70 χρόνια από το θάνατο ενός ασυμβίβαστου επαναστάτη
Κείμενα – επιμέλεια: Ιωάννα Κλεφτόγιαννη
«(…) Τεράστια σημασία θα έχει αν καταδικάσετε και θανατώσετε σεις, ο κυρίαρχος λαός, το καθεστώς που γεννάει τέτοια καθάρματα…», εκφωνούσε, χωρίς χειρόγραφο, δονώντας το συγκεντρωμένο πλήθος, ο Άρης Βελουχιώτης στην ιστορική ομιλία του στη Λαμία, τον Οκτώβριο του 1944. Στις 16 Ιουνίου συμπληρώνονται 70 χρόνια από τον θάνατό του.
Κι ωστόσο, επτά δεκαετίες μετά θα μπορούσε να απευθύνει τη συγκεκριμένη πύρινη φράση, μαζί με ολόκληρα χωρία από το λόγο-ορόσημο του ’44, στην Ελλάδα του 2015. Και θα βρίσκανε στόχο.
Τα οράματά του προβάλλουν επίκαιρα στο παρόν, υπογραμμίζει στον Δρόμο η ιστορικός και διευθύντρια του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών Ιωάννα Παπαθανασίου. «Γιατί -όπως μάς εξηγεί- το στοιχείο της ανυπακοής, της αντίστασης, του μη συμβιβασμού ίσως είναι αυτό που ακριβώς αναζητάει η ελληνική κοινωνία σήμερα».
Κάτι που εμμέσως επιβεβαιώνει και η «κινητικότητα» με αφορμή την επέτειο. Δίπλα στις ομιλίες, στα αφιερώματα, στις πεζοπορικές αλλά και αντιφασιστικές διαδρομές που γίνονται προς τιμήν του αδούλωτου πρωτοκαπετάνιου του ΕΛΑΣ, που «προκατέλαβε τα γεγονότα κάνοντας τον Εμφύλιο προτού ακόμα γίνει, έχοντας αντιληφθεί το ρόλο των Εγγλέζων», όπως μας τονίζει ο Σπύρος Ασδραχάς, οι Εκδόσεις ΚΨΜ επανεκδίδουν την πεζογραφική τριλογία του αδελφού του Μπάμπη Κλάρα, πολύτιμη μαρτυρία και αίτημα τριών δεκαετιών: Το παραμύθι ενός λαού που δεν είναι παραμύθι (διηγήματα), Ο αδελφός μου ο Άρης και Η περιπέτεια ενός ανθρώπου του 20ού αιώνα. Μέρη της τριλογίας πρωτοκυκλοφόρησαν από τις Εκδόσεις Δωρικός το 1983 και 1985 αλλά εξαντλήθηκαν σύντομα.
Από τον ιστορικό λόγο στη Λαμία τον Οκτώβριο του 1944
- «Όταν έξαφνα στα 1929-31 το κράτος ζήτησε, λόγω οικονομικής κρίσης που μάστιζε τότε τη χώρα μας, να κατεβάσουν οι ξένοι ομολογιούχοι το ποσοστό που πληρώναμε σε τοκοχρεολύσια, οι Άγγλοι δέχτηκαν να το μειώσουν σε 35% αλλά οι Έλληνες ομολογιούχοι αρνήθηκαν. Να, λοιπόν ποιος, είναι ο πατριωτισμός τους!».
- «Οταν ήταν εδώ ο κατακτητής, αυτοί θέλανε τότε την τάξη. Εμείς θέλαμε την αταξία. Τώρα αυτοί θέλουνε την αταξία. Μα εμείς θέλουμε την τάξη. Αυτοί είναι οι οργανωτές του εμφυλίου πολέμου για να εκμεταλλεύονται το λαό μας».
- «Τον κομμουνισμό θα τον επιβάλλετε εσείς, ο λαός, κι όχι το ΚΚΕ».
