Πως προέκυψε η ιδέα για τη διοργάνωση ενός συνεδρίου για το Μεσοπόλεμο;
Είναι νομίζω εντυπωσιακό το ότι τα τελευταία 12 χρόνια έγιναν πάνω από 15 συνέδρια μόνο στην Ελλάδα με αντικείμενο τη δεκαετία του 40 ενώ για την περίοδο του Μεσοπολέμου δεν είχε γίνει ποτέ στο παρελθόν κάποια επιστημονική συνάντηση. Εξαίρεση ίσως μπορεί να θεωρηθεί το συνέδριο για το βενιζελισμό που είχε διοργανωθεί το 1986, το οποίο όμως εστίαζε μόνο στην περίοδο διακυβέρνησης του Βενιζέλου, 1909-1932. Έτσι, όταν πρότεινα στα μέλη της οργανωτικής επιτροπής του πολύ επιτυχημένου συνεδρίου, με θέμα «Δεκαετία 1940: Η εποχή των ρήξεων», Αθήνα, 16-17 Ιανουαρίου 2010, να διοργανωθεί ένα συνέδριο για την προγενέστερη ιστορική περίοδο, αυτή του Μεσοπολέμου, δεν δυσκολεύτηκα πολύ να τους πείσω για την αναγκαιότητα ενός τέτοιου εγχειρήματος. Αν και η αρχική σκέψη ήταν για την οργάνωση ενός συνεδρίου με άξονα άλλη εποχή της ελληνικής ιστορίας, τελικά όλοι συμφώνησαν ότι μία επιστημονική συνάντηση που θα εστίαζε στην ελληνική κοινωνία του Μεσοπολέμου θα κάλυπτε ένα σημαντικό κενό.
Πως ορίζεται ο Μεσοπόλεμος ως ιστορική περίοδος;
Αναμφισβήτητα, είναι πολύ ευκολότερο να ορίσουμε την περίοδο του Μεσοπολέμου από ότι ας πούμε την περίοδο του εμφυλίου. Ο ελληνικός Μεσοπόλεμος, αντίθετα από τον ευρωπαϊκό Μεσοπόλεμο που αφορά την περίοδο 1919-1939, ξεκινάει με την Μικρασιατική Καταστροφή του 1922 με την επόμενη βίαιη τομή να είναι το 1940 και ο ελληνοϊταλικός πόλεμος. Βασικά χαρακτηριστικά του Μεσοπολέμου είναι η αλλαγή του πληθυσμιακού τοπίου της χώρας με την έλευση των προσφύγων, η ανυπαρξία πολεμικών συγκρούσεων αλλά και η κοινοβουλευτική διακυβέρνηση στο μεγαλύτερο μέρος της περιόδου.
Γιατί είναι σημαντικός ο Μεσοπόλεμος ως ιστορική περίοδος;
Ουσιαστικά, κατά τον Μεσοπόλεμο τίθενται οι βάσεις του σύγχρονου ελληνικού εθνικού κράτους, τόσο όσον αφορά την οικονομία όσο και την ελληνική κοινωνία γενικότερα. Μετά το 1922 πραγματοποιήθηκε, και μάλιστα με ειρηνικό τρόπο, μια από τις μεγαλύτερες αγροτικές μεταρρυθμίσεις στην παγκόσμια ιστορία.
Οι κρίσιμες συνθήκες της εποχής επέβαλλαν στην τότε ηγεσία της χώρας την άμεση λήψη αποφάσεων που ήταν υπέρ του συμφέροντος των εκατοντάδων χιλιάδων εξαθλιωμένων προσφύγων και των ακτημόνων φαντάρων που επέστρεφαν από τα μέτωπα του πολέμου. Έτσι προχώρησε η αποφασιστική αναδιανομή της γης σε όλη σχεδόν τη χώρα κάτι που σήμαινε το τέλος της εποχής των μεγάλων τσιφλικιών.
Οι περισσότεροι κάτοικοι της χώρας θα εργάζονταν στο μέλλον ως μικροϊδιοκτήτες γης κάτι που μπορούμε να αντιληφθούμε ότι είχε σημαντικές κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνέπειες στη μελλοντική εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας.
Γενικότερα την περίοδο του Μεσοπολέμου, ως ένα βαθμό εξαιτίας και της επιτακτικής ανάγκης αποκατάστασης των προσφύγων, αναδείχθηκε η μεγάλη σημασία του κράτους. Η παρέμβαση του κράτους στην καθημερινότητα των ανθρώπων ήταν πρωτοφανής όχι μόνο στην οικονομία αλλά και στις επικοινωνίες, στις συγκοινωνίες και στη δημόσια υγεία. Αξίζει να αναφερθεί ότι για πρώτη φορά στην ιστορία της ορεινής Ελλάδας το κράτος κατάφερε να εμπεδώσει την εξουσία του καταπολεμώντας αποτελεσματικά η ληστεία.
Όμως ακόμη εντονότερη ήταν η κρατική παρέμβαση στην εκπαίδευση. Η επένδυση σημαντικών χρηματικών ποσών στην παιδεία και η δημιουργία σχολείων σχεδόν σε κάθε χωριό της Ελλάδας οδήγησε σε μια πραγματικά μαζική υποχρεωτική εκπαίδευση και τα νέα αγόρια και κορίτσια αποσπάστηκαν από τις αγροτικές εργασίες προκειμένου να μάθουν να γράφουν και να διαβάζουν, ώστε να μπορούν να λειτουργήσουν στις νέες συνθήκες του εθνικού κράτους.
