του Μάριου Μαθιού Ιωσηφίδη
Κάθε χρόνο κατά τους μήνες Αύγουστο-Σεπτέμβριο οι Έλληνες θρηνούν το μεγαλύτερο συλλογικό τραύμα τους. Τη Μικρασιατική Καταστροφή. Και πράγματι είναι η μεγαλύτερη συμφορά που έχει γνωρίσει ο Ελληνισμός στην, πάνω από τρεις χιλιετίες καταγεγραμμένη, ιστορία του. Μια τραγική στιγμή που περιέχει τα πάντα. Εθνική ατιμωτική ήττα, σφαγές, γενοκτονία, απώλεια πατρίδας, προσφυγιά, μόνιμο ξεριζωμό, ένα σοκ που όσο και να θέλουμε δεν έχουμε ακόμα ξεπεράσει. Αυτό ως αποτέλεσμα μιας στρατιωτικής κατά κύριο λόγο ήττας.
Υπάρχει όμως και μια πτυχή, αποτέλεσμα της εθνικής μας πληγής όχι τόσο γνωστή. Μπορεί να μην κόστισε στον Ελληνισμό τα ίδια ποτάμια αίματος που στοίχισε η γη της Ανατολίας, αλλά αποτελεί μια τραγική πτυχή που, για κάποιους λόγους, φρόντισαν κάποιοι να υποβαθμίσουν και να κρύψουν πίσω από το κάδρο της μεγάλης Μικρασιατικής Καταστροφής. Τη Θρακική Καταστροφή. Η οποία σε αντίθεση με την πρώτη που χάθηκε σε πόλεμο, εκείνη, κατόπιν πιέσεων των «συμμάχων» μας, παραδόθηκε χωρίς να πέσει τουφεκιά με τους Κεμαλικούς. Μια ιστορία που επιτέλους κάποιοι πρέπει να μιλήσουν για αυτήν, όσο κι αν πονάει, ώστε να δούμε, πέραν του ποιοί ήταν διαχρονικά οι εξ εσπερίας «σύμμαχοι», την ποιότητα του πολιτικού μας προσωπικού, ιδιαιτέρα όσων μας σερβίρανε χρόνια κάποιοι ως «εθνάρχες», αλλά το σημαντικότερο τον βαθμό υποτέλειας της ελίτ απέναντι στις ξένες δυνάμεις.
Τα δεδομένα
Αμέσως μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατού από τη Μικρά Ασία, ο Πλαστήρας με τον Γονατά και άλλους αξιωματικούς προέβησαν σε πραξικόπημα εναντίον της κυβέρνησης με σκοπό, όπως έλεγαν, να τιμωρήσουν τους υπεύθυνους της ήττας και να σώσουν την Ανατολική Θράκη. Φαίνεται όμως πως περισσότερο ενδιαφέρθηκαν να εδραιώσουν την εξουσία τους και να ρίξουν όλες τις ευθύνες της καταστροφής στο αντιβενιζελικό, κωνσταντινικό στρατόπεδο παρά να εξασφαλίσουν τη σημαντική αυτή για τον Ελληνισμό περιοχή. Απόδειξη αυτού είναι το γεγονός πως εκείνη τη στιγμή οι δυνάμεις της άλλοτε Στρατιάς Μικράς Ασίας που δεν θα αποστρατεύονταν, αντί να κατευθυνθούν στην Ανατολική Θράκη και να προετοιμαστούν να προασπίσουν την ελληνική εκείνη γη, βρέθηκαν στο Λαύριο και στην Αθήνα. Μάλιστα σύμφωνα με τον συγγραφέα Δημήτριο Μαυρίδη (σε άρθρο του στο περιοδικό Άρδην, τεύχος 79, Μάρτιος-Απρίλιος 2010),ο Πλαστήρας και ο Γονατάς με το που έκαναν το κίνημα, ζήτησαν από τον Άγγλο πρέσβη να τους υποδείξει ο ίδιος τη σύνθεση της κυβέρνησής τους! Για την εκπροσώπηση της Ελλάδας στο εξωτερικό τοποθετήθηκε ο πρώην πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Η συγκλονισμένη, από την ήττα και την καταστροφή, Ελλάδα βλέπει μέσα στην απελπισία της τον άνθρωπο αυτό ως έναν σωτήρα.