Ιωάννα Παπαθανασίου
Προσωποποίησε την άρνηση κάθε συμβιβασμού
Υπάρχει δωμάτιο σκεπτόμενου έφηβου στην Ελλάδα, από τη Μεταπολίτευση και μετά, που να μην έχει σε κάποια φάση αναρτημένο τον Τσε και τον Βελουχιώτη;», μας ρωτά η Ιωάννα Παπαθανασίου. «Νομίζω -συνεχίζει- ότι αυτό είναι κάτι που λέει πολλά πράγματα. Και λέει και γι’ αυτό που είναι ο συγχρονισμός αυτών των δυο μορφών. Είναι επαναστάτες, τολμηροί, ανυπότακτοι, μη συμβιβαζόμενοι. Είναι η ανάγκη της διαφοροποίησης και της αμφισβήτησης. Νομίζω από ένα σημείο και μετά ο Άρης προσωποποίησε την άρνηση κάθε συμβιβασμού.
Να ξεκινήσουμε από το μύθο του. Πότε εμφανίζεται; Πώς μεταλλάσσεται; Αλλά και πώς χτίζεται ο αντιμύθος;
Ο μύθος του Άρη δεν υπάρχει αργότερα ή μετά θάνατον. Φτιάχνεται -υπάρχοντος του Αρη πάνω στο βουνό, μέσα στα τραγούδια, μέσα στην εικόνα του αρχηγού που κάνει πόλεμο με αντάρτες παλικάρια. Ταυτόχρονα, φτιάχνεται κι ο αντι-μύθος, η εικόνα του σφαγέα, του άτακτου κατσαπλιά. Αυτό είναι αρκετά ισχυρό μέχρι και το τέλος της Αντίστασης και στην Απελευθέρωση. Έχουμε τον Άρη εκδικητή στην Πελοπόννησο. Καλλιεργείται δηλαδή μέσα από την πολεμική, ο αντιμύθος: ο Άρης είναι ο άνθρωπος που ευθύνεται για τη δολοφονία του Ψαρρού, ο άνθρωπος που απ’ την αρχή χρεώνεται το μεγαλείο αλλά και πολλά από τα αρνητικά της Αντίστασης από το αντίπαλο στρατόπεδο. Στον Άρη φορτώνουν πολλά από όσα θεωρούνται αρνητικά της ΕΑΜικής Αντίστασης. Ο θάνατος τού δίνει άλλη διάσταση.
Ο μύθος του Άρη πώς μετασχηματίζεται μέσα στο χρόνο και πώς εκβάλλει στο παρόν;
Υπάρχει εφηβικό δωμάτιο στην Ελλάδα, εφήβου ή έφηβης σκεπτόμενης, από τη Μεταπολίτευση και μετά, που να μην έχει σε κάποια φάση αναρτημένο τον Τσε και τον Βελουχιώτη; Είναι ο συγχρονισμός αυτών των δυο μορφών: Είναι επαναστάτες, τολμηροί, ανυπότακτοι, μη συμβιβαζόμενοι. Νομίζω από ένα σημείο και μετά ο Άρης προσωποποίησε αυτό: την άρνηση κάθε συμβιβασμού.
Μέχρι να φτάσουμε εκεί, όμως, ο μύθος αυτός διέτρεξε πάρα πολλά επίπεδα. Κάποια στιγμή, στη δικτατορία, που αρχίζει να συζητιέται πια η Εθνική Αντίσταση στις λεπτομέρειές της έχουμε και ένοπλη ομάδα που παίρνει το όνομά του, η Ένοπλη Ομάδα Άρης. Στα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης επίσης είναι Οι Καπετάνιοι του Ντομινίκ Εντ, ένα βιβλίο στα όρια της ιστοριογραφίας και της λογοτεχνίας. Όταν μεταφράζεται στα ελληνικά κάνει πάταγο. Και μπαίνει σε όλες τις βιβλιοθήκες.
