Η νέα ταινία της Ελένης Αλεξανδράκη «Θολός βυθός» είναι ελεύθερη διασκευή δυο αυτοβιογραφικών βιβλίων του 83χρονου σήμερα Γιάννη Ατζακά, ο οποίος, ως γιος αντάρτη, βρέθηκε από το 1949 στις Παιδοπόλεις της Φρειδερίκης. Τον μικρό Γιάννη της ταινίας τον ενσαρκώνουν τέσσερις διαφορετικοί ηθοποιοί, σε διαφορετικές ηλικίες, πλάι σε διακεκριμένους ηθοποιούς. Συναντήσαμε την σκηνοθέτρια από κοντά και συζητήσαμε για την ταινία της, που θα κυκλοφορήσει από 20/2/2025.
Πώς ανακαλύψατε τα βιβλία του Ατζακά;
Γνωρίζοντας ελάχιστα για την υπόθεση των Παιδοπόλεων της Φρειδερίκης, στην παρουσίαση του βιβλίου «Θολός Βυθός» του Γιάννη Ατζακά, το 2009, με άγγιξε αυτή η πτυχή της Ιστορίας. Διαβάζοντας το βιβλίο, με στοίχειωσε η ιστορία του μικρού αγοριού και σκέφτηκα να το κάνω ταινία. Συνάντησα τον συγγραφέα, τον ενημέρωσα για τις προθέσεις μου και ξεκίνησα επαφές με τον εκδότη, δουλεύοντας το σενάριο αρχικά με τον Γιώργο Μακρή και στη συνέχεια με τον Παναγιώτη Ευαγγελίδη. Ενώ έψαχνα για χρηματοδότηση, διαρκώς προέκυπταν άλλα θέματα, όπως ο θάνατος του φίλου μου δοκιμιογράφου Κωστή Παπαγιώργη, που με οδήγησε στη δημιουργία του ντοκιμαντέρ «Κωστής Παπαγιώργης, ο πιο γλυκός µισάνθρωπος» (2017), ενώ χωρίς ποτέ να εγκαταλείψω την ιδέα του «Θολού βυθού», ολοκλήρωσα και το ντοκιμαντέρ «Ξεριζωμένοι» (2022), για παιδιά που ξεριζώθηκαν από τον τόπο τους, για πολιτικούς λόγους.
Πώς επιλέξατε τους ηθοποιούς και ειδικά τα παιδιά που θα ενσάρκωναν τον πρωταγωνιστή σε διαφορετικές ηλικίες;
Από το 2009, που ξεκίνησε το σενάριο, είχα κατασταλάξει σε δυο ηθοποιούς: στην Κάτια Γκουλιώνη, ιδανική ως αυστηρή ομαδάρχισσα και στην Μαρία Καλλιμάνη, στο ρόλο της θείας. Οι δύο διαμετρικά αντίθετες ομαδάρχισσες ήταν υπαρκτά πρόσωπα που περιγράφονται στο βιβλίο. Ο Ατζακάς αντιπάθησε την σκληρή Δεσποινίδα Θεοδώρα, ενώ λάτρεψε την τρυφερή Δεσποινίδα Αλίκη, που ερμηνεύει η Ευδοξία Ανδρουλιδάκη. Κατέληξα στον Θέμη Πάνου για τον αγαπημένο δάσκαλο των παιδιών, παρότι ήταν κόντρα ρόλος συγκριτικά με ό,τι έχει κάνει στο σινεμά, ενώ είχα σκεφτεί για πατέρα τον Στέλιο Μάινα, ο οποίος ενθουσιάστηκε με το ρόλο.
Έψαξα διαφορετικά παιδιά, γιατί κάθε ηλικία έχει διαφορετική ψυχολογία. Δεν ήθελα σύγχρονες φυσιογνωμίες, εκφράσεις και κινήσεις, όπως στις διαφημίσεις. Η επιλογή έγινε μέσα από διάφορα παιχνίδια ή μικρές αναπαραστάσεις αποσπασμάτων που τους διάβαζα και ενθουσιάστηκα με τον αυθορμητισμό του Φίλιππου Μηλίκα, στο ρόλο του 6χρονου Γιάννη, παρότι το βιβλίο ξεκινούσε με 8χρονο αγόρι. Είχα φωνάξει όλα τα παιδιά στο σπίτι μου, για να τους διηγηθώ την ιστορία και την πολιτική κατάσταση, ενώ προηγουμένως είχα δώσει το σενάριο στους γονείς. Απόλαυσα πολύ τη συνεργασία μου με τα παιδιά και έχουμε διατηρήσει στενή επαφή με όλους.