Το κράτος επιχειρούσε (και μέσω του εκπαιδευτικού μηχανισμού) να ενοποιήσει και να συγκροτήσει το εθνικό υποκείμενο το οποίο όμως παρά τη κοινή χριστιανική θρησκεία και την ελληνική γλώσσα μοιραζόταν διαφορετικές πολιτισμικές παρα- δόσεις. Ο τρόπος με τον οποίο το κράτος προσπάθησε να ομογενοποιήσει αυτές τις ετερόκλητες και συχνά συγκρουόμενες πολιτισμικές ομάδες ήταν και ένα από τα ζητούμενα του συνεδρίου.
Τι νέο ανέδειξε το συνέδριο για το Μεσοπόλεμο;
Όπως επισήμανε η ιστορικός Έφη Αβδελά στο στρογγυλό τραπέζι με το οποίο έκλεισε η συνάντηση, η εμφάνιση νέων θεματικών ήταν εντυπωσιακή, όπως για παράδειγμα οι ανακοινώσεις σχετικά με το ρόλο της θρησκείας, με τα μνημεία και τις εθνικιστικές οργανώσεις, με τη μετανάστευση, καθώς και με τις προσπάθειες κρατικής καταστολής της εγκληματικότητας. Ταυτόχρονα, ανασκευάστηκε πειστικά ο μύθος της μεγάλης βιομηχανικής ανάπτυξης κατά το Μεσοπόλεμο και εμπλουτίστηκε σημαντικά η γνώση μας για τις εθνοτικές ομάδες και τις πολιτισμικές και πολιτικές πρακτικές των προσφύγων. Σημαντικό στοιχείο της συνάντησης ήταν η διεπιστημονική προσπάθεια κατανόησης της ελληνικής κοινωνίας της εποχής καθώς υπήρχαν ερευνητές που προέρχονταν από ποικίλα επιστημονικά πεδία (Κοινωνιολογία, Πολιτική Επιστήμη, Κοινωνική Ανθρωπολογία). Είναι χαρακτηριστικό ότι δύο από τις πιο ενδιαφέρουσες ανακοινώσεις έγιναν από αρχιτέκτονες και αφορούσαν τα χωροταξικά στοιχεία της εγκατάστασης των προσφύγων και τη δημιουργία οδικών υποδομών από το κράτος.
Υπήρχαν κατά τη γνώμη σας θέματα που δεν καλύφθηκαν;
Το συνέδριο έγινε ύστερα από δημόσια πρόσκληση ενδιαφέροντος που απεύθυνε στην κοινότητα των κοινωνικών επιστημόνων η οργανωτική επιτροπή και όχι ύστερα από ανάθεση συγκεκριμένων θεματικών ανά ειδικό επιστήμονα. Συνεπώς, ήταν αναπόφευκτο κάποιες θεματικές να απουσιάζουν εντελώς όπως για παράδειγμα οι ανακοινώσεις που μελετούν συγκριτικά την ελληνική περίπτωση εντάσσοντας την σε ένα ευρύτερο ευρωπαϊκό ή γενικότερα διεθνές πλαίσιο. Απουσίαζαν επίσης ανακοινώσεις σχετικά με πολιτικούς ή πολιτικά κόμματα, καθώς και μελέτες σχετικές με την εργασία και τις έμφυλες σχέσεις.
Πιστεύετε ότι το συνέδριο πέτυχε τους στόχους σας;
Ο μεγάλος αριθμός των ποιοτικών ανακοινώσεων και το πολυπληθές κοινό που τις παρακολούθησε υποδεικνύει το ότι ο βασικότερος στόχος, δηλαδή το να έρθουν κοντά οι φιλίστορες και οι ερευνητές που ασχολούνταν με την περίοδο επιτεύχθηκε. Πέρα από τις ανακοινώσεις είχε προβλεφθεί να υπάρχει πολύς χρόνος για συζήτηση που νομίζω ότι αποδείχτηκε και δημιουργική και χρήσιμη. Όμως η εμπειρία έχει δείξει ότι παρόμοια συνέδρια δεν είναι μόνο χρήσιμα για αυτά που ακούγονται μέσα στην αίθουσα. Τα παρασκήνια, ο σχολιασμός των ομιλιών στα διαλείμματα ή το βράδυ στο φαγητό, οι γνωριμίες μεταξύ των ερευνητών νομίζω είναι επίσης πολύ σημαντικά στοιχεία κάθε συνεδρίου.
Έτσι μέσα από αυτή τη συνάντηση νέοι (και παλιότεροι) ερευνητές που ασχολούνταν με αυτή την περίοδο είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή, να ξεκινήσουν συνεργασίες και δημιουργική ανταλλαγή απόψεων ή και υλικού ώστε να δημιουργηθεί η βάση για να προχωρήσουμε σε μια καλύτερη κατανόηση αυτής της ιδιαίτερα σημαντικής περιόδου της ελληνικής ιστορίας.