Πριν από τη Μεταπολίτευση;
Πριν από τη δικτατορία, η κουβέντα και μύθος φτιάχνονται σε δύο διαφορετικούς χώρους. Ο ένας είναι ο χώρος της πολιτικής προσφυγιάς, όπου μέχρι τουλάχιστον το ’56 το όνομα Βελουχιώτης είναι απαγορευμένο. Υπάρχει, παρ’ όλα, αυτά το όνομα σε όλες τις συλλογικότητες, που αναζητούν το τι συνέβη και τα πράγματα δεν πήγαν καλά. Και υπάρχει και στον επίσημο λόγο του κόμματος από το ΄62 και μετά την αποκατάστασή του. Για τον προσφυγικό κόσμο, όπου η αναφορά είναι η Αντίσταση και η δεκαετία του ’40, ο Άρης έχει από την αρχή ένα πολύ μεγάλο μερίδιο. Ο πολιτισμός της Αριστεράς είναι προφορικός πολιτισμός, γιατί τα πράγματα λέγονται μεταξύ εμπίστων. Δεν λέγονται δημόσια με τον ίδιο τρόπο. Στην Ελλάδα ο Άρης υπάρχει πολύ έντονα όταν η Αριστερά γίνεται αξιωματική αντιπολίτευση . Από το ‘58 και μετά, που η Αριστερά ξεφοβάται κι αρχίζει να πατάει στα πόδια της, και αναδύεται το αίτημα για την αποκατάσταση και αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, ο Άρης γίνεται σύμβολο πάλι. Είναι ο άνθρωπος ο οποίος συμβολίζει τον ΕΛΑΣ από το ‘42-‘44. Την ένοπλη Αντίσταση. Είναι αυτός ο οποίος επωμίζεται όλη την δόξα αυτού του χώρου. Ο Άρης νεκρός βοηθάει σε αυτό. Πάω και πιο πίσω και τελειώνω. Το πιο πίσω είναι μετά την αυτοκτονία. Εκεί όπου τα πράγματα είναι πολύ σκληρά και εκεί όπου δρομολογείται ο Εμφύλιος. Στο Μπούλκες, που είναι μηχανή παραγωγής στελεχών αλλά και χώρος αποθήκευσης δυσφορούντων, οι αντιφρονούντες τραγουδάνε όλα τα τραγούδια της Αντίστασης, αλλά κυρίως τα τραγούδια που έχουν το όνομα του Άρη, θέλοντας να προκαλέσουν την ηγεσία του στρατοπέδου. Δηλαδή, γίνεται ο Άρης το σύμβολο της εσωτερικής Αντίστασης και μέσα στο κόμμα. Αυτό έχει πολλά επίπεδα.
Είχε αποκρυσταλλώσει το λαϊκοδημοκρατικό αίτημα;
Ο Άρης ως φυσιογνωμία ήταν ένας παρορμητικός και ριψοκίνδυνος άνθρωπος. Τώρα, αποκρυσταλλωμένο το λαϊκοδημοκρατικό αίτημα δεν υπάρχει όχι μόνο στο κεφάλι του Άρη, αλλά σε κανένα κομμουνιστικό κόμμα εκείνης της εποχής. Δηλαδή, το ερώτημα «τι τύπου θα είναι η χωρίς ρήξη μετάβαση;», είναι κάτι που το ψάχνουν τουλάχιστον μέχρι το ’45-’46. Ακόμα και οι Γάλλοι ακόμα και τα καθεστώτα στις ανατολικοδημοκρατικές χώρες το ανακαλύπτουν σιγά-σιγά. Εκείνο που είναι κυρίαρχο και σε αρκετούς ανθρώπους στην ηγεσία του ΚΚΕ, όπως ο Ανδρέας Δήμας, είναι ότι αυτό για το οποίο αγωνιζόμαστε, μετά την εθνική απελευθέρωση, είναι για μια κοινωνική επανάσταση. Η οποία όμως έχει χαρακτηριστικό της τη λαϊκή κυριαρχία. Δηλαδή, την αποδοχή αυτού που είναι η κυρίαρχη λαϊκή θέληση. Έχουν, εξάλλου, και την αίσθηση ενός πλειοψηφικού ρεύματος που δημιουργούν μέσα από την Αντίσταση. Νομίζω και ο Βελουχιώτης, όσο κι αν είναι παρορμητικός, μέχρι εκεί πηγαίνει. Εκεί που πηγαίνει παραπέρα είναι η επιφύλαξή του ως προς την αγγλική πολιτική. Κι αυτό φαίνεται πάρα πολύ έντονα το καλοκαίρι του ’43.
Αν το κόμμα δεν τον περιθωριοποιούσε, δεν τον διέγραφε…
Ποιο είναι το ενδιαφέρον σημείο σε αυτό; Ενώ ο Ζαχαριάδης είναι αυτός που δίνει τη χαριστική βολή, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, γιατί η διαγραφή υπάρχει απ’ τον Απρίλη, υιοθετεί τις θέσεις του Βελουχιώτη αμέσως μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου. Χωρίς να δικαιώνει το πρόσωπο, αποδέχεται και ενσωματώνει στο λόγο του τις θέσεις του Βελουχιώτη το 1945. Τους λόγους για τους οποίους αρνήθηκε να καταθέσει τα όπλα.
