ανώτατη τάξη, μέσα στις ελίτ. Και οι γερουσιαστές είναι εξαρτημένοι από τα μεγάλα οικονομικά τραστ, τα οποία επιλέγουν τους κατάλληλους για τα συμφέροντά τους υποψήφιους τους οποίους στηρίζουν οικονομικά και με κάθε άλλο μέσο που διαθέτουν, εφημερίδες, τηλεοράσεις, δίκτυα κ.λπ.
60 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν πάρει κουπόνια για τρόφιμα στις ΗΠΑ (Pew Research), 30 εκατομμύρια δεν έχουν ιατρική κάλυψη (Statista) και 80 εκατομμύρια είναι υγειονομικά «υποασφαλισμένοι» (Commonwealth Fund), 58 δεν μπορούν να πάρουν σύνταξη (BenefitsPro), εξακόσιες χιλιάδες είναι καταγεγραμμένοι άστεγοι (Statista) και δύο εκατομμύρια είναι στις φυλακές (WPB, ICPS, Birkbeck). Is this democracy? Και ποιος τους εκπροσωπεί αυτούς στη δημοκρατία;
Όλες οι κοινωνικές και φυλετικές μειονότητες δεν εκπροσωπούνται ισότιμα πολιτικά. Οι «μελαψοί» ή «έγχρωμοι», μαύροι, κόκκινοι και μιγάδες, υποτίθεται ότι εκπροσωπούνται από σκούρους, ιθαγενείς και ισπανόφωνους γερουσιαστές οι οποίοι έχουν φιλτραριστεί τόσο πολύ στην πορεία ανόδου τους στα κλιμάκια της εξουσίας, που πλέον είναι κι αυτοί ενταγμένοι στο σύστημα της λευκής Αμερικής. Είναι ευθυγραμμισμένοι, «λευκοί» με μαύρο ή σοκολατί χρώμα που είναι εξαρτημένοι και χρηματοδοτούνται από τα ίδια τραστ. Αν ξεφύγουν δυο-τρεις και παρεκτραπούν μέσα στο σύνολο των 535 εκλεγμένων βουλευτών που απαρτίζουν τα δύο ομοσπονδιακά σώματα, δεν έχουν καμία ουσιαστική επίδραση στη λήψη των αποφάσεων και χρησιμοποιούνται σαν άλλοθι για την αντιπροσωπευτικότητα. Ακόμα και οι πιο υψηλόβαθμοι μαύροι, όπως ο πρόεδρος Ομπάμα, ο πρώην αρχηγός του στρατού Κόλιν Πάουελ, η πρώην σύμβουλος εθνικής ασφάλειας Κοντολίζα Ράις και ο νυν υπουργός Άμυνας Λόιντ Όστιν, δεν έχουν την παραμικρή διαφορά από τον πρόεδρο Μπάιντεν ή τον στρατηγό Μαρκ Μίλεϊ στην ιδεολογία, τον τρόπο σκέψης και το βαθμό ενδιαφέροντος για τους μαύρους και εν γένει τους μη λευκούς στις ΗΠΑ ή αλλού.
Αυτό το βλέπει κανείς πεντακάθαρα όχι μόνο στα ανώτερα, αλλά και στα κατώτερα στρώματα της εξουσίας, π.χ. στην αστυνομία. Πολλοί από τους αστυνομικούς που δολοφονούν, βασανίζουν και ξυλοκοπούν μαύρους πολίτες είναι αστυνομικοί με μαύρο χρώμα δέρματος και με τρόπο σκέψης που είναι παρόμοιος με τον τρόπο που σκέφτονται οι λευκοί ρατσιστές συνάδελφοί τους.
Από τα 100 μέλη της Γερουσίας μόνο 3 είναι μαύροι, δύο του Δημοκρατικού Κόμματος και ένας του Ρεπουμπλικανικού! Κι αυτή η εκπροσώπηση είναι η μεγαλύτερη που έχει υπάρξει, με 11 συνολικά μαύρους στην ιστορία της Γερουσίας!