Η κατάσταση σίγουρα ήταν δύσκολη. Γαλλία και Ιταλία αφού πρώτα είχαν εφοδιάσει τον Κεμάλ με όπλα, πλέον τον στήριζαν και διπλωματικά σαν να ήταν η Τουρκία σύμμαχος τους και όχι η Ελλάδα (που άλλωστε εισήλθε στον Α΄ ΠΠ κατόπιν εισβολής και κατάλυσης κάθε έννοιας εθνικής κυριαρχίας από την Αντάντ). Από την άλλη μεριά οι Βρετανοί δεν φαινόντουσαν πρόθυμοι να επιτρέψουν στον Κεμάλ να περάσει τη ζώνη των Στενών και να βρεθεί στην Ανατολική Θράκη.
Η τελευταία σε αντίθεση με τη ζώνη της Σμύρνης που είχε δοθεί με εντολή στην Ελλάδα, αποτελούσε επίσημο έδαφός της, είχε ενσωματωθεί στην Ελλάδα, συμμετείχαν οι κάτοικοί της στις εκλογές του 1920, ενώ υπήρχε εκτός από στρατός, χωροφυλακή και δημόσιες υπηρεσίες. Ήταν λοιπόν τμήμα της ελληνικής επικράτειας, στο οποίο κατοικούσαν πάνω από 260.000 Έλληνες (σύμφωνα με την τελευταία οθωμανική απογραφή του 1914) με θρησκευτική πλειοψηφία Μουσουλμάνων αλλά και μια αντίστοιχη εθνική ελληνική.
Στην περιοχή σταθμεύει δύναμη του ελληνικού στρατού πέντε μεραρχιών (περίπου 45.000) καθώς και αρκετές δυνάμεις χωροφυλακής. Το ηθικό του στρατού δεν βρίσκεται στα καλύτερα επίπεδα αλλά καταβάλλονται φιλότιμες προσπάθειες από τους στρατηγούς Θεόδωρο Πάγκαλο, Κωνσταντίνο Νίδερ και από τον Αλέξανδρο Μαζαράκη-Αινιάν να καταστεί αξιόμαχο, καθώς αυτό αποτελούσε μοναδικό όπλο μπροστά στις επικείμενες διαπραγματεύσεις.
Η όλη τραγική κατάσταση εκτός από ψυχολογική, είναι κοινωνική και οικονομική: Στην Ελλάδα έχουν περάσει ήδη σχεδόν ένα εκατομμύριο πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία, η χώρα είναι ήδη ταλαιπωρημένη οικονομικά από τη μικρασιατική περιπέτεια αλλά και τα 10 χρόνια συνεχόμενων πολέμων – όλα αυτά στερούν από την Ελλάδα τη δυνατότητα να μπορέσει να τους στεγάσει και να τους θρέψει.
Από την άλλη όμως υπάρχουν πολλά ακόμα πλεονεκτήματα για την ελληνική πλευρά:
1) Όπως είπαμε, η παρουσία στρατού στην Ανατολική Θράκη.
2) Η ανικανότητα των Τούρκων να την καταλάβουν, καθώς ο μόνος δρόμος είναι μέσω της Κωνσταντινούπολης που ελέγχεται από τους Συμμάχους, με τους Βρετανούς να μην είναι πρόθυμοι να τους το επιτρέψουν. Οπότε αν ήθελαν να χτυπήσουν την Ελλάδα, έπρεπε πρώτα να χτυπήσουν τις βρετανικές δυνάμεις (κρατήστε το αυτό).
