Επιμέλεια: Σταμάτης Μαυροειδής
Η τέχνη δεν είναι πολυτέλεια, που σημαίνει ότι η σχέση του κόσμου μαζί της δεν μπορεί να περιορίζεται ούτε και να οικοδομείται με χρηματιστηριακούς όρους, όρους βραδινής εξόδου, δημοσίων σχέσεων ή μιας αδιέξοδης ευαισθησίας, όπως επιτάσσουν οι καιροί της μεταμοντέρνας συνθήκης. Η τέχνη είναι ανάγκη. Υπάρχει πραγματικά με την προϋπόθεση ότι ζει και ανασαίνει μέσα στον κοινωνικό και το δημόσιο χώρο, συναλλάσσεται και συνδιαλέγεται μαζί του, επηρεάζει και επηρεάζεται από τις ζωντανές του δυνάμεις. Υπ’ αυτήν την έννοια η έκθεση που πραγματοποιείται στους χώρους του νοσοκομείου «Σωτηρία» είναι ένα παρήγορο πείραμα, καθώς προσπαθεί να επαναπροσδιορίσει το χαμένο νόημα της τέχνης.
Το σχέδιο Σωτηρία –έτσι ονομάζεται η έκθεση των εκατόν τριάντα και πλέον έργων και καλλιτεχνών– θα μπορούσε να έχει ιαματικό αντίκτυπο στις σημερινές «παθήσεις» της τέχνης, θα μπορούσε να οδηγήσει σε επαναπροσδιορισμό την «έγκλειστη» εμπορευματική της σχέση, θα μπορούσε να σηματοδοτήσει το άνοιγμά στην κοινωνία και στο δημόσιο χώρο… Θα μπορούσε; Αυτό είναι το ερώτημα, που θέσαμε σε τέσσερις εκ των συμμετεχόντων καλλιτεχνών (Βαγγέλη Δημητρέα, Δημήτρη Σεβαστάκη, Πάνο Χαραλάμπους, Μαρία Παπαδημητρίου αλλά και στον επιμελητή της έκθεσης Παναγιώτη Παπαδόπουλο. Ας δούμε τι μας είπαν…
Βαγγέλης Δημητρέας *: Σχέδιο εκτός… πρωτοκόλλου
Νομίζω ότι σήμερα μέσα στη μεγάλη κρίση –οικονομική, πολιτική και κοινωνική– η έκθεση μέσα σ’ αυτόν το φορτισμένο «ετερότοπο» λειτουργεί κοινωνικότερα από ότι στους περισσότερους καθιερωμένους εκθεσιακούς χώρους. Σύντομα και σχηματικά να υπενθυμίσω ότι κοινωνικότερη λειτουργία της τέχνης απαιτεί τρεις βασικές προϋποθέσεις: α) Αλλαγή – επέκταση των εκθεσιακών χώρων, που οδηγεί και στη διεύρυνση του κοινού. β) Αλλαγή του τρόπου παρουσίασης των έργων τέχνης. Βραχυλογικά θα λέγαμε ιστορικό – κοινωνικό πλαίσιο των έργων και αισθητική αγωγή. γ) Είναι απαραίτητη η συνέχεια αυτών των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων αλλά και η συμμετοχή σ’ αυτές θεωρητικών της τέχνης και άλλων ειδικών. Ο σεβασμός του ευρύτερου κοινού είναι απαραίτητος, έχει όμως οδηγήσει –μερικές φορές– στην απερίσκεπτη αποδοχή της «ιδεολογίας του αυθορμητισμού», σύμφωνα με την οποία όποιος είναι ευαίσθητος θα συγκινηθεί και θα καταλάβει. Η άποψη αυτή είναι α-ιστορική και ζημιογόνα. Το γεγονός ότι υπάρχουν αρκετοί επιμελητές, εμψυχωτές και γκαλερίστες που ενεργούν σαν νομοφύλακες του καλλιτεχνικού πεδίου, χωρίς να διαθέτουν (και) την απαραίτητη οπτική παιδεία, δεν πρέπει να μας οδηγεί στον παραγκωνισμό της ιστορίας και της θεωρίας της τέχνης.
* Επίτιμος καθηγητής στην ΑΣΚΤ Θεσσαλονίκης.
