Σε μια Ελλάδα που ο κόσμος του βιβλίου επιβιώνει με δυσκολία, χωρίς καμία στρατηγική, χωρίς στήριξη, με ανυπαρξία –επί της ουσίας– σχολικών βιβλιοθηκών, με έρευνες που οδηγούν σε απογοητευτικά αποτελέσματα, έρχονται ξαφνικά πρωτοβουλίες σαν αυτή των εκδόσεων Διόπτρα, να φέρουν λίγο φως και να δείξουν έναν δρόμο που μακάρι να ακολουθήσουν περισσότεροι. Κι ας είναι… «Ανήφορος»!
Μιλάω για την επανέκδοση των βιβλίων του Νίκου Καζαντζάκη και κυρίως για την έκδοση του «Ανήφορου», του ανέκδοτου έργου του, γραμμένου το 1946. Ενός βιβλίου που με συγκλόνισε και αναζητούσα τις αιτίες που μέχρι τώρα έμεινε στη σκιά.
Ο ρόλος της επιστήμης και των διανοουμένων, τα πολιτικά αδιέξοδα, η Ευρώπη σε κρίση, τα βιώματα της Κρήτης, το Ολοκαύτωμα… Ο λόγος του Καζαντζάκη μένει επίκαιρος. Και οι λύσεις δεν έχουν βρεθεί ακόμα.
Δίνω τη δική του πρόταση – σκεφτείτε πως γράφεται σε συνθήκες Εμφυλίου:
«…ο κόσμος τούτος πρέπει να γκρεμιστεί, κατάντησε εμπόδιο στο πνέμα που ανεβαίνει, πρέπει να γκρεμιστεί, κι η κομμουνιστική τακτική είναι η μόνη σήμερα, η πιο σίγουρη και σύντομη παγκόσμια οργανωμένη μέθοδος καταστροφής και δημιουργίας…
…Η υλιστική θεωρία του κομμουνισμού του ήταν αποκρουστική, του φαίνουνταν στενή, επικίντυνη και επιπόλαιη. Μα ας κάμουμε υπομονή, συλλογίζουνταν ο Κοσμάς, ας γκρεμιστεί πρώτα η αδικία και η ατιμία κι έχουμε καιρό, εμείς ή τα παιδιά μας ή τ’ αγγόνια μας, να κάμουμε την ύλη πνέμα…»
Πολλά ακόμη θα μπορούσε να παραθέσει κανείς για μια ευρύτατη γκάμα θεμάτων, όμως θα δώσω τον λόγο στον εκδότη της Διόπτρας που πήρε το ρίσκο για ένα τέτοιο εγχείρημα. Κι όσοι βρεθήκαμε στην παρουσίαση στο Μουσείο Μπενάκη καταλάβαμε πως δεν είναι μόνο μια εμπορική προσπάθεια…
Πώς αποφασίσατε να προχωρήσετε στην επανέκδοση των βιβλίων του Καζαντζάκη;
Πάντα κοιτούσαμε το έργο του Καζαντζάκη με θαυμασμό και επιθυμία μας ήταν να μας δοθεί η ευκαιρία να το δούμε με μια διαφορετική μορφή, πιο «προσβάσιμη» στο κοινό του 21ου αιώνα. Όταν καταφέραμε λοιπόν να βρούμε κοινό σημείο επαφής με τη μέχρι πρότινος κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων του έργου του Καζαντζάκη, τη Νίκη Σταύρου, ξέραμε ότι είχε έρθει η ώρα να επιτελέσουμε κάτι πολύ μεγαλύτερο από μια εκδοτική ενέργεια. Η αποστολή ενός εκδοτικού οίκου που έχει την τιμή να κατέχει τα δικαιώματα ενός συγγραφέα τέτοιου διαμετρήματος είναι να προσφέρει στους νέους αναγνώστες την ευκαιρία να έρθουν αντιμέτωποι με τις διαχρονικές ανησυχίες, τα δίπολα και την υπέροχη γραφή του Καζαντζάκη. Επομένως, στόχος μας είναι να κάνουμε όλες τις γενιές να ξαναγνωρίσουν τον Καζαντζάκη ως τον σημαντικότερο Έλληνα συγγραφέα και να αναδείξουμε μια γραφή που αναμετρήθηκε με όλες τις μεγάλες αγωνίες και τα ερωτήματα της ύπαρξης. Η ανθρωπιά από την οποία διαπνέονται όλα του τα έργα και η ικανότητά του στην αφήγηση, καθώς και η απαράμιλλή του γλώσσα, έχουν σαν αποτέλεσμα τα βιβλία του όχι μόνο να διαβάζονται απνευστί, αλλά και να στοιχειώνουν τον αναγνώστη για πολλά χρόνια.