3) Η απουσία ναυτικού εκ μέρους των Κεμαλικών, ώστε να παρακάμψουν τα Στενά και να πραγματοποιήσουν απόβαση σε αυτήν.
4) Η ύπαρξη δυνατού και αξιόμαχου ελληνικού πολεμικού ναυτικού.
5) Αν και μεθυσμένο από τη μεγάλη νίκη στη Μικρά Ασία, μεγάλο μέρος των στρατιωτών των Κεμαλικών δεν είχαν πλέον την ίδια ζέση για πόλεμο, μιας και ο ελληνικός στρατός είχε αποχωρήσει από τις περιοχές που ήταν ο τόπος καταγωγής για πολλούς από τους στρατιώτες. Πλέον ο φόβος κατάκτησης από τους, πριν από 100 χρόνια, ραγιάδες, μόνο ως αστείο μπορούσε να αντιμετωπιστεί.
6) Η στήριξη του Βρετανού πρωθυπουργού Λόιντ Τζώρτζ των ελληνικών θέσεων.
Τα παραπάνω είναι περισσότερο από ενδεικτικά πως στην ομολογουμένα τραγική τότε κατάσταση για τον Ελληνισμό, όχι μόνο δεν είχαν όλα τελειώσει αλλά υπήρχαν σοβαρές πιθανότητες να σωθεί αν όχι όλη, τουλάχιστον το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Θράκης.
Το μόνο που χρειαζότανε ήταν μια πολιτική και στρατιωτική ηγεσία να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων, να αποκτήσει την εμπιστοσύνη του ελληνικού λαού και κυρίως των Θράκων και να παλέψει να διατηρήσει την τόσο σημαντική για τον Ελληνισμό περιοχή, προασπίζοντας μόνο τα εθνικά συμφέροντα.
Και ενώ δυστυχώς ένα τμήμα των στρατιωτικών προσανατολίζονταν προς αυτή την κατεύθυνση, για τους πολιτικούς δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο. Ο Βενιζέλος, που του είχαν εμπιστευτεί την πολιτική εκπροσώπηση της Ελλάδας στο εξωτερικό και, ίσως χωρίς υπερβολή, τη μοίρα και το μέλλον ενός ολόκληρου λαού, δεν φάνηκε πρόθυμος να εκτελέσει την εθνική εκείνη αποστολή του.
Κάποιοι θα πούνε (και θα είναι αρκετοί και επώνυμοι) πως δεν θα μάθουμε ποτέ με τι τον απείλησαν οι Μεγάλες Δυνάμεις (οι ίδιες που κατόπιν πρόσκλησής του, κατέλυαν την εθνική ανεξαρτησία και αξιοπρέπεια της Ελλάδας μερικά χρόνια πριν) και αναγκάστηκε και αποδέχτηκε την παράδοση της Ανατολικής Θράκης.
Πιθανό να έχουν και δίκαιο αλλά από τη στιγμή που δεν έχουμε στα χέρια μας καμία πηγή που να αποδεικνύει, όχι μόνο τις απειλές εκείνες αλλά και το πόσο ήταν αυτές έγκυρες τη χρονική εκείνη στιγμή, τότε με βάση τα δεδομένα που έχουμε στη διάθεσή μας, πρωτίστως επιστημονικά αλλά και εθνικά, έχουμε κάθε δικαίωμα να θεωρήσουμε την παράδοση εκείνη, στην καλύτερη περίπτωση, απαράδεκτη.