Ρήγματα
Ο πρόεδρος Τραμπ θεωρείται παρίας από μια σημαντική και ισχυρή μερίδα του αμερικάνικου κατεστημένου γιατί έφερε στο προσκήνιο την παρουσία ενός πολύ μεγάλου τμήματος της αμερικάνικης λευκής κοινωνίας, κυρίως αγροτο-εργατικό και μικρομεσαίο, που είναι πολύ δυσαρεστημένο από την ανεπαρκή ουσιαστική πολιτική του εκπροσώπηση σε ομοσπονδιακό επίπεδο και νιώθει ότι το έδαφος κάτω από τα πόδια του τρέμει, για λόγους οικονομικούς, δημογραφικούς, πολιτισμικούς κ.ά., δηλαδή αισθάνεται ότι η θέση του μέσα στο αμερικάνικο κράτος γίνεται όλο και πιο ασταθής και επισφαλής.
Χάρη στον Τραμπ επιβεβαιώθηκε πανηγυρικά, με συντηρητικό προσανατολισμό, ένα από τα μεγάλα ρήγματα της αμερικάνικης κοινωνίας. Εκδηλώθηκε δυναμικά η βαθιά δυσαρέσκεια του μισού της αμερικάνικης κοινωνίας για τη δομή, τις προτεραιότητες και τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος. Κανένας τους δεν εμπιστεύεται τη δημοκρατία τους. Αναταραχή που τρόμαξε ή ενόχλησε όχι μόνο τους φερόμενους ως εκπροσώπους του άλλου μισού που ψηφίζουν το δημοκρατικό κόμμα, αλλά και την πλειονότητα των γερουσιαστών του ρεπουμπλικανικού κόμματος που εμφανίζονται ως εκπρόσωποι των λευκών, αλλά δεν θέλουν και την ενεργή ανάμειξη του εκλογικού σώματος στην πολιτική, κάτι που μπορεί να μειώσει τη δύναμή τους ή να δυσχεράνει την εξυπηρέτηση των συμφερόντων των τραστ και της ολιγαρχίας.
Δεν είναι συμπτωματικό ότι τα δύο κόμματα που μοιράζονται διαχρονικά την εξουσία, χωρίς άλλους παρείσακτους, συμφωνούν πάντα στη διεξαγωγή των πολέμων και κάθε επιθετικής ενέργειας σε βάρος άλλων χωρών και λαών. Επίσης συμφωνούν στην με κάθε τρόπο καταστολή κάθε άποψης και κινητοποίησης που θέτει ουσιαστικά ζητήματα που αντιτίθενται στην καθεστηκυία τάξη. Οι πολιτικές τους είναι πανομοιότυπες για τα πραξικοπήματα και τις επεμβάσεις σε άλλες χώρες, για τις δημόσιες και ιδιωτικές φυλακές, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης για τους ξένους, από το παράνομο -ακόμα και με τα δυτικά στάνταρντ- Γκουαντάναμο μέχρι το διαχωρισμό των παιδιών των μεταναστών από τους γονείς τους και τον εγκλεισμό τους σε ειδικούς περίφρακτους «χώρους». Όπως συμφωνούν σε κάθε εποχή για την με κάθε μέσο καταδίωξη και εξουδετέρωση κάθε προοδευτικής φωνής που αμφισβητεί την εξουσία και αποκαλύπτει τα εγκλήματά της, όπως είναι ο Τζούλιαν Ασάνζ και ο Έντουαρντ Σνόουντεν.
Τα δύο κόμματα συγκλίνουν στους όρους ασυδοσίας με τους οποίους δρα η αστυνομία δολοφονώντας κάθε χρόνο εκατοντάδες πολίτες και φυλακίζοντας και κακοποιώντας χιλιάδες άλλους για ψύλλου πήδημα. Οι οιμωγές, οι αποδοκιμασίες και οι παραινέσεις από τους πολιτικούς και των δύο κομμάτων σε κάθε νέα μαζική δολοφονία πολιτών ποτέ δεν μεταφράζονται σε ουσιαστικά μέτρα αποτροπής των σφαγών. Και από τις καθημερινές σφαγές, κατά κανόνα, αποδοκιμάζονται φραστικά εκείνες τις οποίες κάποια κάμερα έχει συμπτωματικά καταγράψει.