Πώς έμεινε επί τόσα χρόνια ανέκδοτος ο Ανήφορος και γιατί σήμερα τον εκδίδετε για πρώτη φορά;
Πολύ σημαντική ερώτηση, να πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Ο τίτλος του βιβλίου είναι μια λέξη σημαντική για τον Καζαντζάκη. Όπως λέει ο ίδιος στην Αναφορά στον Γκρέκο: «Μια λέξη πάντα, σε όλη μου τη ζωή, με τυραννούσε και με μαστίγωνε, η λέξη Ανήφορος». Επίσης αξίζει να σημειωθεί ότι η επιθυμία του να ολοκληρώσει το συγκεκριμένο βιβλίο με την Ασκητική είναι μια απόδειξη του πόσο σημαντικό θεωρούσε αυτό το έργο. Στο διά ταύτα τώρα μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν. Πιστεύουμε ότι ήθελε να εκδώσει τον Ανήφορο στο εξωτερικό και να απευθυνθεί σε ένα παγκόσμιο ακροατήριο, γιατί πάλευε να σώσει τον άνθρωπο, η μετάφραση όμως δεν προχώρησε. Ο Καζαντζάκης ήθελε να ιδρύσει μια Διεθνή του Πνεύματος και, όπως φαίνεται και στο βιβλίο, η όλη διαδικασία τον απογοήτευσε. Όλα αυτά μπορεί να επέδρασαν στον ίδιο. Όπως είπαμε όμως πρόκειται για εικασίες. Το μόνο βέβαιο είναι ότι το ανέκδοτο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη είναι εδώ. Εμείς λοιπόν θεωρήσαμε χρέος μας να δώσουμε στον Έλληνα αναγνώστη, στον ελληνικό λαό γενικότερα, ένα ολοκληρωμένο, πρωτότυπο και υπέροχο βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη, που στέκεται με άνεση πλάι στα μεγάλα του αριστουργήματα.
Ποιες ήταν οι δυσκολίες του εγχειρήματος;
Πολλές και καμία. Θεωρώ ότι, οτιδήποτε και αν έρθει στον δρόμο μας, δεν θα είναι αρκετό για να αντιμετωπιστεί ως δυσκολία μπροστά στο έργο που θέλουμε να επιτελέσουμε. Προσπαθούμε, αν θέλετε, να γράψουμε κι εμείς ένα κομμάτι ιστορίας. Γιατί, αν καταφέρουμε να φέρουμε τον Καζαντζάκη κοντά στο νέο κοινό αλλά και σε όλους όσοι θεωρούσαν ότι δεν είναι επίκαιρος και να τοποθετηθεί στη θέση που του αξίζει, ποια δυσκολία μπορεί να θεωρηθεί αξιοσημείωτη; Ίσως μόνο το ότι ο κόσμος του Καζαντζάκη δεν αγαπά τις σταθερές, δεν βολεύεται, γι’ αυτό και επανεφευρίσκεται διαρκώς. Σε κάθε ανάγνωση αποκαλύπτει και κάτι διαφορετικό. Η προσέγγισή του μας γέμισε με ενέργεια και γνώση, με πάθος και ένταση πρωτόγνωρη και συνάμα με μια αίσθηση εκπλήρωσης. Με συναίσθηση της ευθύνης, ξέραμε ότι μπορούσαμε, αλλά σήμερα ήμαστε βέβαιοι ότι έχουμε κάνει κάτι που είναι ό,τι κοντινότερο στην έννοια της προσφοράς, μιας προσφοράς με επίγνωση ότι ο Καζαντζάκης δεν είναι ποτέ μια απλή εκδοτική πράξη, αλλά μια πολιτιστική.