Η σημασία της
Η Ανατολική Θράκη δεν ήταν απλά μια ακόμα αρχαία κοιτίδα του Ελληνισμού. Η Ανατολική Θράκη μια έκταση περίπου 23.000 τ.χλμ, με κατά 65% πεδινή έκταση, με αργιλώδη-πηλώδη εδάφη με υψηλή οργανική ουσία, κατάλληλα για καλλιέργεια δημητριακών τα οποία θα μπορούσαν να θρέψουν τον πληθυσμό της Ελλάδας, τη στιγμή που η άφιξη των προσφύγων έκανε απαραίτητα τέτοια εδάφη περισσότερο από ποτέ. Ίσως δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως η έκταση αυτή θα μπορούσε να δώσει αγροτική αυτάρκεια στην Ελλάδα, αν αναλογιστούμε πως ο θεσσαλικός κάμπος, που αποτελεί την πιο εύφορη περιοχή του ελληνικού κράτους, είναι μόλις 5.000 τ.χλμ!
Επίσης η Ανατολική Θράκη ήταν η πολυπόθητη έξοδος της Ελλάδας σε μια άλλη ιστορική κοιτίδα, εκείνη του Ευξείνου Πόντου. Η ύπαρξη αυτής της γης στα πλαίσια του ελληνικού κράτους προσέδιδε σε εκείνη το πλεονέκτημα να είναι η μόνη χώρα πλην της Τουρκίας που να έχει πρόσβαση στη Μεσόγειο και στη Μαύρη Θάλασσα ταυτόχρονα. Κάτι τέτοιο θα αναβάθμιζε αισθητά την ήδη σημαντική γεωπολιτική θέση της Ελλάδας, ενώ τα σύνορά της θα άγγιζαν τα προάστια της Κωνσταντινούπολης η οποία πιθανότατα θα επιστρέφονταν μεν στην Τουρκία αλλά θα την καθιστούσε κατά κάποιο τρόπο «όμηρο» της Ελλάδας και θα απέτρεπε οποιαδήποτε σκέψη επιθετικότητας απέναντι σε αυτή ή στους ελληνικούς πληθυσμούς που κατοικούσαν στην τουρκική επικράτεια. Τέλος η ύπαρξη μιας παρευξείνιας Ελλάδας, θα της έδινε το πλεονέκτημα να βρίσκεται σε άμεση επαφή με τις ελληνικές κοινότητες των υπόλοιπων παρευξείνιων χωρών της Μαύρης Θάλασσας, οι οποίες δεν θα ήταν απομονωμένες.
Δυστυχώς όμως το υπάρχον, εκείνη την εποχή, πολιτικό προσωπικό απέδειξε πως τα εθνικά συμφέροντα έμπαιναν πάντα σε δεύτερη μοίρα σε σχέση με αυτά των μεγάλων ιμπεριαλιστικών δυνάμεων.
Τα γεγονότα
Έτσι λοιπόν ενώ αρχικά ο Βενιζέλος στα τηλεγραφήματά του όχι μόνο δεν φαίνεται να επιθυμεί παράδοση της Θράκης αλλά αναφέρει τις αντικειμενικές δυσκολίες που έχει η πιθανή προσπάθεια του Κεμάλ, λόγω της αγγλικής εμπλοκής που σε καμία περίπτωση ο τελευταίος δεν επιθυμούσε, ξαφνικά δύο μέρες αργότερα ανακοινώνει τα εξής:
«…Επήλθον ήδη καταστροφαί ανεπανόρθωτοι… Οι τρεις μεγάλαι και πρώην σύμμαχοι ημών Δυνάμεις απεφάσισαν την απόδωσιν ταύτης εις την Τουρκίαν. Ουδείς δε εχέφρων πολίτης δύναται να διανοηθεί την συνέχειαν του πολέμου προς την Τουρκίαν, με πλήρη ημών διπλωματικήν και στρατιωτικήν απομόνωσιν…»
Με λίγα λόγια ενώ σε προηγούμενα τηλεγραφήματά του αναγνώριζε ότι η κατάληψη από τον Κεμάλ της Ανατολικής Θράκης ήταν μια μπλόφα, επανέρχεται πως αυτή πρέπει να δοθεί για να μην μας απομονώσουν οι σύμμαχοι…
Αυτό που δεν αναφέρει είναι πως οι σύμμαχοι όπως δεν μπορούσαν να επιβληθούν στον Κεμάλ, έτσι δεν μπορούσαν να επιβληθούν και στην Ελλάδα, λόγω της πολεμικής κόπωσης από τον Α΄ΠΠ, της αποστράτευσης μετά από αυτόν καθώς και της απροθυμίας των κοινωνιών τους για νέες πολεμικές αναμετρήσεις. Στη συνέχεια, πραγματοποιεί και έναν ανήθικο εκβιασμό για να αναγκάσει στην αποδοχή των τετελεσμένων από την Ελλάδα, δηλώνοντας πως αν η Ελλάδα επιμείνει να κρατήσει την Ανατολική Θράκη:
«αι θερμαί ευχαί μου θα συνοδεύσουν τον αγώνα τούτον του Έθνους, αλλά ευρίσκομαι, εν τοιαύτη περιπτώσει, εις την θλιβεράν ανάγκην να αρνηθώ την αποδοχήν της τιμητικής εντολής, όπως αντιπροσωπεύσω την χώραν εις το εξωτερικόν».