Τα δύο κόμματα συμφωνούν στην οπλοκατοχή, όπως συμφωνούν και με την ελάχιστη κατοχύρωση των δικαιωμάτων των εργαζομένων. Λίγοι άνθρωποι εκτός ΗΠΑ γνωρίζουν ότι δεν είναι υποχρεωτική η αποζημίωση για τους απολυμένους, ούτε είναι θεσμικά κατοχυρωμένο το δικαίωμα για διακοπές, ούτε η άδεια για εγκυμοσύνη και δεν υπάρχει καν ενιαίο για όλους εθνικό σύστημα που κατοχυρώνει και διασφαλίζει τη συνταξιοδότηση των εργαζομένων. Κι αυτό το κατασκεύασμα, με όλα τα συστατικά που προανέφερα και άλλα παρόμοιας φύσης, αποκαλείται δημοκρατία επειδή ο πολίτης μπορεί κάθε τέσσερα χρόνια να ψηφίζει μια φορά έχοντας να διαλέξει ανάμεσα σε δύο υποψήφιους που αμφότεροι προωθούνται και στηρίζονται με εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια από βιομήχανους όπλων, εταιρίες φαρμάκων, τραπεζίτες και πετρελαιάδες του Τέξας. Το ίδιο ισχύει για τους γερουσιαστές. 17 δισεκατομμύρια δολάρια διατέθηκαν από ιδιώτες και εταιρίες για τους υποψήφιους που πήραν μέρος στις εκλογές της ημιπεριόδου το 2022. Κι όλα αυτά τα δισεκατομμύρια είναι νόμιμες φανερές χορηγίες υπέρ των υποψηφίων για να νικήσουν τους αντιπάλους τους!
Δημοκρατική θρόμβωση
Ο πόλεμος στην Ουκρανία έγινε αιτία να αποκαλυφθεί ότι ακόμα και οι ευρωπαϊκές μητροπόλεις, οι πρώην αυτοκρατορίες και μεγάλες αποικιοκρατικές δυνάμεις ενεργούν σαν προτεκτοράτα των ΗΠΑ υπακούοντας στις εντολές της Ουάσιγκτον ακόμα κι όταν αυτό όχι μόνο είναι καταφανώς αντίθετο με τις διακηρυγμένες τους «αξίες», αλλά βλάπτει δραστικά τα συμφέροντα και το ευ ζην τους μέχρι τον υποβιβασμό τους σε κατώτερη κατηγορία. Απέδειξε, επίσης, όχι τη συνοχή -όπως αρέσκονται να διατυμπανίζουν για να θολώσουν την αλήθεια- των Ευρωπαίων, που με το ζόρι συγκρατούνται από το να αλληλοσπαραχτούν, αλλά την πρόσκαιρη συσπείρωσή τους υπό την μπαγκέτα των ΗΠΑ για τα συμφέροντα της αμερικάνικης ολιγαρχίας. Στοιχείο αυτής της υποτέλειας είναι η συμφωνία όλων –πλην λίγων εξαιρέσεων- των κυβερνήσεων και κομμάτων των κρατών-μελών της Ε.Ε. να πάρουν μέρος σε ένα κοινό πολεμικό μέτωπο εναντίον της Ρωσίας χρησιμοποιώντας σαν πολιορκητικό κριό την Ουκρανία, γεγονός που ισοδυναμεί πιθανότατα με την ολική καταστροφή της ή εν πάση περιπτώσει τη μεγάλη σμίκρυνσή της.
Το ευρωπαϊκό οικοδόμημα που διακρίθηκε μεταπολεμικά στους τομείς της οικονομικής ανασυγκρότησης, της καθιέρωσης του κοινωνικού κράτους, της θεσμοθέτησης δικαιωμάτων που ήταν άγνωστα ή υποτυπώδη στην προπολεμική αυτοκρατορική και φασιστική Ευρώπη, της διασφάλισης της ειρηνικής συνύπαρξης μεταξύ των κρατών που είχαν πρωτοστατήσει στους δύο παγκόσμιους πολέμους και της σχεδόν καθολικής υιοθέτησης του συστήματος της αστικής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, έχει παρουσιάσει έντονα σημάδια κόπωσης, εξασθένησης και πρώιμης γήρανσης πολιτικής, πέρα από τη δημογραφική.