Δημήτρης Σεβαστάκης *: Η υπάκουη Αρρώστια
Το ίαμα σε άλλες ποσότητες ή σε άλλες κοινωνικές πυκνότητες, μπορεί να είναι φαρμάκι. Η απόσπαση της τέχνης από τον κοινωνικό χώρο, δεν είναι απότοκο του μεταμοντέρνου, αλλά της διάλυσης των ενοτήτων. Η σύγχρονη κοινωνία δεν είναι νοητή χωρίς την εμπορευματική σύμβαση. Αυτό συντάσσει, μεν, μια πολιτιστικά καταστροφική συνθήκη, διαλύει τις κοινωνικές ενότητες, αλλά συγχρόνως οργανώνει σε καταληπτά σύμβολα την πραγματικότητα. Γίνεται αντιληπτή και νοητή η πραγματικότητα μέσα από την εμπορική συμβολοποιΐα. Έτσι, καταστρέφεται μεν κάθε συνάρτηση, κάθε γλώσσα, κάθε ποιητική απεύθυνση, αλλά στη θέση των διαρρηγμένων κοινωνικών ενοτήτων και της πολιτικής αφήγησης που τις εξέφραζε, εγκαθίσταται μια ρευστή και αποηθικοποιημένη κατάσταση, όπου όμως όλα είναι δυνατά και πιθανά. Η πιθανότητα μοιάζει με την ελπίδα –χωρίς, φυσικά, να είναι. Εν τούτοις, σε αυτόν το φιλοσοφικό, εκφραστικό και συμπεριφορικό σπασμό, μπορεί να υπάρξει τέχνη, μπορεί η αλήθεια να διατρυπήσει τους σιδερένιους κώδικες της νομιμότητας, μπορεί να υπάρξει ερωτική σύναψη, μπορεί να παραχθεί γραφή, μπορεί να αρθρωθεί επιθυμία. Αυτό όμως που δεν μπορεί, είναι να υπάρξεις με τον άλλον μέσα από την τέχνη. Η τέχνη χρειάζεται μια δημοκρατική συνθήκη, έναν επαναστατικό παροξυσμό και μόνο έτσι μπορεί να συγκροτήσεις μέσα από το σώμα της μια βαθειά ενότητα με το «Άλλο».
* Ζωγράφος, επ. καθηγητής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ
Πάνος Χαραλάμπους *: Μια ενδιαφέρουσα πράξη συνεκφώνησης
Γενικά, η νεωτερικότητα «καταχωρεί» τις τέχνες στην περιοχή του Δήμου και της δημοκρατίας, της αλλαγής και της χειραφέτησης. Όμως σήμερα, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, η τέχνη εντάσσεται στους σχεδιασμούς μιας ισχυρής πολιτιστικής βιομηχανίας και υπόκειται μορφολογικά στους μηχανισμούς εκφοράς της (ολιγαρχικού τύπου).Η πρόσφατη νεοελληνική φανφάρα με τις εκθέσεις ολυμπιακών μεγεθών και την εμπλοκή της λόγιας θεσμικής εργολαβίας είναι το προνομιούχο αρνητικό παράδειγμα. Η συλλογικοποίηση των καλλιτεχνικών εκπαιδευτικών διαδικασιών προϋποθέτει την ισότητα… ισότητα όπως ίσχυσε στα εργαστήρια της ΑΣΚΤ Αθηνών κατά την ετήσια διάρκεια προετοιμασίας με τη μορφή των workshops… δοκιμαστήρια συνεκφωνήσεων, διασυνδέσεων, χωρίς ιεραρχίες και λίστες και με το πρόταγμα για μια τέχνη έξω απ’ το γνωστό πλαίσιο παραγωγής – χρήσης.
Πώς μπορεί να γίνει ανεκτή αυτή η ισότητα; Η ισότητα που αντιλαμβάνεται την τέχνη, την ποίηση, τη δημιουργικότητα ως «διαισθητικότητες» που απευθύνονται και παράγονται απ’ όλες τις νοημοσύνες και προϋποθέτουν ολικές συμμετοχές. Η έκθεση Ένα Σχέδιο Σωτηρίας ήταν προς αυτήν την κατεύθυνση. Η αισθητική της τεκμηρίωσης ως ιδεολογική αποκατάσταση των συμβάντων σε έναν κοινωνικά φορτισμένο χώρο… έναν άλλο χρόνο, είναι μια ενδιαφέρουσα πράξη συνεκφώνησης. Οι έρευνες των καλλιτεχνών πάνω σε εναλλακτικές μορφές οργάνωσης της δημόσιας σφαίρας είναι τόσο σημαντικές όσο και η παραδοσιακή έρευνα πάνω σε υλικά και διαδικασίες έργου, αναδεικνύοντας νέα πεδία, χώρους διασύνδεσης με «άλλους λόγους» της ανθρωπολογίας, της πολιτικής, της ηθικής.
* Καθηγητής στην ΑΣΚΤ.