Στον ελληνικό Τύπο κυκλοφορούσαν ευφάνταστα σενάρια όχι μόνο για ναυτικούς αποκλεισμούς από τους «συμμάχους» αλλά ακόμα και για εμπλοκή… των Μπολσεβίκων υπέρ της Τουρκίας. Φυσικά πουθενά δεν υπάρχει απόδειξη για τους παραπάνω ισχυρισμούς. Είναι ακόμα μια ύποπτη προσπάθεια να εκφοβίσουν την κοινή γνώμη ώστε να μην αντιδράσει απέναντι στη νέα επερχόμενη εθνική ταπείνωση και συμφορά.
Αυτά τα παραπάνω λέγονταν τότε από τον Βενιζέλο και μερίδα του Τύπου. Τι όμως έλεγε (συγκεκριμένα έγραφε) ο στρατηγός Αλέξανδρος Μαζαράκης-Αινιάν που στάλθηκε να διαπραγματευτεί την ανακωχή; Το παρακάτω απόσπασμα από το βιβλίο του «Απομνημονεύματα 1897-1943» είναι διαφωτιστικό:
«Μήπως επεκρέμαντο κίνδυνοι μείοζονες εκ τούτου;
Απαντώ ότι προ παντός βασίζω τη σκέψη μου αυτήν εις την αναμφισβήτητον επιθυμίαν της Αγγλίας όπως μείνωμεν εν Μικρά Ασία και Θράκη. Και αντελήφθην ο ίδιος εις τα Μουδανιά ότι η αποχώρησις εκόστιζεν τόσον εις τους Άγγλους, ώστε να φαίνονται καταφανώς εξ ίσου ηττημένοι όσο είμεθα και ημείς…
…Ἀλλά θά ἦτο ἡ ἰδία ἡ στάσις τῆς Ἀγγλίας ἐάν ἔβλεπε μετ’ ὀλίγας ἡμέρας, μετά ἕνα μῆνα, σημαντικήν εἰς τή Θρᾴκην ἑλληνικήν δύναμιν μέ τήν στερράν ἀπόφασιν νά κρατήσῃ καί νά ἀμυνθῇ αὐτῆς; Θά ἦτο διατεθειμένη τότε να συμμετάσχῃ μέ τάς δύο ἄλλας δυνάμεις εἰς ἐκβιαστικά ἐναντίον τῆς Ἑλλάδος μέτρα; Καί ἐπί πλέον, ἐάν ἀφιέμεθα μόνοι ἀπέναντι τῶν Τούρκων, θα ἠδύναντο αὐτοί, ἐνόσῳ μέ τόν στόλον μας εἴμεθα κύριοι τῆς Προποντίδος, νά διαπεραιώσουν σημαντικάς δυνάμεις ἐξ Ἀσίας εἰς Θράκην; Βεβαίως ὄχι…
…Ὑπάρχει λοιπόν βάσιμος ἐλπίς ὅτι ἐάν παρετείναμεν τήν ἐκκρεμότητα, μη δεχόμενοι τήν ἐκκένωσιν τῆς Θρᾴκης καί ἐν τῷ μεταξύ συντόνως ἐνισχύαμεν καί ὠργανοῦμεν τάς ἐκεῖ στρατιωτικάς δυνάμεις μας, ἡ μέν Εὐρώπη δέν θα ἦτο ἡνωμένη διά νά ἐπέμβῃ, οἱ δέ Τοῦρκοι δέν θά εἶχον εἰς χεῖρας των κανέν ὅπλον διά νά ἐκβιάσουν καί ἡμᾶς καί τήν εὐρώπην…
