Αν είναι αδύνατον να απαντήσουμε στο σε τι ακριβώς συνίσταται και τι περιλαμβάνει ένας «τρόπος ζωής», μπορούμε εντούτοις να σκεφτούμε πάνω σε ορισμένες διαστάσεις:
Καταρχάς μιλάμε για κάτι που υπερβαίνει τις κάθε λογής «φιγούρες» και «συμπεριφορές». Για παράδειγμα, έχει παραγίνει με το σιχτίρισμα για «τον Έλληνα που πετάει τα σκουπίδια όπου βρει και παρκάρει πάνω στη διάβαση των τυφλών». Όχι γιατί αυτά δεν υπάρχουν αλλά γιατί η διαρκής υπόμνηση -και συχνά μεγέθυνσή τους- παγώνει τη σκέψη για το τι κυρίως μας φταίει ή για τους όρους μέσα από τους οποίους αλλάζουν τα πράγματα. Το γεγονός από μόνο του, όχι μόνο δεν αποκαλύπτει πολλά και αυτομάτως, αλλά προβάλλεται συνήθως εκ του πονηρού, από αφέλεια ή συνοδευόμενο από αδιαμφισβήτητες ερμηνείες και μέτρα. Βλέπε: «Ο μαλάκας ο Έλληνας» ή «Μνημόνια μέχρι να δύσει ο Ήλιος», συχνά κοινή απόφανση δεξιών και αριστερών.
Έπειτα, ο τρόπος ζωής δεν είναι ακριβώς μια επιλογή, άσχετη με τον τρόπο που οι κοινωνίες και οι άνθρωποι υπάρχουν, αναπαράγονται, πονούν, ελπίζουν, διχάζονται, αγωνίζονται κ.ο.κ. Πίσω από αυτό που είμαστε, υπάρχει παρελθόν και φόντο. Σίγουρα και καπιταλισμός αλλά ποτέ ξερός ή ξάστερος. Αλλιώς λειτουργεί για παράδειγμα ο Ελβετός γιατρός μέσα σε ένα σύστημα υγείας όπου το χρήμα ρέει, αλλιώς ο Φιλανδός εκπαιδευτικός που για ιστορικούς λόγους έχει συνηθίσει να κάνει σωστά τη δουλειά του δίχως έλεγχο, αλλιώς ένας λαός με εμπειρίες πολέμου και μετανάστευσης, μια χώρα που ανακάλυψε τον «καταναλωτισμό» και τα παραδείγματα είναι προφανώς άπειρα. Υπάρχει βέβαια εδώ και ολόκληρη θεωρία που μέσα στις ερμηνείες και τις αιτίες αδυνατεί να βρει θέση για την ανθρώπινη ευθύνη.
Η «αναπαράστασή» μας για τον ευρωπαϊκό τρόπο ζωής ξεκινά, σχεδόν αντανακλαστικά, από το θετικό του πράγματος ή έστω την υπεροχή του απέναντι σε άλλους. Σήμερα μπορεί η ματιά και η πράξη μας να ξεφύγει από τον ευρωκεντρισμό και τη ρητορική του
Αλλά πώς θα ορίζαμε τον «ευρωπαϊκό τρόπο ζωής»; Είναι μέσα οι άστεγοι και οι αρουραίοι του Παρισιού ή όχι; Οι αυτοκτονίες στην Ευρώπη; Η φτώχεια με τις πολλές της προεκτάσεις; Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μεταναστών; Όλα αυτά συνήθως απουσιάζουν από τον επίσημο λόγο περί Ευρώπης. Η «αναπαράστασή» μας γι’ αυτόν τον τρόπο ζωής ξεκινά, σχεδόν αντανακλαστικά, από το θετικό του πράγματος ή έστω την υπεροχή του απέναντι σε άλλους. Σήμερα, που τέτοια φαινόμενα «προσβάλουν» τον πυρήνα της Ευρώπης –και όχι μόνο τις περιφέρειες κάθε είδους– μπορεί η ματιά και η πράξη μας να ξεφύγει από τον ευρωκεντρισμό και τη ρητορική του. Αλλά και περαιτέρω: Η ιστορία της Ευρώπης δεν είναι μονάχα μια εσωτερική ιστορία αλλά μια σειρά κατακτήσεων, αποικιοκρατίας, βίας απέναντι σε «καθυστερημένους» και «απολίτιστους». Κι αυτό δεν έχει σταματήσει ούτε στιγμή. Το γεγονός ότι δεν φταίει γενικώς και ενιαία η Ευρώπη ή πολύ περισσότερο ο καθένας ευρωπαίος πολίτης δεν λύνει το ζήτημα.
