A. Γιατί είναι απαραίτητη μια πολιτική οργάνωση;
1. Οι πρόσφατες κινητοποιήσεις που συμβαίνουν στη Λατινική Αμερική και στον κόσμο επιβεβαιώνουν τι έγραψε ο Λένιν το 1914 (1): «Χωρίς οργάνωση οι μάζες στερούνται ενότητας βούλησης» και χωρίς αυτό δεν μπορούν να αγωνιστούν ενάντια στην «ισχυρή τρομοκρατική στρατιωτική οργάνωση» των καπιταλιστικών κρατών.
i) Ένα εργαλείο που βοηθάει στην υπέρβαση της διασποράς
2. Για να είναι αποτελεσματική η πολιτική δράση, ώστε οι διαμαρτυρίες, η αντίσταση και οι αγώνες να είναι πραγματικά ικανές να αλλάξουν τα πράγματα, να μετατρέψουν τις μαζικές εξεγέρσεις σε επαναστάσεις, απαιτείται πολιτικό όργανο ικανό να ξεπεράσει τη διασπορά και τον κατακερματισμό των εκμεταλλευόμενων και των καταπιεσμένων: ένα πολιτικό όργανο που μπορεί να δημιουργήσει χώρους για να φέρει σε επαφή εκείνους που, παρά τις διαφορές τους, έχουν έναν κοινό εχθρό• που είναι σε θέση να ενισχύσει τους υπάρχοντες αγώνες και να προωθήσει άλλους προσανατολίζοντας σύμφωνα με μια εμπεριστατωμένη ανάλυση της πολιτικής κατάστασης• που μπορεί να λειτουργήσει ως εργαλείο για τη σύζευξη των πολλών εκφράσεων αντίστασης και αγώνα.
3. Η ιστορία των νικηφόρων επαναστάσεων καταδεικνύει σαφώς τι μπορεί να επιτευχθεί όταν υπάρχει ένα πολιτικό όργανο ικανό να δημιουργήσει ένα εναλλακτικό εθνικό πρόγραμμα για την ενοποίηση των αγώνων διαφόρων κοινωνικών παραγόντων πίσω από έναν κοινό στόχο• που τους βοηθά να συνεργαστούν και που καταρτίζει μια πορεία προς τα εμπρός για αυτούς τους παράγοντες βασιζόμενη στην ανάλυση της υπάρχουσας ισορροπίας δυνάμεων. Μόνο με τον τρόπο αυτό μπορούν να πραγματοποιηθούν οι ενέργειες στο σωστό μέρος και τη σωστή στιγμή, αναζητώντας πάντα τον πιο αδύναμο κρίκο στην αλυσίδα του εχθρού.
4. Το πολιτικό όργανο είναι σαν ένα έμβολο σε μια ατμομηχανή που μετατρέπει την ενέργεια του ατμού σε κίνηση που μεταδίδεται στους τροχούς, οδηγώντας την ατμομηχανή προς τα εμπρός, και μαζί της, ολόκληρη την αμαξοστοιχία. Η ισχυρή οργανωτική συνοχή δεν παρέχει μόνη της την κύρια αντικειμενική ικανότητα δράσης, αλλά παράλληλα, δημιουργεί ένα εσωτερικό κλίμα που καθιστά δυνατές τις ενεργητικές παρεμβάσεις σε γεγονότα, κερδίζοντας έτσι από τις ευκαιρίες που προσφέρουν τα γεγονότα αυτά. Πρέπει να θυμόμαστε ότι στην πολιτική όχι μόνο πρέπει να είμαστε σωστοί αλλά και να είμαστε έγκαιροι και να βασιζόμαστε στη δύναμη για να επιτύχουμε.