Για αυτή την ανακολουθία ουδείς εγκάλεσε τον Ζαχαριάδη;
Όχι. Ποτέ! Άλλο ενδιαφέρον στοιχείο είναι παρά τα όσα λέγονται και παρόλη την εικόνα της ανυπακοής που έχουμε, ο Άρης είναι εξαιρετικά κομματικός. Δεν στρέφεται εναντίον του κόμματος . Το κόμμα στρέφεται εναντίον του. Καταρχήν υπογράφει την διαταγή αποκλεισμού μαζί με τον Σαράφη. Αρνείται να καταθέσει τα όπλα δεν είναι μόνο, υπάρχει παράδειγμα καπεταναίων που άργησαν να καταθέσουν τα όπλα. Ο Άρης χτυπιέται συμβολικά, παραδειγματικά γιατί δεν υπακούει στην κομματική εντολή. Διότι θα ήταν τεράστιο πολιτικό διακύβευμα για το ΚΚΕ το να τον αφήσει ελεύθερο και ατιμώρητο την εποχή που προσπαθεί να εφαρμόσει την συμφωνία της Βάρκιζας. Και χρησιμοποιούν το επιχείρημα του δηλωσία γιατί είναι το μεγαλύτερο πλήγμα που μπορούν να δώσουν εκείνη την εποχή σε έναν άνθρωπο που θέλουν να βγάλουν εκτός κόμματος. Είναι η μεγαλύτερη ρετσινιά.
Αν ο Άρης δεν είχε εκτοπιστεί και πρωταγωνιστούσε στα Δεκεμβριανά, θα μπορούσε να ήταν διαφορετική η εξέλιξή τους;
Η Ιστορία δεν γίνεται με σενάρια του τύπου «αν». Έχω πάντως την αίσθηση, και πιστεύω κανείς δεν θα είχε αντίρρηση σ’ αυτό, ότι η ιστορία της κομμουνιστικής Αριστεράς στη χώρα μας θα ήταν τελείως διαφορετική εάν ο Άρης παρέμενε ενεργός στο προσκήνιο – όχι σαν πολιτικός αρχηγός.
Υπάρχει κάτι από τον Άρη Βελουχιώτη που παραμένει αχαρτογράφητο;
Σήμερα η Ιστορία δεν γίνεται με βάση τις μεγάλες προσωπικότητες. Σήμερα άλλα ερωτήματα έχει η Ιστορία. Είμαστε πιο κοντά σε αυτό που είναι η ιστορία της κοινωνίας και η κοινωνική ιστορία. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει κάτι που στο Βελουχιώτη δεν έχουμε κάνει: να τον φέρουμε κοντά σε αυτό που ήταν οι ανθρώπινες διαστάσεις του και επομένως να τον εντάξουμε έξω από τον μύθο, μέσα σε αυτό το κομμάτι της κοινωνικής ιστορίας που προσπαθούμε να κάνουμε για τη δεκαετία του ’40.
Από τα οράματα του Άρη υπάρχει κάποιο που μπορεί -ή πρέπει- να αποτελέσει πρόταγμα στην παρούσα συγκυρία;
Ναι. Το στοιχείο της ανυπακοής, της αντίστασης, του μη συμβιβασμού ίσως είναι αυτό ακριβώς που αναζητάει η ελληνική κοινωνία σήμερα.
Τάσος Σακελλαρόπουλος
Η κριτική του στο κόμμα ήταν πολύ αυστηρή
«Ο Άρης είχε μια λαϊκότητα, είχε απήχηση, είχε κυνισμό, είχε ωμότητα. Μέσα στο κόμμα τον κατηγορούσαν για αναρχισμό, λόγω της ανυπακοής του. Ήταν παρορμητικός», επισημαίνει ο ιστορικός Τάσος Σακελλαρόπουλος, που ωστόσο αν στέκεται σε κάτι από το φαινόμενο «Άρης Βελουχιώτης» αυτό είναι «η πρωτοφανής επιτυχία του να κερδίσει το λαό της υπαίθρου. Το ΚΚΕ απευθυνόταν στον εργατικό πληθυσμό, ο Βελουχιώτης ανοίχθηκε στον αγροτικό».
