Για την ταινία Η Αλίκη στις πόλεις, του Βιμ Βέντερς
της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Από τους πρωτεργάτες του Νέου Γερμανικού Σινεμά, ο 72χρόνος σήμερα Βιμ Βέντερς εισήγαγε νέες εικόνες και θεματολογίες, με το βλέμμα στραμμένο στην Αμερική. Με την ασπρόμαυρη ταινία του, Η Αλίκη στις πόλεις (1973), ξεκινά τη λεγόμενη τριλογία της περιπλάνησης (Λάθος Κίνηση /1975, Στο πέρασμα του χρόνου /1976).
Ένας Γερμανός δημοσιογράφος, άλτερ-έγκο του σκηνοθέτη, ο Φίλιπ (Ρούντιγκερ Βόγκλερ), ταξιδεύοντας με αμάξι στην αμερικάνικη επαρχία, κρατά σημειώσεις και φωτογραφίζει στο διάβα του βενζινάδικα, καφετέριες και μοτέλ, χωρίς ωστόσο να μπορεί να ξεκινήσει το άρθρο του, για την εικόνα της Αμερικής. Απένταρος, μετά τη δυσαρέσκεια του εκδότη του, υποχρεώνεται να επιστρέψει στην πατρίδα, αλλά καταλήγει, λόγω απεργίας, στον πλησιέστερο προορισμό, το Άμστερνταμ, όπου βρίσκεται να συνταξιδεύει με μια δεκάχρονη, την Αλίκη (Γιέλλα Ροτλάντερ), κόρη μιας νεαρής Γερμανίδας, που συνάντησε τυχαία. Αμήχανος ο Φίλιπ, μετά την αναπάντεχη μητρική εγκατάλειψη, προσπαθεί να ανταποκριθεί στις παιδιάστικες απαιτήσεις της πικραμένης Αλίκης. Έτσι, εξελίσσεται μια τρυφερή και εύθραυστη σχέση ανάμεσα στον άντρα και το μικρό κορίτσι, συνοδοιπόρους σε μια κοινή πλέον περιπλάνηση. Στο πρώτο μέρος, το βλέμμα του φωτογράφου γαντζώνεται πίσω από μια πολαρόιντ που αιχμαλωτίζει τη στιγμή με άμεσο αποτέλεσμα, καθώς «ένα ταξίδι στην Αμερική, έχει άμεση σχέση με τις εικόνες». Φτάνοντας στη Νέα Υόρκη, το μακρινό πλάνο με τους ουρανοξύστες, με την κορυφή του Εμπάιρ Στέιτ Μπίλντινγκ στο βάθος, δικαιώνει το μεγαλείο της μητροπολιτικής μεγαλούπολης. Στη Γερμανία, ξεκινά μια καινούργια περιπλάνηση με αυτοκίνητο, παρέα πλέον με τη μικρή, προσπαθώντας να εντοπίσουν τη γιαγιά της.
Με φόντο μια συγκριτική σκόρπιων εικόνων σε τράβελινγκ μέσα από αυτοκίνητο, του αμερικάνικου αστικού τοπίου με το ευρωπαϊκό, ανάμεσα σε Νέα Υόρκη, Άμστερνταμ και γερμανική επαρχία, ο Βέντερς διερευνά, όπως και στο Παρίσι, Τέξας (1984) το νέο φαινόμενο κλονισμού των οικογενειακών δεσμών, σε μια εποχή που πολλαπλασιάζονται τα διαζύγια, με επιπτώσεις στην ψυχική ισορροπία των παιδιών, πολύ νωρίτερα από τη διεξοδική απόδοση στο εμβληματικό Κράμερ εναντίον Κράμερ (Ρόμπερτ Μπέντον/1979). Με το ένα πόδι στην αμερικάνικη κουλτούρα και με το άλλο στην ευρωπαϊκή, αναφέρεται και στη λογοτεχνική παράδοση των δακρύβρεχτων ιστοριών για παιδιά που χάθηκαν, από τα ορφανά του Ντίκενς και του Άντερσεν, μέχρι τον Ντοστογιέφσκι και φυσικά τον Λούις Κάρολ, με την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, ο οποίος διερεύνησε τη φωτογραφική απεικόνιση της κοριτσίστικης αθωότητας, θέμα που ενέπνευσε αργότερα και την εικονογραφική εμμονή του Εμπειρίκου.