Τι σηματοδοτούν οι σκηνές του ονείρου;
Η ταινία ακολουθεί απολύτως το πνεύμα του βιβλίου. Ωστόσο, τα όνειρα με τον αντάρτη είναι δική μου παρέμβαση. Ήθελα να δείξω πως το αγόρι στοιχειώνεται από τον πατέρα του. Φοβάται να τον φανταστεί αντάρτη και στο μυαλό του τον κάνει στρατιώτη του Εθνικού Στρατού. Ο Ατζακάς στο βιβλίο συνδέει τον εαυτό του με τον Ιωάννη Βαπτιστή και εγώ συνέδεσα το κομμένο κεφάλι με μια αναφορά στην Ηρωδιάδα, αλλά και στα κομμένα κεφάλια των ανταρτών. Καθώς όλα μπλέκονται στο μυαλό ενός παιδιού, το αγόρι κόβει το κεφάλι του πατέρα για να το προσφέρει στην αγαπημένη του ομαδάρχισσα, όπως η Σαλώμη ζήτησε το κεφάλι του Ιωάννη Βαπτιστή.
Επιλέξατε να είναι ασπρόμαυρη η ταινία. Μιλήστε μας για την εικαστική επιμέλεια της φωτογραφίας.
Στο μυαλό μου, η εικόνα της ταινίας ήταν εξαρχής ασπρόμαυρη. Σ’ αυτό συμφώνησε και ο Ατζακάς, επειδή «η ζωή στις Παιδοπόλεις ήταν ασπρόμαυρη». Φυσικά επηρεάστηκα από τις γνήσιες ασπρόμαυρες φωτογραφίες εποχής, του Χαρισιάδη και της Βούλας Παπαϊωάννου, ωστόσο η φωτογραφία του Διονύση Ευθυμιόπουλου στην ταινία απέχει από αυτή την προπαγανδιστική αισθητική. Χρησιμοποιήσαμε φακούς tilt-shift, που φλουτάρουνε σε διαφορετικά σημεία του πλάνου, επειδή όλη η ταινία εκφράζει την κατάσταση μυαλού του παιδιού, μέσα από τη μνήμη του μεγάλου. Η εικόνα έπρεπε να έχει αυτή τη γεύση, γιατί όλα ήταν και λίγο όνειρο και λίγο πραγματικότητα. Ο Ατζακάς τελικά κατέγραψε αυτά τα βιώματα μετά τα εξήντα του χρόνια. Στην ταινία τον βάζω να εξομολογείται στον πατέρα του αυτά που έγραψε αργότερα.
Από τα βιβλία και τα φυλλάδια της ταινίας ακούμε μισαλλόδοξους χαρακτηρισμούς για τους αντάρτες… Πρόκειται για αυθεντικό αρχειακό υλικό;
Η προπαγανδιστική ιστορία παιδιού που το είχαν απαγάγει οι κομμουνιστές διαβάζεται από το αυθεντικό περιοδικό «Παιδόπολις», που αναζήτησα στο Ε.Λ.Ι.Α. Μαζί με τον σκηνογράφο Γιώργο Γεωργίου χρησιμοποιήσαμε αυθεντικά αρχεία και αναζητήσαμε συγκεκριμένες τοποθεσίες, με στόχο να δημιουργήσουμε έναν ά-τοπο και ά-χρονο χώρο, ένα «no man’s land», όπου η αλήθεια της εποχής εκφράζεται μέσα από τα σκηνικά αντικείμενα, τη γλώσσα, τις ενδυμασίες.