Είναι φανερό ότι έχει κλονιστεί η εμπιστοσύνη πολύ μεγάλης μερίδας των κοινωνιών της Ευρώπης στους πολιτικούς και τα πολιτικά κόμματα κάθε απόχρωσης, αλλά και στο ίδιο το πολιτικό σύστημα που κρίνεται ανεπαρκές στο να αντιμετωπίσει τα πολύ σοβαρά, σε επίπεδο ύπαρξης, προβλήματα που έχουν ανακύψει και απειλούν την υπόσταση του οικοδομήματος και το ήδη διαταραγμένο επίπεδο ζωής των υπηκόων του.
Στην Ευρώπη, ορισμένοι έγκυροι πολιτειολόγοι συμφωνούσαν ανέκαθεν ότι το αμερικάνικο σύστημα με τα δύο κόμματα εξουσίας εμποδίζει τον εκδημοκρατισμό του πολιτεύματος και τη δημοκρατική διαχείριση των ανισοτήτων και των αδικιών που συνεπάγεται η συγκέντρωση της εξουσίας σε δύο πόλους που λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο και κατά βάση εξυπηρετούν τα ίδια συμφέροντα.
Αλλά, σήμερα, δεν βρίσκεις εύκολα κάποιο σοβαρό αναλυτή να υποστηρίξει δημόσια ότι και τα πολλά κόμματα στην Ευρώπη διασφαλίζουν την εύρυθμη δημοκρατική λειτουργία του πολιτεύματος. Αντιθέτως, γίνεται όλο και πιο αποδεκτή η ερμηνεία ότι ο κατακερματισμός των πολιτικών φορέων ούτε την πολυφωνία διασφαλίζει, ούτε τον εποικοδομητικό διάλογο, ούτε τη γέννηση μέσα από την αντιπαράθεση δημιουργικών λύσεων και διεξόδων. Αντιθέτως, το όλο σύστημα οδηγείται από τη μια αποτυχία και ασυνεννοησία στην άλλη.
Αναλαμπές
Η Αριστερά λύγισε και παραδόθηκε άνευ όρων, όχι τόσο επειδή κάποιοι εξαγοράστηκαν, όσο γιατί στο σύνολό τους σχεδόν τα ηγετικά της κλιμάκια αποδέχτηκαν ως μονόδρομο τον καπιταλιστικό δρόμο και, μάλιστα, το δρόμο που ακολουθεί το αστικό σύστημα στη φάση της παρακμής του απορρίπτοντας σαν βάρος και εμπόδιο ό,τι κατακτήθηκε στην πρώτη μεταπολεμική περίοδο. Το κοινωνικό κράτος, υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, νοσοκομεία, σχολεία, πανεπιστήμια, μεταφορές, επικοινωνίες, συντάξεις, μισθοί κ.λπ., όλα τα δίκτυα ασφαλείας του δημόσιου χώρου περιορίζονται, μειώνονται, υποβαθμίζονται, ιδιωτικοποιούνται, ρίχνοντας όλο και πιο χαμηλά το επίπεδο ζωής της μεγάλης πλειονότητας της κοινωνίας. Πληθωρισμός και υψηλά επιτόκια εξουθενώνουν μικρούς και μεσαίους. Οι μερίδες μικραίνουν και τα «κόκκινα» δάνεια πολλαπλασιάζονται. Αντιθέτως, ενισχύεται και αναβαθμίζεται η θέση και η ποιότητα ζωής μιας μικρής μειονότητας πλουσίων και ενός μικρού στρώματος προνομιούχων υπαλλήλων που την υπηρετούν. Είναι από τα παράδοξα της ιστορίας το γεγονός ότι οι αριστεροί ενδίδουν στην αστική δημοκρατία στη φάση της παρακμής της.