Μαρία Παπαδημητρίου *: Σαν εργαστήρι του Κουρμπέ
Πολλά πράγματα στο Σχέδιο Σωτηρία είναι ανοίκεια και με αυτόν τον τρόπο καινούργια. Ο χώρος που πραγματοποιείται η έκθεση δεν είναι συνηθισμένος. Μια τεράστια εγκαταλελειμμένη κλινική στην οποία έπρεπε να εργαστούμε. Αλλά αυτό είναι το λιγότερο. Ο χώρος της «Σωτηρίας» είναι μουσειακός αλλά πάνω απ’ όλα είναι ένας κοινωνικός χώρος, αφού λειτουργεί και σήμερα ως νοσοκομείο. Όταν έστηνα το έργο στο χώρο, περνούσανε γεμάτοι περιέργεια το προσωπικό του νοσοκομείου, ασθενείς και συνοδοί να πουν ένα σχόλιο, να διατυπώσουν μια απορία. Μου ερχόταν στο μυαλό το «εργαστήρι του Κουρμπέ» με τους λαϊκούς ανθρώπους να παρατηρούν τον καλλιτέχνη να δημιουργεί. Απουσίαζε από εκεί το «οικείο» κοινό της γκαλερί και του μουσείου. Γεγονός που είδαμε και στα εγκαίνια αλλά και τις επόμενες ημέρες, που εργαζόμενοι κλέβανε λίγο χρόνο για δουν την έκθεση και να ανταλλάξουν δυο κουβέντες. Η οξύτητα του θέματος μας καλούσε σε μια εικαστική παρέμβαση άλλο τόσο οξεία, χωρίς όμως να οδηγούμαστε σε απλοϊκούς ρεαλισμούς. Συμμετέχω σε πολλές εκθέσεις, αλλά αυτό το θέμα δεν είναι από τα τρέχοντα. Μήπως και η συμμετοχή νέων καλλιτεχνών ακόμα και φοιτητών δεν αποτελεί κάτι το καινούργιο; Έζησα μια έκθεση που στήθηκε από τον εθελοντισμό κάποιων ανθρώπων. Αντίθετα οι θεσμοί που έπρεπε να εμπλακούν ήταν παντελώς απόντες.
* Χαράκτρια
Παναγιώτης Παπαδόπουλος *: Πειραματικό σχέδιο με πολλές προκλήσεις
Η έκθεση που πραγματοποιείται στους χώρους του νοσοκομείου «Σωτηρία» –όπως το δηλώνει ο τίτλος της– αποτελεί ένα σχέδιο. Όπως κάθε σχέδιο παρουσιάζεται ως κάτι το ανοιχτό, το πειραματικό που ακόμα και μετά τα εγκαίνιά του δεν έλαβε την οριστική του μορφή. Ομάδες που συμμετέχουν στο σχέδιο συνεχίζουν να εργάζονται. Τι κομίζει, όμως, αυτό το σχέδιο;
Πρώτα το ίδιο το θέμα του. Η ιστορία της «Σωτηρίας» συμπυκνώνει, είτε ως χώρος εγκλεισμού των φυματικών για σχεδόν μισό αιώνα, είτε ως χώρος εκτελέσεων στη διάρκεια, κυρίως, του εμφυλίου. Αυτό το δύσκολο σημείο για την ιστορία που πρέπει να προσεγγίσει εκ νέου το ιστορικό τραύμα, υπήρξε και το σκεπτικό της έκθεσης.
Η επιλογή των καλλιτεχνών υπήρξε μια άλλη πρόκληση. Μολονότι στους χώρους της φιλοξενούνται ιδιαίτερα σημαντικοί καλλιτέχνες, κατά βάση θα δούμε έργα νέων εικαστικών, ακόμα και φοιτητών. Μάλιστα, η επιλογή τους έγινε με διαφανείς διαδικασίες μέσα από συνελεύσεις των τμημάτων. Χωρίς, σε καμία περίπτωση, να προσφύγουμε σε εύκολους και ανέξοδους λαϊκισμούς. Απόλυτα διαφανείς θα είμαστε στο ευαίσθητο κομμάτι των οικονομικών της έκθεσης. Τις επόμενες ημέρες θα ανακοινώσουμε αναλυτικά τα έσοδα και τις δαπάνες, δείχνοντας ότι με ελάχιστα χρήματα μπορούν να πραγματοποιηθούν αξιόλογες εκθέσεις.
Επαναλαμβάνω, συχνά, ότι κάτω από τα νεοκλασικά περιστύλια δεν στήνονται εκθέσεις. Η έκθεση στη «Σωτηρία» έγινε σε έναν «ανορθόδοξο» χώρο, με τους καλλιτέχνες να στήνουν τα έργα δίπλα στους εργαζόμενους του νοσοκομείου. Η έκθεση στη «Σωτηρία» έγινε μέσα από τις ατέλειωτες συζητήσεις αλλά και τις γόνιμες αντιπαραθέσεις. Η έκθεση στη «Σωτηρία» στήθηκε μέσα από μια κοινότητα ανθρώπων που εργάστηκαν πάνω σε δύσκολες έννοιες. Αυτή είναι το αναμφισβήτητο καινούργιο του σχεδίου.
* Επιμελητής της έκθεσης