Θέλουμε τελικά να είμαστε Ευρώπη ως προς τον τρόπο ζωής; Το ερώτημα πρέπει ίσως να μετασχηματιστεί: Απέναντι σε ποιους και για να διαφυλάξουμε τι; Κι αν συμφωνήσουμε στο ότι τίποτα από τα παραπάνω δεν είναι άξια υπεράσπισης, οφείλουμε όμως να σκεφτούμε για τη συναίνεση που απολάμβαναν κατά καιρούς οι κυρίαρχες ομάδες στα διάφορα είδη εκπολιτιστικών και αναπτυξιακών εκστρατειών τους. Από τους «ανθρωπιστικούς βομβαρδισμούς» μέχρι τον «αντιτρομοκρατικό αγώνα» και σήμερα με τη μορφή μιας αόριστης απειλής για τις «δυτικές αξίες». Άλλοτε ως εργαλείο για εσωτερικούς χειρισμούς και αναδιατάξεις κι άλλοτε για μεγαλοκρατικές διευθετήσεις ισχύος.
Αν υπάρχει κάποιο ευρωπαϊκό κεκτημένο που μπορεί να αποτελέσει φορτίο ενός μετασχηματισμού θετικού και γόνιμου, αυτό είναι προς επανεφεύρεση κι όχι διά της «επιστροφής στις πηγές», μέσω της αποδοχής μιας αόριστης προόδου ή τασσόμενοι ενάντια σε κάποιον ανάλογα αόριστο συντηρητισμό. Ο Βαλερστάιν, που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή, είχε γράψει το 2006 ένα βιβλίο με τίτλο «Ευρωπαϊκός Οικουμενισμός» και υπότιτλο «Η ρητορική της δύναμης». Σήμερα, ζούμε την αποθέωση των ρητορικών για να συγκαλυφθούν οι πιο βρώμικες επιδιώξεις. Ο Γιούνκερ αντέδρασε, αποδεικνύοντας ότι μια χαρά συνυπάρχουν στην «Ευρώπη μας» οι ρατσιστικές φωνές και ο λόγος περί πολυπολισμικότητας, η ανοχή στο διαφορετικό και ο εξισωτισμός-ισοπέδωση όλων, η κυριαρχία των ισχυρών χωρών με τις αντιεθνικιστικές ρητορείες. Κάθε φορά επιλέγεται η πιο άξια… αξία. Όχι αυθαίρετα και εργαλειακά μα και ταυτόχρονα εγγράφοντας χαρακτηριστικά στις κοινωνίες και τους ανθρώπους. Αν δούμε και πιο συγκεκριμένα την αφορμή και το πλαίσιο της διατύπωσης περί «προστασίας του ευρωπαϊκού τρόπου ζωής», θα αναγνωρίσουμε και εδώ την αντιπαράθεση ανάμεσα σε μερίδες των ελίτ ως προς τη διαχείριση των μεταναστευτικών ροών.
Δεν είναι όλοι οι τρόποι ζωής ισάξιοι ή αξιοσέβαστοι. Ο πολιτιστικός σχετικισμός δεν αποτελεί αντίβαρο σε μια οικουμενικότητα υπό δυτική-καπιταλιστική κυριαρχία. Ούτε το ενιαίο σύστημα κοινωνικών σχέσεων σε παγκόσμιο επίπεδο καθιστά αυτόματα συμμάχους τους υποτελείς όπου γης. Είναι πολλές τόσο οι διαμεσολαβήσεις όσο και τα κεκτημένα. Η ανάδειξη του «καλύτερου» που δημιουργείται μέσα στις στιγμές, την ιστορία και τις δυναμικές της ανθρωπότητας είναι δύσκολη υπόθεση. Εδώ, ας σκεφτούμε ξανά και με όλες τις αντιφάσεις της, το περιεχόμενο, τα φορτία, την προσφορά της «ευρωπαϊκότητας» και του «ευρωπαϊκού πολιτισμού».