Με τη διάλυση, αλλοτρίωση και απορρόφηση των κομμουνιστικών και σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων, σχεδόν στο σύνολό τους, από το πολιτικό, κοινωνικό, πολιτιστικό και οικονομικό κατεστημένο του δυτικού μπλοκ, το ήδη προβληματικό ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα, μια δημοκρατία που σταδιακά αποψιλωνόταν ακόμα και από τη λειψή αντιπροσωπευτικότητά της, έχασε την πιο ουσιαστική διαφορετική και εναλλακτική φωνή που διέθετε στο εσωτερικό του, τη φωνή της Αριστεράς. Μια φωνή η οποία έλεγχε την κεντρική εξουσία, προβλημάτιζε την κοινωνία, έκανε διορθωτικές προτάσεις και συγκρατούσε το σύστημα να μην ξεφύγει σε ακρότητες. Η έλλειψη της σήμερα επιτείνει την κρίση και την παραλυσία που ήδη είναι εμφανής στη Μεγάλη Βρετανία, τη Γαλλία και άλλες μητροπολιτικές και περιφερειακές χώρες όπως η Βουλγαρία στην οποία οι περισσότεροι πολίτες δεν θέλουν καν να ψηφίσουν.
Εδώ και καιρό, το ευρωπαϊκό πολιτικό και οικονομικό κατεστημένο έχει απομακρυνθεί από το μεταπολεμικό πλαίσιο και αρνείται το κοινωνικό κράτος στο οποίο οι ανισότητες ήταν υπό σχετικό έλεγχο και τα δικαιώματα των πολιτών αρκετά εγγυημένα. Το κοινωνικό κράτος το οποίο οι πρόγονοι του σημερινού κατεστημένου, υπό το βάρος των πρόσφατων τότε αρνητικών εμπειριών του Β΄ΠΠ και την επίδραση εσωτερικών και εξωτερικών παραγόντων, διαμόρφωσαν και ανέπτυξαν. Σήμερα, λόγω των διαχρονικών συνεπειών της διάλυσης της Σοβιετικής Ένωσης και της αποδοχής του αμερικάνικου νεοφιλελευθερισμού, το μεταπολεμικό ηπιότερο ευρωπαϊκό μοντέλο συμπιέζεται και συνθλίβεται. Και οι πολιτικοί, ακολουθώντας το δρόμο της απορρύθμισης των κατακτήσεων και της απελευθέρωσης της απληστίας των ολίγων σε βάρος των πολλών, σε βάρος της φύσης, αλλά και σε βάρος των κρατών που πλέον είναι σε κρίση, αδυνατούν να κατανοήσουν και να διαχειριστούν τις τεκτονικές κοσμοϊστορικές αλλαγές που συντελούνται παγκοσμίως ανεξάρτητα και αντίθετα από τις δικές τους προδιαγραφές και αντιλήψεις για την πορεία της ανθρωπότητας.
Το σίγουρο είναι ότι η δημοκρατία αυτού του τύπου, όπως εξελίχθηκε, είναι μέρος του πελώριου προβλήματος που έχουν οι δυτικές κοινωνίες. Αυτή η δημοκρατία είναι πλέον τόσο σαθρή, ανεπαρκής και αναξιόπιστη που κανένα ζωτικό πρόβλημα της Δύσης δεν μπορεί να επιλύσει. Να το επιδεινώσει ναι, αλλά να το επιλύσει όχι. Φάνηκε και στα θέματα των αλλεπάλληλων πολέμων, φαίνεται με την αγανάκτηση των πολιτών στη Γαλλία, φαίνεται με τη φτώχεια στην Αγγλία, φαίνεται και με την αποχή των πολιτών από τα κοινά. Αυτή η αστική δημοκρατία σέρνεται πια απαξιωμένη. Εάν με τόσο πλούτο συσσωρευμένο, τόσες γνώσεις και τόσο προηγμένη τεχνολογία, τα αποτελέσματά της είναι φτώχεια, ανασφάλεια, διαφθορά, πόλεμοι και εγκληματικότητα, ποια είναι η αξία της; Το δικαίωμα να φωνάζεις και να μην ακούγεσαι ή το δικαίωμα να ψηφίζεις και να αγνοείσαι;