Εσείς τι κρατάτε μέσα σας από το έργο αυτό του Καζαντζάκη;
«Δε ζυγιάζω, δε μετρώ, δε βολεύομαι! Ακολουθώ το βαθύ μου χτυποκάρδι». Αισθάνεσαι τα λόγια του να αντηχούν μέσα σου και να σε αλλάζουν.
Ο Νίκος Καζαντζάκης έζησε μια εποχή έντονων μεταβολών με ένταση και πάθος. Αντιλήφθηκε τα διλήμματα που ταλάνιζαν τον κόσμο του. Στην εποχή του συνέβαιναν αλλαγές σε όλα τα επίπεδα: στη φιλοσοφία, στην πολιτική, στην ίδια την κοινωνία, αλλά και στη λογοτεχνία. Ο Κάφκα, ο Τζέιμς Τζόις με τον Οδυσσέα του και ο Τόμας Μαν με το Μαγικό βουνό του κυριαρχούν στα ευρωπαϊκά γράμματα τη δεκαετία του ’20, ο Χάιντεγκερ, ο Βιτγκενστάιν, ο Ράσελ, ο Μπεργκσόν, ο Νίτσε, που ήταν πάντα επίκαιρος, αλλάζουν τη φιλοσοφία, ενώ ο Αϊνστάιν, ο Μπορ και άλλοι αλλάζουν τη φυσική και τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο. Μέσα σε αυτή τη δίνη, στο ενδιάμεσο μεγάλων και καταστροφικών γεγονότων στην Ελλάδα και στον κόσμο, ο Καζαντζάκης έφτασε όπου δεν μπορούσε. Αναζήτησε τις απαντήσεις του παντού σε όλο τον κόσμο, γεγονός που δεν καθόρισε απλώς μια κοσμοθεωρία, μια αντίληψη και μια διαδρομή, αλλά προσέδωσε στη γραφή του μια παγκόσμια διάσταση. Ήταν ένας τεράστιος συγγραφέας που αμφιταλαντευόταν μεταξύ ενστίκτου και νόησης. Ο Καζαντζάκης κατάφερε κάτι πολύ δύσκολο, να κάνει το επίκαιρο διαχρονικό. Κάθε του μυθιστόρημα έβγαινε από τα στενά όρια των συμφραζομένων της εποχής του και, όπως κάθε μεγάλη γραφή, άγγιζε την αιωνιότητα.
Πιστεύετε πως με τις καινοτομίες στην εμφάνιση, στη γραμματοσειρά κ.λπ., θα μπορέσετε να προσεγγίσετε τη νεολαία; Ποιες άλλες δράσεις θα υλοποιήσετε;
Δεν πρόκειται απλώς για νέα εξώφυλλα ή για μια έμπνευση της στιγμής που οδήγησε στη δημιουργία μιας νέας γραμματοσειράς. Είναι ένας ολόκληρος σχεδιασμός, μια στρατηγική η οποία ακουμπάει από την αρχή μέχρι το τέλος πάνω στο έργο του Καζαντζάκη. Για τα εξώφυλλα συγκεκριμένα ακούσαμε τον ίδιο τον συγγραφέα να μας δείχνει τον δρόμο: «Θα βρεις λοιπόν, αναγνώστη, στις σελίδες ετούτες την κόκκινη γραμμή, καμωμένη από στάλες αίμα μου, που σημαδεύει την πορεία μου ανάμεσα στους ανθρώπους, στα πάθη και στις ιδέες». Και με μια γραμμή εκφράσαμε αυτό ακριβώς, την πορεία του ανάμεσα σε όλα του τα δίπολα: ζωή-θάνατος, ύλη-πνεύμα κ.λπ.
Έγιναν και θα γίνουν πολλά ακόμη γύρω από το έργο του. Θα κυκλοφορήσουν graphic novels από κορυφαίους δημιουργούς, ξεκινώντας από τον Οκτώβριο του 2023,όταν θα παρουσιαστούν ο Καπετάν Μιχάλης και ο Ζορμπάς. Ετοιμάζονται επίσης μια προσαρμογή του Ζορμπά για παιδιά ηλικίας 9-12 ετών, νέες εικονογραφήσεις για τα δύο παιδικά του έργα, εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολεία… Ο Καζαντζάκης είναι διαχρονικός και είναι υποχρέωσή μας πλέον ως εκδόσεις Διόπτρα να τον αποδώσουμε εκεί που του αξίζει.