γλώσσα αποκτά κεντρικό ρόλο στο έργο σας, όπως και στη βασισμένη στον Παπαδιαμάντη ταινία σας «Η Νοσταλγός» (2004)
Μ’ ενθουσιάζει η μουσική μιας γλώσσας, διάλεκτοι και ντοπιολαλιά, εξάλλου, ζω πολύ και στη Νίσυρο, όπου έχει χαρακτηριστική διάλεκτο. Στην ταινία αντλήσαμε στοιχεία από τη γλώσσα του χωριού του Ατζακά, μέσα από τον χαρακτήρα της γιαγιάς. Η θεία στην παράγκα εκφράζεται πιο λαϊκά, ενώ οι δάσκαλοι μιλούν μια «ξύλινη» γλώσσα. Σήμερα, η γλώσσα παραποιείται ανεπανόρθωτα στην τηλεόραση, από τα πολλά «μαργαριτάρια»…
Μιλήστε μας για τη συνεργασία σας με τον συνθέτη Νίκο Ξυδάκη
Με τον Νίκο μας συνδέει βαθιά φιλία, από την εποχή της κοινής παρέας μας με τον Παπαγιώργη, στο ντοκιμαντέρ για τον οποίο αυτός συνέθεσε τη μουσική. Του πρότεινα να κάνει τη μουσική και αυτής της ταινίας, του έδειξα το πρώτο μοντάζ και αυτός συνέθεσε στη συνέχεια κάποια κομμάτια παραδοσιακών ηχοχρωμάτων, στα οποία συμφωνήσαμε. Του είχα ζητήσει να ηχογραφήσει με παιδική χορωδία τα χορωδιακά των παιδιών στην ταινία, ώστε να τα χρησιμοποιήσω σε πλέι-μπακ, μήπως δεν τα κατάφερναν τα ίδια τα παιδιά. Τελικά αυτά αποτέλεσαν μέρος της κινηματογραφικής μουσικής.
Η ταινία αναφέρεται σε ένα αποσιωπημένο κομμάτι της Ιστορίας μας, κάτι που είχε απασχολήσει παλιότερη γενιά σκηνοθετών. Πιστεύετε πως σας έχουν επηρεάσει;
Και ποιος δεν έχει επηρεαστεί από τον Θόδωρο Αγγελόπουλο! Η αλήθεια όμως είναι ότι δεν με καλύπτουν τα υπόλοιπα παλιότερα ιστορικο-πολιτικά φιλμ. Μια ταινία τέτοιου τύπου ισοδυναμεί με πολιτική δήλωση και είναι δύσκολο να τη φέρεις σε έναν μη-ρεαλισμό, που τελικά να είναι ρεαλισμός. Προσπάθησα να αφηγηθώ μέσω του παιδιού την Ιστορία ή μάλλον ήθελα να δείξω το παιδί και όχι την Ιστορία, αλλά φυσικά είναι αλληλένδετα και προσπάθησα η αφήγηση να έχει μια ταιριαστή μελαγχολία. Κέντρο μου ήταν η ψυχή του παιδιού που χάνεται μέσα σε αυτό το τερατούργημα.
Θέλετε να μας μιλήσετε για την «Ηφαιστειάδα» που διοργανώνετε τα καλοκαίρια στη Νίσυρο;
Απ’ όταν πάτησα το πόδι μου στη Νίσυρο, εδώ και 36 χρόνια, μαγεύτηκα από το νησί που θεωρώ δικό μου τόπο, παρότι δεν κατάγομαι από εκεί. Οργάνωσα μια εβδομάδα προβολών με επιλεγμένες ταινίες και ελεύθερη είσοδο, για ντόπιους και παραθεριστές. Αυτό το εκτίμησε ο Δήμος και μου παραχωρούν μηχανήματα και βοήθεια για τη βδομάδα προβολών, που ονομάστηκε «Ηφαιστειάδα», γιατί αρχικά προβάλλαμε ταινίες για ηφαίστεια. Δεν πρόκειται για φεστιβάλ, όλα γίνονται χειροποίητα, χωρίς να πληρώνομαι, αλλά το κάνω με πολύ κέφι. Συνέχισα προβάλλοντας κινηματογραφικά αριστουργήματα, αφιερώματα σκηνοθετών και επίκαιρες θεματικές, όπως –δυστυχώς‒ η Παλαιστίνη πέρσι.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