5. Αντιθέτως, η έλλειψη σαφών ιδεών σχετικά με τους λόγους της πάλης και το αίσθημα της μη αξιοποίησης στέρεων μέσων που να επιτρέπουν τις ληφθείσες αποφάσεις να γίνουν πράξη, έχει αρνητική επίδραση, με αποτέλεσμα την παράλυση της δράσης.
ii) Εργαστήριο Στρατηγικής Σκέψης
6. Απαιτείται ένα πολιτικό όργανο διότι χρειαζόμαστε ένα σώμα που θα θέσει το πλαίσιο για ένα πρώτο σχέδιο πρότασης, ενός προγράμματος ή ενός εθνικού σχεδίου που αποτελεί εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό. Αυτό το πρόγραμμα ή το έργο χρησιμεύει ως ναυτικός χάρτης για να βρούμε τον δρόμο, για να διασφαλίσουμε ότι δεν θα χαθούμε, για να θέσουμε την οικοδόμηση του σοσιαλισμού στον σωστό δρόμο, για να μην συγχέουμε τι πρέπει να γίνει τώρα με αυτό που πρέπει να γίνει αργότερα, για να μάθουμε τι βήματα πρέπει να κάνουμε και πώς να τα κάνουμε• με άλλα λόγια, χρειαζόμαστε μια πυξίδα για να εξασφαλίσουμε ότι το πλοίο δεν θα περιπλανιέται άσκοπα, άσχημα, αλλά μάλλον θα φτάσει στον προορισμό του με ασφάλεια.
Απαιτείται ένα πολιτικό όργανο διότι χρειαζόμαστε ένα σώμα που θα θέσει το πλαίσιο για ένα πρώτο σχέδιο πρότασης, ενός προγράμματος ή ενός εθνικού σχεδίου που αποτελεί εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό
7. Αυτό το έργο απαιτεί χρόνο, έρευνα και γνώση της εσωτερικής και διεθνούς κατάστασης. Δεν είναι κάτι που μπορεί να το αυτοσχεδιάσουμε μέσα σε μια νύχτα, πολύ λιγότερο στον περίπλοκο κόσμο στον οποίο ζούμε πλέον. Το σχέδιο αυτό πρέπει να αναφερθεί σε ένα πρόγραμμα που θα χρησιμεύει ως ο ναυτικός χάρτης για τον οποίο μιλήσαμε νωρίτερα και γίνεται συγκεκριμένο μέσα σε ένα εθνικό αναπτυξιακό σχέδιο.
8. Η αρχική προετοιμασία θα πρέπει πάντα να γίνει από την πολιτική οργάνωση, αλλά πιστεύω ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί ώστε, καθώς προχωράει, το σχέδιο αυτό πρέπει να εμπλουτιστεί και να τροποποιηθεί από την κοινωνική πρακτική, με απόψεις και προτάσεις από τους κοινωνικούς φορείς, όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ο σοσιαλισμός δεν μπορεί να επιβληθεί από ψηλά, πρέπει να οικοδομηθεί με τον λαό.
9. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ ποτέ δεν κουράστηκε να επαναλαμβάνει ότι η πορεία προς τον σοσιαλισμό δεν μπορεί να καθοριστεί εκ των προτέρων και ότι ούτε υπάρχουν προκαθορισμένες φόρμουλες και σχέδια, αφού η «σύγχρονη προλεταριακή τάξη δεν διεξάγει τον αγώνα της σύμφωνα με κάποιο σχεδιάγραμμα που αναπαράγεται σε ένα βιβλίο ή σε μια θεωρία. Ο σύγχρονος εργατικός αγώνας είναι μέρος της ιστορίας, μέρος της κοινωνικής εξέλιξης και μαθαίνουμε πώς πρέπει να πολεμήσουμε εν μέσω της ιστορίας, εν μέσω της εξέλιξης, εν μέσω του αγώνα» (2).
10. Το πολιτικό όργανο πρέπει να ενθαρρύνει τη συνεχή συζήτηση για τα μεγάλα εθνικά ζητήματα, έτσι ώστε το σχέδιο αυτό και τα πιο συγκεκριμένα προγράμματα που απορρέουν από αυτό να εμπλουτίζονται συνεχώς. Συμφωνώ με τον Φαρούκο Σέστο ότι αυτές οι συζητήσεις δεν μπορούν να περιοριστούν σε μια απλή αντιπαράθεση ιδεών αλλά πρέπει να «οδηγηθούν στη συλλογική κατασκευή ιδεών και απαντήσεων στα προβλήματα. […] Τα επιχειρήματα που προστίθενται ή παρατίθενται εναντίον άλλων ιδεών θα επιτρέψουν μια κοινή αλήθεια να δημιουργηθεί». (3)
11. Η πολιτική οργάνωση θα πρέπει –σύμφωνα με τον Σέστο– να είναι «ένα τεράστιο εργαστήριο στρατηγικής σκέψης που θα αναπτυχθεί σε ολόκληρη τη χώρα». Θεωρώ ειδικότερα ότι το πολιτικό όργανο δεν πρέπει μόνο να ενθαρρύνει την εσωτερική συζήτηση αλλά πρέπει επίσης να προσπαθήσει να διευκολύνει την ενεργό συμμετοχή σε χώρους δημόσιου διαλόγου –όπως αυτοί που αναφέρθηκαν προηγουμένως–, πάνω σε θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος, στα οποία μπορούν να συμμετάσχουν όλοι οι ενδιαφερόμενοι πολίτες.