«Είναι δύσκολο, εξηγεί ο Σακελλαρόπουλος, να διερευνηθεί ο τρόπος που διείσδυσε και κέρδισε ο Άρης τους ορεινούς πληθυσμούς. Μπορεί να τους καλλιέργησε ένα όραμα . Αυτό είναι κάτι που το φανταζόμαστε. Η έννοια του πώς κάποιος είναι πετυχημένος ηγέτης δύσκολα περνάει στο χαρτί».
Η εικόνα που καλλιεργείται μετά τη Μεταπολίτευση για τον Άρη, υπογραμμίζει, είναι η εικόνα «ενός ήρωα και πολεμιστή της Αριστεράς που ήταν αντίθετος στους Εγγλέζους, στην κομματική πειθαρχία και στο ελληνικό κατεστημένο. Πρόκειται για μια ωραιοποιημένη πλευρά. Οι εσωκομματικές συγκρούσεις δεν φάνηκαν».
Τι ενοχλεί, κυρίως, το ΚΚΕ; «Το ότι δρα αυτόνομα και είναι ανυπάκουος. Το ΕΑΜ θέλει να κινηθεί στα όρια της αστικής δημοκρατίας και στο δίλημμα “μεταρρύθμιση ή επανάσταση” επιλέγει τη μεταρρύθμιση. Ο Άρης θέλει επανάσταση. Η κριτική του κομματικού μηχανισμού είναι πολύ αυστηρή. Και απορρίφθηκε, παρ’ ότι πρόπερσι αποκαταστάθηκε μαζί με την αποκατάσταση του Ζαχαριάδη. Μόνο που ο Άρης δεν αποκαταστάθηκε πολιτικά αλλά στρατιωτικά. Βεβαίως, στη λαϊκή αριστερή ιδεολογία υπάρχει σταθερή αποδοχή. Ο Βελουχιώτης ήταν ο λαϊκός ηγέτης».
ΕΠΑΝΑΚΥΚΛΟΦΟΡΕΙ Η ΤΡΙΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΜΠΑΜΠΗ ΚΛΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΡΗ ΒΕΛΟΥΧΙΩΤΗ
Μαρία – Ρόζα Κλάρα: Χρέος στον πατέρα μας η επανέκδοση
«Όλα αυτά τα χρόνια εισπράτταμε τη ζήτηση της πεζογραφικής τριλογίας, επισημαίνει η τρίτη κόρη του αδελφού του Άρη Βελουχώτη (κατά κόσμον Θανάση Κλάρα), η θυγατέρα του Μπάμπη, Μαρία-Ρόζα Κλάρα, η οποία -όπως κι οι αδελφές της- δεν προλάβανε το θείο τους. «Η επανέκδοση της τριλογίας -επισημαίνει- ήταν χρέος στον πατέρα μας, στον κόσμο που τη ζητούσε και στην ιστορία του Άρη και της χώρας, ασφαλώς. Το βλέπουμε με τις αδελφές μου σαν μία προσφορά».
Παρ’ ότι δεν έζησε η ίδια το θείο της, οι από πρώτο χέρι μαρτυρίες για τα οράματα, την αντιστασιακή του δράση και τα άγνωστα νεανικά του χρόνια, αποτελούσαν μέρος της καθημερινότητά της. «Στο σπίτι υπήρχε πάντα η αναφορά στο πρόσωπο τού αδικοχαμένου αδελφού. Συζητούσαμε τα πάντα για τον Άρη, ακόμα και για την αυτοκτονία του. Ο πατέρας μου έγραψε γι’ αυτόν θέλοντας να αποκαταστήσει την αλήθεια. Ο Άρης ήταν ένας τίμιος αγωνιστής και πατριώτης».