Η πολαρόιντ
Σε μια σκηνή, η Αλίκη φωτογραφίζει με την πολαρόιντ τον Φίλιπ, σε ένα πλάνο όπου πάνω από το πορτρέτο του άντρα στο φωτογραφικό φακό, η αντανάκλαση του προσώπου του κοριτσιού σηματοδοτεί μια υπαρξιακή συναισθηματική σύζευξη, μέσα από την ταύτιση των δύο προσώπων, τέχνασμα στο οποίο ο σκηνοθέτης επανέρχεται στο συγκλονιστικό Παρίσι,Τέξας, με το πρόσωπο του πρωταγωνιστή να αντανακλάται στο τζάμι, όπου πίσω του διακρίνεται η γυναίκα που αναζητούσε. Στο πλαίσιο συσχετισμών μιας φιλοσοφικής διάστασης της φωτογραφικής εικόνας και κατ’ επέκταση και της κινηματογραφικής, ως απόδειξη ύπαρξης, όταν ο Φίλιπ εκμυστηρεύεται σε μια φίλη το φόβο ότι έχει χάσει «την ικανότητα να βλέπει και να ακούει», αυτή του επισημαίνει ότι τραβά φωτογραφίες, ως απόδειξη ύπαρξης, αφού αυτός ήταν που είδε, ώστε μέσα από τις εικόνες, να αφηγηθεί όσα μόνο στον εαυτό του μπορεί να αφήσει, προσθέτοντας «Οι φωτογραφίες δεν είναι μόνο ιστορίες, αλλά εξελίσσονται σε ανησυχητική σύγκριση με την πραγματικότητα».
Το σινεμά, ως μυθοπλαστική αφήγηση, ενώνει μέσα από τις εικόνες το βλέμμα του Βέντερς με την αμερικάνικη κοινωνία. Η εικόνα μιας ανοιχτής τηλεόρασης σε πρώτο πλάνο, με φόντο φωτεινές επιγραφές νέον έξω από το ανοιχτό παράθυρο, υποδηλώνει μια κοινωνία που κυριαρχείται ήδη από την εικόνα, ενώ η βίαιη διακοπή του τηλεοπτικού προγράμματος για διαφημίσεις προκαλεί το σχόλιο «οι εικόνες σού προβάλλουν την τέχνη της περιφρόνησης, καμιά εικόνα δεν σ’ αφήνει σε ησυχία, όλες θέλουν κάτι…». Δεν είναι τυχαία και η εμφάνιση της είδησης του θανάτου του Τζον Φορντ (Αύγουστος ’73), στην εφημερίδα που διαβάζει ο ήρωας, φόρος τιμής στον μεγάλο σκηνοθέτη των κλασικών γουέστερν με τον Τζον Γουέιν, ενώ προβάλλεται και απόσπασμα της ταινίας Ο νεαρός κύριος Λινκολν (1939).
Στα χρόνια του ’60 και του’70, κατεξοχήν εποχή αμφισβήτησης της ίδιας της μυθολογίας του κινηματογράφου μέσα από τη σαγήνη της εικόνας, φιγούραρε συχνά σε ταινίες ένα κινηματογραφικό συνεργείο, υπενθυμίζοντας την κατασκευαστική φύση του σινεμά, αλλά και επαγγέλματα όπως ρεπόρτερ, φωτογράφος ή κινηματογραφιστής (Blow up /1966,Αντονιόνι, Σημασία έχει να αγαπάς /1975, Ζουλάφσκι). Στην Αλίκη στις πόλεις, ο φωτογράφος πρωταγωνιστής χρησιμοποιεί την καινοτόμα τότε πολαρόιντ. Πάντα ενθουσιώδης με την τεχνολογία της απεικόνισης, σε αρκετές ταινίες του ο Βέντερς αναφέρεται στον τεχνολογικό εξοπλισμό (Μέχρι το τέλος του Κόσμου /1991, Palermo Shooting /2008, με πρωταγωνιστή πάλι φωτογράφο).
Το τοπίο ξανοίγεται από ψηλά
Ανάμεσα σε στιγμιότυπα συναυλίας του Τσακ Μπέρι και σκόρπια μπλουζ με φυσαρμόνικα, στην ταινία κυριαρχεί η πρωτότυπη μουσική του γερμανικού πειραματικού –κράουτροκ- συγκροτήματος CAN, ένα μονότονο επαναλαμβανόμενο μοτίβο μιας θλιμμένης κιθαριστικής μελωδίας, που ανταποκρίνεται στο μελαγχολικό βλέμμα του κοριτσιού, καθώς χαζεύει αμήχανα, από το πίσω τζάμι του αυτοκινήτου, τις πόλεις που διασχίζουν.
Σε αντίστροφη κίνηση με το πρώτο πλάνο, όπου η κάμερα, παρακολουθώντας στον ουρανό ένα αεροπλάνο, κατεβαίνει σε μονοπλάνο στην άδεια παραλία, καταλήγοντας στον ήρωα, που φωτογραφίζει με πολαρόιντ κάτω από μια προβλήτα τη θάλασσα, η ταινία κλείνει ξεκινώντας από κοντινό στα κεφάλια του άντρα και του κοριτσιού, έξω από το ανοιχτό παράθυρο του τρένου που τους μεταφέρει στον τελευταίο προορισμό πριν χωριστούν, με την κάμερα να απομακρύνεται αργά, παρουσιάζοντας ολόκληρο το τρένο ανάμεσα στους λόφους, ενώ σε συνεχόμενη λήψη μέσα από ελικόπτερο, το τοπίο ξανοίγεται από ψηλά.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, ifigenia.kalantzi@gmail.com
INFO
Η ταινία του Βιμ Βέντερς Η Αλίκη στις πόλεις προβάλλεται σε επανέκδοση από 27/7/2017, στους θερινούς κινηματογράφους