12. Για τον λόγο αυτόν, βρίσκομαι και πάλι σε συμφωνία με τον Φαρούκο ότι, δεδομένου ότι το κόμμα δεν είναι κάτι ξεχωριστό από τον λαό αλλά μάλλον πρέπει να διάγει «τη ζωή του μέσα στον λαό», ο ιδανικός τόπος για αυτή τη συζήτηση βρίσκεται «μέσα στους κόλπους του λαϊκού κινήματος». Επιπλέον, «εάν μια από τις στρατηγικές γραμμές της επανάστασης είναι να μεταβιβάσει εξουσία στον λαό, αυτό συνεπάγεται τη μεταφορά όχι μόνο της ικανότητας λήψης αποφάσεων αλλά και της επεξεργασίας των βάσεων για την απόφαση αυτή. Και αυτό επειδή η πιο σημαντική δραστηριότητα στην άσκηση της εξουσίας είναι να παραχθούν ιδέες και να γίνει σαφής ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουμε».
iii) Ένας οδηγός που περιγράφει λεπτομερώς τα βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν
13. Το πολιτικό όργανο είναι απαραίτητο, όχι μόνο για τον συντονισμό του λαϊκού κινήματος και την προώθηση της θεωρητικής σκέψης, αλλά και για τον καθορισμό στρατηγικής. Απαιτείται ένας πολιτικός οδηγός που να διευκρινίζει τα βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν για την εφαρμογή της προτεινόμενης θεωρίας, σε συνδυασμό με την ανάλυση του υπάρχοντος συσχετισμού δυνάμεων. Μόνο μ’ αυτό τον τρόπο μπορούν να ξεκινήσουν οι ενέργειες στον πλέον κατάλληλο χρόνο και τόπο, αναζητώντας πάντοτε τον πιο αδύναμο κρίκο στην αλυσίδα του αντιπάλου, εκμεταλλευόμενοι τον ατμό που περιέχεται στον λέβητα κατά την κρίσιμη στιγμή, μετατρέποντάς τον σε ωστική δύναμη και αποφεύγοντάς παράλληλα την σπατάλη. Φυσικά, όπως είπε ο Τρότσκι, αυτό που κινεί τα πράγματα δεν είναι το έμβολο, αλλά ο ατμός, δηλαδή η ενέργεια που πηγάζει από τις κινητοποιημένες μάζες.
14. Και εάν ένα πολιτικό όργανο είναι απαραίτητο για πετύχουμε την ανάληψη της εξουσίας, είναι επίσης θεμελιώδες για την οικοδόμηση της νέας κοινωνίας, μια εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό, όπως είπαμε πριν.
Β. Ξεπερνώντας τον υποκειμενικό φραγμό
15. Γνωρίζουμε ότι υπάρχουν πολλοί φόβοι απέναντι σε τέτοιες ιδέες. Υπάρχουν πολλοί που δεν είναι καν πρόθυμοι να τις συζητήσουν. Αυτές οι τοποθετήσεις υιοθετούνται επειδή συνδέουν αυτή την ιδέα με τις αντιδημοκρατικές, αυταρχικές, γραφειοκρατικές και χειραγωγικές πολιτικές πρακτικές που χαρακτήρισαν πολλά αριστερά κόμματα.
16. Πιστεύω ότι είναι πολύ σημαντικό να ξεπεραστεί αυτός ο υποκειμενικός φραγμός επειδή είμαι πεπεισμένη, όπως είπα προηγουμένως, ότι δεν μπορεί να υπάρξει αποτελεσματικός αγώνας ενάντια στο σημερινό σύστημα κυριαρχίας, ούτε μπορεί να οικοδομηθεί μια εναλλακτική σοσιαλιστική κοινωνία χωρίς την ύπαρξη ενός σώματος ικανού να συγκεντρώσει όλους τους δρώντες μαζί και να ενοποιήσει τη βούλησή τους για δράση γύρω από τους στόχους που αυτοί θέτουν.