…Προκειμένου, ἐπαναλαμβάνω, διά τόσον μεγάλον ἔπαθλον ὅπως ἡ Θρᾴκη, ἤξιζε τόν κόπον νά μεταχειρισθῇ ἡ Ἑλλάς ὅλα τά μέσα διά νά τήν κρατήσῃ, φθάνουσα μέχρι τοῦ τελευταίου σημείου, ὅπου θά ἔβλεπε πλέον ὅτι ἡ ἀντίστασίς της ἦτο ἄσκοπος καί ἐγέννα δεινοτέρους κινδύνους.
Νομίζω λοιπόν ὅτι καί ὁ Βενιζέλος ἐν Παρισίοις καί ἡ ἐπανάστασις ἐν Ἀθήναις ἔσπευσαν πολύ, χάσαντες ἀπ’ ἀρχῆς κάθε ἐλπίδα, νά ἀποδεχθοῦν την ἐκκένωσιν τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης.»
Να σημειωθεί πως η διαδικασία είχε ξεκινήσει πριν την άφιξη της ελληνικής αποστολής, στην οποία απλά ανακοινώθηκαν τα τετελεσμένα. Και όλα αυτά ενώ θεωρητικά η Ελλάδα ήταν ακόμα σύμμαχος της Αντάντ. Προς τιμή του ο στρατηγός Μαζαράκης-Αινιάν αρνήθηκε να υπογράψει την αισχρή αυτή απόφαση που τόσο χυδαία και ταπεινωτικά είχε δοθεί στην Ελλάδα.
Το γιατί ο Βενιζέλος επέλεξε να ενδώσει στις απαιτήσεις των Συμμάχων είναι κάτι που μπορούμε εύκολα να κατανοήσουμε. Και αυτό γιατί δυστυχώς επέλεξε, αντί να εκβιάσει την κατάσταση ώστε να κρατήσει η Ελλάδα την Ανατολική Θράκη εμπλέκοντας την Αγγλία στη διένεξη με την Τουρκία, εκείνος επέλεξε να τη βγάλει από την δύσκολη εκείνη θέση, με το να υποστεί η Ελλάδα έναν τόσο οδυνηρό γεωπολιτικό ακρωτηριασμό, από τον οποίο δεν μπόρεσε να συνέλθει ποτέ.
Έτσι λοιπόν ενώ ο Μαζαράκης-Αινιάν δεν υπέγραψε την ανακωχή, τελικά κατόπιν τηλεγραφήματος του Βενιζέλου στην κυβέρνηση Κροκιδά, η Ελλάδα παραχώρησε αμαχητί τη γη της Ανατολικής Θράκης, την εκκένωσε όχι μόνο από τον ελληνικό στρατό, τη χωροφυλακή και τις δημόσιες υπηρεσίες αλλά και από τον ελληνικό της πληθυσμό των 260.000 κατοίκων. Μια εκκένωση συνολικά 400.000 ψυχών.