Ο Βελουχιώτης, όπως συνάγεται και από τα βιβλία του Μπάμπη Κλάρα, τονίζει η κόρη του, «είχε χιούμορ και ήταν ένας αισιόδοξος άνθρωπος, αφού ήταν μαχητής. Ο Άρης έταξε τον εαυτό του στην υπηρεσία του λαού και της ιδεολογίας. Τέτοια ήταν η φύση του. Προσωπικότητα άλλη σαν τον Άρη δεν γεννήθηκε», παραδέχεται. «Παίζουν ρόλο και οι συνθήκες, ασφαλώς. Τότε ήταν πόλεμος, δινόταν ένας αντιφασιστικός αγώνας. Οι συνθήκες ανέδειξαν τους αρχηγούς. Σήμερα δεν χρειάζονται Άρηδες. Όταν η ανάγκη το γεννά γεννιούνται μόνοι τους».
Στο αντιμυθιστόρημα Ο αδελφός μου ο Άρης και στη μυθιστορηματική βιογραφία «Η περιπέτεια ενός ανθρώπου του 20ού αιώνα» αποκαλύπτεται ο μικρός ατίθασος Θανάσης, που δυσχετεί στο χαλινάρι του αστικού οικογενειακού καθωσπρεπισμού, κάνει παρέα με τα φτωχόπαιδα της γειτονιάς στα οποία μάλιστα δίνει τα λεφτά που συγκεντρώνει από τα κάλαντα. Στα βιβλία συναντάμε τον νεαρό άνδρα που ερωτεύεται, συγκρούεται με τους δασκάλους και ριζοσπαστικοποιείται γρήγορα.
«Στην έγκαιρη ριζοσπαστικοποίησή του τεράστιο ρόλο παίζει κατ’ αρχάς η Οκτωβριανή Επανάσταση και κατόπιν η Μικρασιατική Καταστροφή. Αυτά τα δύο μεγάλα γεγονότα μαζί με τις γνώσεις και τα διαβάσματά του -γιατί ήταν πολύ διαβασμένος – οδηγούν στην αφύπνισή του», υπογραμμίζει η Μαρία-Ρόζα Κλάρα.
Είναι, εν πολλοίς, γνωστή η απόφαση του 17χρονου Θανάση Κλάρα να μην αναλάβει τα ελιοπερίβολα και τα λιοτρίβια που ήθελε να του δώσει ο πατέρας του για εκμετάλλευση. «Αν πιάσω, πατέρα ,όλα τα χτήματα στα χέρια μου θα γίνω πλούσιος και θα πάψω να σκέφτομαι τους φτωχούς. Κι αυτό δεν το θέλω», είχε πει.
Αυτό που παραμένει έως και σήμερα παντελώς άγνωστο είναι ότι στην Αθήνα, χάρη στο συναγωνιστή του Τάκη Φίτσο, ο Βελουχιώτης θα σχετιστεί με τους λογοτεχνικούς κύκλους της Δεξαμενής: τον Ταγκόπουλο, τον Βουτυρά, τον Βάρναλη. «Είχε συναναστραφεί διανοούμενους με οράματα που δίνανε διεξόδους και τον επηρέασαν. Ο Άρης αγαπούσε τις τέχνες», λέει η κ. Κλάρα. «Μα πιο πολύ απ’ όλες τη μουσική. Άκουγε τα πάντα!». Είναι χαρακτηριστικό ότι τη μεταφρασμένη στα ελληνικά Νύχτα του Μπετόβεν ο Θανάσης και ο Μπάμπης Κλάρας την τραγουδούσαν στο κρησφύγετο της Ν. Σμύρνης, το ’43, όταν ο Άρης είχε μόλις τελειώσει τις διαβουλεύσεις με την ηγεσία του Κ.Κ. και ετοιμαζόταν να ξαναβγεί στα βουνά. Την ξανατραγούδησαν, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μπάμπη και μετά την έξοδο του ΕΛΑΣ από την Αθήνα.
INFO
Η πεζογραφική τριλογία του Μπάμπη Κλάρα θα παρουσιαστεί τη Δευτέρα, 15 Ιουνίου στις 20.00, στο Polis Art Café (Πεσματζόγλου 5 και Σταδίου, Στοά Βιβλίου) από την ιστορικό Ιωάννα Παπαθανασίου, τον ομότιμο καθηγητή Ελληνικής Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Προκόπη Παπαστράτη, τον ιστορικό-ερευνητή-δημοσιογράφο Φοίβο Οικονομίδη και την ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας (ΕΚΠΑ) Αντα Κατσίκη-Γκίβαλου, με συντονιστή τον Ηλία Νικολακόπουλο.
