του Γιάννη Ζήβα
«Σαν πρωινή μαγική οπτασία
ο πελεκάνος με το φτέρωμα το ασημί
Το γαλήνιο νερό θα γευτεί
Και της Πρέσπας το πέπλο θα ντυθεί»
Κάποτε, στο μακρινό παρελθόν, αποφάσισα να περιηγηθώ σε έναν τόπο μυστηριακό, εικόνα που μου δημιουργήθηκε από τις αφηγήσεις φίλων μου που έτυχε να τον επισκεφθούν. Δεν πίστευα στα μάτια μου από την ομορφιά και την γαλήνη του τοπίου.
Οι Πρέσπες (σλαβική λέξη που σημαίνει τόπος που ησυχάζει ή κοιμάται γαλήνια) εκτείνονται στην βορειοδυτική εσχατιά της χώρας. Η λεκάνη των Πρεσπών περιβάλλεται από τα όρη Βαρνούντας ή Περιστέρι στα βόρεια, Τρικλάριο στα ανατολικά και νότια, και Ντέβα στα δυτικά. Το μέσο υψόμετρο του λεκανοπεδίου είναι 900-950 περίπου μέτρα και σ’ αυτό δεσπόζουν οι δύο λίμνες, Μεγάλη και Μικρή Πρέσπα (Βρυγηίς). Η Μεγάλη Πρέσπα μοιράζεται στην Ελλάδα, στην Αλβανία και στην ΠΓΔΜ. Παλαιότερα ο χώρος έσφυζε από ζωή και προπολεμικά αριθμούσε γύρω στις 50.000 κατοίκους. Οι ασχολίες των κατοίκων επικεντρώνονται στην καλλιέργεια φασολιών εξαιρετικής ποιότητας, αλλά και πιπεριών, από όπου λαμβάνεται το περίφημο κόκκινο πιπέρι (μπούκοβο), στην αλιεία και τον τουρισμό. Στην περιοχή συναντούμε επίσης και έναν αρκετά μεγάλο πληθυσμό μικρόσωμης αγελάδας ιδιαίτερα ανθεκτικής στο κρύο και με εξαιρετικής ποιότητας γάλα.
Ενώ η Μεγάλη Πρέσπα χαρακτηρίζεται από μία απεραντοσύνη και γνωρίσματα εσωτερικής θάλασσας, η Μικρή διακρίνεται για το μυστηριακό ύφος και την γαλήνη της. Από το χωριό Ψαράδες της Μεγάλης Πρέσπας έχουμε εύκολη πρόσβαση στις μικρές σπηλιές μέσα στους βράχους των όχθεων της Μεγάλης Πρέσπας, όπου αντικρίζουμε με θαυμασμό βραχογραφίες σπουδαίας τέχνης. Η Μικρή Πρέσπα βρίσκεται λίγο ψηλότερα από τη μεγάλη αδελφή της και μεγάλο μέρος των υδάτων της παροχετεύονται εκεί.
Το δριμύ ψύχος του χειμώνα παγώνει την Μικρή Πρέσπα σε μεγάλο μέρος της. Παλαιότερα πάγωνε ολοκληρωτικά. Είναι εντυπωσιακό το χειμερινό περιβάλλον στην λεκάνη των Πρεσπών, αλλά την χάρη τους έχουν και οι άλλες εποχές.
Η ζωή
Η πανίδα της περιοχής χαρακτηρίζεται από την κυρίαρχη παρουσία των πελεκάνων (αργυροπελεκάνων και ροδοπελεκάνων) ως προς τα πτηνά, ενώ επισημαίνουμε την παρουσία λύκων, κουναβιών και κυρίως της καφέ αρκούδας στην ευρύτερη ορεινή περιοχή, ως προς τα θηλαστικά. Τα νερά των λιμνών είναι πλούσια σε ψάρια με κυριότερα την πέστροφα, το τσιρόνι και την μπράνα.