Ο μελλοντικά διάσημος συγγραφέας Έρνεστ Χέμινγουεϊ, τότε δημοσιογράφος για την εφημερίδα Toronto Star δίνει τη δική του εικόνα από την εκκένωση:
«Τὸ κυρίως σῶμα τῆς πομπῆς, ποὺ διασχίζει τὸν ποταμὸ Ἕβρο στὴν Ἀδριανούπολη, φτάνει τὰ τριάντα χιλιόμετρα. Τριάντα χιλιόμετρα μὲ κάρα ποὺ τὰ σέρνουν βόδια, ταύροι καὶ λασπωμένα βουβάλια, μὲ ἐξουθενωμένους, κατάκοπους ἄνδρες, γυναῖκες καὶ παιδιὰ νὰ περπατοῦν στὰ τυφλά…».
Αυτές οι 400.000 ψυχές θα είναι και αυτοί που θα προστεθούν στους πρόσφυγες και τους στρατιώτες από τη Μικρά Ασία.
Απέναντι σε εκείνη την τραγική στιγμή και στις 400.000 ξεχωριστές τραγικές ιστορίες που την αποτελούσαν τι δήλωνε ο Βενιζέλος; Σε επιστολή του στον στρατηγό Νίδερ, διοικητή της Στρατιάς Θράκης γράφει τα εξής:
«Φίλτατε στρατηγέ,
Επιθυμώ να σας συγχαρώ διά την επιτυχίαν μεθ’ης εξετελέσατε την θλιβεράν εντολήν της εκκενώσεως της Αν. Θράκης. Θέλω να σας είπω πόσην αληθή υπερηφάνειαν ησθάνθην, όταν, εις το υπουργείον των Εξωτερικών εν Αγγλία, μου ανεκοίνωσαν σχετικόν τηλεγράφημα του στρατηγού Χάριγκτον, εκφράζοντος την εκτίμησίν του διά τον τρόπον καθ’ όν έγινε η εκκένωσις….»
Σε μια «ευγενή» άμυλα μάλλον δουλοπρέπειας ο Νικόλαος Πολίτης, διπλωμάτης και στενός συνεργάτης του Βενιζέλου, επίσης σε τηλεγράφημα γράφει τα εξής:
«καθ‘ην στιγμην περατουται ἡ Στρατιωτικη καὶ ἡ ἀστικὴ ἐκκένωσις τῆς Θράκης ἠτις διεξήχθη μετὰ τόσης τάξεως καὶ πειθαρχίας ἐκ μέρους ἡμετέρας Στρατιωτικῆς Διοικήσως Κυβέρνησις ἔχει καθηκον νὰ παρακαλέση,Υμας νὰ ἐκφρασητε εἰς τῆς Ἄγγλικην Κυβερνησιν τὰς εὐχαριστίας αὐτης διὰ τὴν εὐκολίαν την συμπαθειαν καὶ τὴν προσταιαν ᾖς ἐτυχον ἠμετερος στρατος καὶ πληθυσμοι ἐκ μερους Ἄγγλικων Ἄρχων ἐν γενει καὶ ἰδιαιτερως Ἄρχιστρατηγον Χαριγκτων. »
Τα παραπάνω τηλεγραφήματα δεν αποτελούν τμήμα από κάποια απόρρητα αρχεία, που έπεσαν στα χέρια μου αλλά είναι προσβάσιμα, όπως και πολλά άλλα, σε όποιον θέλει να τα βρει, είτε ψηφιακά είτε σε μια επίσκεψη στο αρχεία του Ιδρύματος Ερευνών Ελευθερίου Βενιζέλου στα Χανιά, ή στα αρχεία του Μουσείου Μπενάκη στην Αθήνα.
Είναι όμως ενδεικτικά του τι είδους άνθρωποι έτυχε να κρατήσουν τις τύχες αυτής της χώρας και πως ακόμα και σήμερα κάποιοι τους θεωρούν «εθνάρχες». Τέλος είναι ενδεικτικό και το γεγονός πως «η σωστή πλευρά της ιστορίας» που καμαρώνει η κυβέρνησή μας πως ανήκαμε πάντα, αντιμετώπιζε και αντιμετωπίζει την Ελλάδα και τον λαό της.
