«Επιθεωρητής» μιας κωμωδίας της εξουσίας

Το έργο του Νικολάι Γκόγκολ από την Έλενα Πατρικίου

Με ένα έργο όπου μοναδικός «καλός χαρακτήρας» είναι το ίδιο το γέλιο, τον Επιθεωρητή του Νικολάι Γκόγκολ, ένα κλασικό –και αφάνταστα φρέσκο και επίκαιρο– κείμενο του 1836, επιστρέφει στη θεατρική σκηνή η Έλενα Πατρικίου, μετά το θεατρολογικό πειραματισμό τής σκηνικής απόδοσης του Κομμουνιστικού Μανιφέστου και το «αγκίτ-προπ» θέαμα για τα εργατικά ατυχήματα (Ούτ’ ορφανό, ούτε φτωχόν, ούτ’ απ’ τα ξένα ξένον).
Ο Επιθεωρητής, που ανεβαίνει από την Πέμπτη 8 Δεκεμβρίου στη σκηνή του Θεάτρου των Εξαρχείων, διαδραματίζεται σε μια μακρινή επαρχία της τσαρικής Ρωσίας, όπου ο διοικητικός μηχανισμός του κράτους, σε αγαστή σύμπνοια με το μηχανισμό της αγοράς, λυμαίνεται αποχαλινωμένος την κοινωνία: μίζες, δωροδοκίες, διαπλοκή… Όμως, την αδιατάρακτη αυθαιρεσία της τοπικής αυτής μικροεξουσίας έρχεται να διασαλεύσει μια απρόοπτη άφιξη: ο Γενικός Επιθεωρητής, από την πρωτεύουσα, θα μεταβληθεί στον εφιάλτη του περιφερειάρχη, του δικαστή, του αρχηγού της αστυνομίας, του διευθυντή εκπαιδεύσεως και του διευθυντή του νοσοκομείου, αλλά και των εργολάβων και των προμηθευτών. Ένα ερώτημα ταράζει τη σκέψη τους και τους κάνει να πετάγονται από τον ύπνο τους: η ανωτάτη αυτή ελεγκτική εξουσία θα κάνει τα στραβά μάτια; Θα λαδωθεί; Ή μήπως θα αρχίσει να αναζητά ημιτελή δημόσια έργα, στημένους προϋπολογισμούς και διπλά λογιστικά βιβλία; Μπροστά στο φόβο να πάνε όλοι στη Σιβηρία, αρχίζει ένα γαϊτανάκι αυτοεξευτελισμού και ξεγυμνώματος των φορέων της εξουσίας, που παρουσιάζονται στα μάτια του θεατή σε όλη τους τη μικρότητα και τη γελοιότητα…
Μόνο που… αυτός που έρχεται, αυτός που όλοι περιμένουν με τόση αγωνία, δεν είναι παρά ένας υπαλληλάκος που ο μπαμπάς του τον διόρισε στην πρωτεύουσα κι αυτός χαρτοπαίζει και ξενυχτάει με ύποπτες λογοτεχνικές παρέες. Ένας εκκολαπτόμενος μποέμ, με ποιητικές φιλοδοξίες, που θα καρπωθεί ό,τι μπορεί, εκμεταλλευόμενος τον πανικό των διεφθαρμένων τοπικών παραγόντων, χωρίς να αρνηθεί ή να επιβεβαιώσει τίποτε. Και θα το σκάσει γρήγορα, αποφασισμένος να αφιερωθεί στη λογοτεχνία.
Ο μηχανισμός της εξουσίας που θα αφήσει πίσω του θα παραμείνει άθικτος. Για μια στιγμή, οι λάσπες αναδεύτηκαν, από το φόβο της αποκάλυψης και του δημόσιου εξευτελισμού. Όμως, τι ανακούφιση, οι αρχές του τόπου τη γλύτωσαν με λίγες αμυχές, με κάμποσα ρούβλια λιγότερα στην τσέπη. Είναι άραγε έτσι; Το γέλιο της κωμωδίας, αυτό που αβίαστα ξεσπά μπροστά στο διαρκές ξεγύμνωμα της εξουσίας, μεταμορφώνεται στον οργισμένο θεό της Κρίσης, στη μόνη επαναστατική δύναμη που μπορεί να φωνάξει στους κάθε λογής εξουσιαστές: «Ένα γέλιο θα σας θάψει!».
Η παράσταση, που φιλοτέχνησε η Έλενα Πατρικίου, ξεκινά από το προφανές πολιτικό θέμα του έργου, προκειμένου να μιλήσει για τη σημερινή εξουσία, τις σημερινές εξαρτήσεις, τη σημερινή πολιτική χαμέρπεια. Τα πρόσωπα του Γκόγκολ, ρηχά σαν μαριονέτες, μονοδιάστατα στην κακία, τη δειλία και τη διαφθορά τους, αναδύονται επί σκηνής σαν μέσα από ταινία τρόμου του βωβού κινηματογράφου: γκροτέσκες φάτσες, σπασμένα σώματα, εξπρεσιονιστικές χειρονομίες επιδιώκουν να αναδείξουν το παράλογο του γκογκολικού αστείου.
Όμως, ο Γκόγκολ και ο Επιθεωρητής του ξεπερνά τα δεσμευτικά όρια της «πολιτικής σάτιρας» και της «επικαιρότητας», σπάζοντας τα κωμικά στερεότυπα και εγκαινιάζοντας μια νέα παράδοση του κωμικού, που θα τη δούμε να αναδύεται ένα σχεδόν αιώνα αργότερα με την κωμωδία του μοντερνισμού, τον Βασιλιά Υμπύ του Τζαρύ, τις ταινίες του Μπάστερ Κήτον ή το θέατρο του παράλογου, μια κωμωδία διαποτισμένη από μεταφυσική αγωνία.
Το γέλιο που προκαλεί ο συγγραφέας βάζοντας τον καθρέφτη επί σκηνής, ενός κοινού που γελάει με τα δικά του μούτρα όπως τα βλέπει παραμορφωμένα, είναι ο πραγματικός Κριτής σε αυτή την ανεστραμμένη Δευτέρα Παρουσία. Και η μοναδική προσδοκία: Ανάστασις.

Σχόλια