Η χλωρίδα της λεκάνης των Πρεσπών κυριαρχείται από πυκνά δάση οξιάς και ελάτου στα μεγάλα υψόμετρα των γύρω βουνών, καθώς επίσης σκλήθρου, άγριας τριανταφυλλιάς και κρανιάς στα χαμηλότερα υψόμετρα.
Τα κυριότερα χωριά του λεκανοπεδίου είναι ο Άγιος Γερμανός (με εξαιρετικής τέχνης ναό του 11ου αιώνα και παραπλεύρως τον ομώνυμο νεότερο), ο Λαιμός, ο Λευκώνας, ο Μηλιώνας, η Καλλιθέα, οι Ψαράδες, το Βροντερό, η Πύλη, η Μικρολίμνη, η Οξυά κ.ά. Εντός δε της Μικρής Πρέσπας μας εντυπωσιάζει το μικρό νησάκι του Αγίου Αχιλλείου. Αυτό το εκ πρώτης όψεως ασήμαντο μέρος αποτέλεσε την πρωτεύουσα του μεγάλου μεσαιωνικού βουλγαρικού κράτους κατά τα τέλη του 10ου και αρχές του 11ου αιώνα, επί τσάρου Σαμουήλ, ο οποίος για να προσδώσει λαμπρότητα στην περιοχή μετέφερε τα λείψανα του πολιούχου της Λάρισας Αγίου Αχιλλείου και τα τοποθέτησε στον ομώνυμο ναό που έκτισε επάνω στο μικρό αυτό νησάκι. Οι ανασκαφές που διεξήγαγε ο καθηγητής του ΑΠΘ Μουτσόπουλος έφεραν στο φώς εξαιρετικής σημασίας ευρήματα που πιστοποίησαν την μεγάλη σπουδαιότητα που επείχε αυτός ο τόπος. Μεταξύ των ευρημάτων πιθανολογείται και η λάρνακα με τα λείψανα του ίδιου του Σαμουήλ. Ο ναός του Αγίου Αχιλλείου έχει κτισθεί σε ρυθμό τρίκλιτης βασιλικής, αλλά σήμερα έχουν απομείνει μόνο εξωτερικοί τοίχοι και ερείπια. Στο νησάκι υπάρχουν πολλές εκκλησίες μεταξύ των οποίων οι σπουδαιότερες είναι του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Γεωργίου, των Αγίων Αποστόλων και της Παναγίας Πορφύρας. Σύμφωνα δε με μία δεισιδαιμονική παράδοση στα σκοτεινά μεσαιωνικά χρόνια, ενώ στο νησί του Αγίου Αχιλλείου είχαν κτισθεί 11 εκκλησίες, οι οικίες δεν θα έπρεπε να υπερβούν ποτέ τον αριθμό 11.
Η μακεδονική αρχιτεκτονική εντυπωσιάζει με την απλότητα και την λειτουργικότητά της. Αυτό φαίνεται στα πλινθόκτιστα οικοδομήματα, στους ξύλινους εξώστες τους και στην ριχτή τους στέγη.
Η ιστορία
Κατά τον 10ο και 11ο αιώνα, η Μακεδονία υπήρξε το μήλο της έριδας μεταξύ Βυζαντινών και Βούλγαρων, με συνεχείς εισβολές και συγκρούσεις. Από τις αρχές του 11ου αιώνα παρατηρείται αύξουσα υπεροχή του βυζαντινού κράτους με προανάκρουσμα την πρώτη δεινή ήττα των Βούλγαρων στην μάχη του Σπερχειού από τα βυζαντινά στρατεύματα με επικεφαλής τον Νικηφόρο Ουρανό (997 μ.Χ.). Αργότερα, ο τσάρος Σαμουήλ βρέθηκε αντιμέτωπος με τα στρατεύματα του Βασιλείου του Β’ του Βουλγαροκτόνου, και στην μάχη του Κλειδιού στα 1014 υπέστη δεινή ήττα, που συνοδεύθηκε από ένα άγριο στρατιωτικό έγκλημα από πλευράς Βυζαντινών, αφού ο Βασίλειος διέταξε να τυφλωθούν όλοι οι βούλγαροι αιχμάλωτοι με εξαίρεση τους επικεφαλής των ταγμάτων που έμειναν μονόφθαλμοι για να οδηγήσουν στα μετόπισθεν τα στρατεύματά τους.
Γενικά η περιοχή αποπνέει ένα αέρα ιστορικού μυστηρίου που μάς κάνει να φανταζόμαστε μάχες αλλά και περιόδους ειρήνης και ευτυχίας. Στις λίμνες η μετακίνηση και η αλιεία εκτελούνται με τις χαρακτηριστικές λέμβους, τις λεγόμενες πλάβες (πλεούμενα στα σλαβικά). Στο χωρίο Άγιος Γερμανός θα θαυμάσουμε τον εκπληκτικής τέχνης ομώνυμο ναό, έργο του 11ου αιώνα. Στην Μικρή Πρέσπα βρίσκεται σε μικρή απόσταση από τον Άγιο Αχίλλειο και η νησίδα Βιδρονήσι ή Βιτρινέτσι στα σλαβικά, όπου από παλιά ζούσαν βίδρες και πολλοί λαγοί. Οι τελευταίοι εξολοθρεύθηκαν από τις αλεπούδες που διαπεραιώνονταν στην νησίδα από τις απέναντι ακτές όταν πάγωνε η λίμνη. Όταν πάγωνε η λίμνη γινόταν ευκολότερη και η πρόσβαση των παιδιών που πήγαιναν γρηγορότερα στα απέναντι χωριά, όπου βρίσκονταν τα σχολεία τους.
Κατά την περίοδο του Εμφυλίου (1946-1949), η περιοχή των Πρεσπών υπήρξε ο πυρήνας της Ελεύθερης Ελλάδας με το Γενικό Επιτελείο του Δημοκρατικού Στρατού να εδρεύει εκεί. Σήμερα μπορεί κανείς να επισκεφθεί στα δυτικά της Μικρής Πρέσπας, σε μία κόγχη του βουνού Βροντερό, την σπηλιά όπου είχε το καταφύγιό του ο Νίκος Ζαχαριάδης. Στα γύρω βουνά (Βαρνούς, Τρικλάριο και Βίτσι) υπήρχαν οι εγκαταστάσεις των ορεινών νοσοκομείων, όπου εύρισκαν περίθαλψη οι τραυματίες αντάρτες του ΔΣΕ. Υπήρξε συγκλονιστική η σχεδόν καθολική συμμετοχή του τοπικού σλαβικού στοιχείου στις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού. Μετά την ήττα του 1949, όσοι μπόρεσαν να γλιτώσουν την σφαγή από τα όργανα του μοναρχοφασιστικού κράτους κατέφυγαν στις σοσιαλιστικές χώρες πράγμα που είχε ως αποτέλεσμα την συρρίκνωση του ντόπιου πληθυσμού.
Η καταπίεση που δέχθηκε το σλαβόφωνο στοιχείο, τόσο κατά την μεταξική περίοδο όσο και μετά τον εμφύλιο, μέσα από την απαγόρευση της συνεννόησης και της γραφής στα σλαβομακεδονικά, της απαγόρευσης τήρησης των ντόπιων εθίμων και των εορτών είναι κάτι το τρομακτικό. Ένα άλλο μέσο με το οποίο προσπάθησαν να αλλοιώσουν την σύσταση του τοπικού σλαβικού στοιχείου, υπήρξε ο εποικισμός και η μετεγκατάσταση στις Πρέσπες άλλων πληθυσμιακών ομάδων (Βλάχων και Ποντίων) που έλαβαν χώρα προπολεμικά αλλά κυρίως μεταπολεμικά.
Παρά τις περιπέτειες όμως που διαχρονικά υπέστη ο τόπος αυτός, παραμένει μαγευτικός και γοητευτικός για τον ταξιδευτή.