Το πολιτικό όργανο δεν πρέπει μόνο να ενθαρρύνει την εσωτερική συζήτηση αλλά πρέπει επίσης να προσπαθήσει να διευκολύνει την ενεργό συμμετοχή σε χώρους δημόσιου διαλόγου, πάνω σε θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος, στα οποία μπορούν να συμμετάσχουν όλοι οι ενδιαφερόμενοι πολίτες
17. Είναι παράδοξο το γεγονός ότι οι Χαρντ και Νέγκρι που παραδέχονται ότι ζούμε σε μια «παγκόσμια κατάσταση πολέμου», ότι η πλήρης δημοκρατία που θέλουμε δεν έχει ακόμη οικοδομηθεί, που δικαιολογούν τη χρήση της βίας ως αυτοάμυνα ενάντια στην αυτοκρατορική εξουσία, που λένε ότι το πλήθος «είναι ένα σχέδιο πολιτικής οργάνωσης και επομένως μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω πολιτικών πρακτικών» (4) και ότι «το πλήθος πρέπει να είναι σε θέση να λαμβάνει αποφάσεις και να ενεργεί από κοινού», δεν δέχονται την ιδέα ότι θα πρέπει να υπάρχει ένα «κεντρικό σημείο διεύθυνσης και σκέψης» (5) και να μην έχουν κάποιες προτάσεις για τον τρόπο εφαρμογής των αποφάσεων που λαμβάνονται από κοινού.
Γ. Γιατί ένα πολιτικό όργανο και όχι ένα πολιτικό κόμμα
i) Ο Λένιν ενάντια σ’ ένα καθολικό όραμα
18. Λόγω της αυξανόμενης παρακμής της πολιτικής και των πολιτικών, πολλοί άνθρωποι τείνουν να απορρίπτουν τον όρο «κόμμα». Αυτός είναι ο λόγος που προτιμώ να μιλήσω για το πολιτικό όργανο.
19. Αλλά δεν είναι ο μόνος λόγος• υπάρχει ένας πιο θεμελιώδης λόγος που επιδιώκει να τονίσει τον οργανικό χαρακτήρα που πρέπει να έχουν όλοι οι πολιτικοί επαναστατικοί οργανισμοί.
20. Αν το θέμα είναι η καθοδήγηση του αγώνα των λαϊκών στρωμάτων, τα οργανωτικά ζητήματα δεν μπορούν να γίνουν αυτοσκοπός, απλά ένα εργαλείο που να επιτρέπει την επίτευξη αυτού του στόχου.
21. Και η μορφή που παίρνει αυτός ο αγώνας εξαρτάται από την πραγματικότητα κάθε χώρας. Δεν μπορούμε να έχουμε μια ενιαία φόρμουλα για την οργάνωση• πρέπει να οριστεί ώστε να ταιριάζει στα χαρακτηριστικά κάθε κοινωνικής πραγματικότητας.
22. Σε αντίθεση με πολλούς από τους οπαδούς του στις πρώτες προσπάθειές τους να δημιουργήσουν ένα επαναστατικό κόμμα στη Ρωσία, ο Λένιν ήταν απολύτως σαφής ότι δεν ήταν ζήτημα δημιουργίας μιας καθολικής φόρμουλας. Ήξερε καλά πώς οργανώθηκε η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία, λειτουργώντας υπό αστικά δημοκρατικά καθεστώτα: για να πολεμήσει εκλογικά, οργανώθηκε σε ισχυρά νόμιμα κόμματα• ως εκ τούτου, τα χαρακτηριστικά τους δεν μπορούσαν να μεταφερθούν μηχανιστικά στην τσαρική Ρωσία, όπου το αυταρχικό καθεστώς καταδίωκε όλες τις ανοιχτά επαναστατικές πολιτικές οργανώσεις. Και ούτε θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί το μοντέλο των παλαιών ρωσικών παράνομων επαναστατικών οργανώσεων, αν και ήταν απαραίτητο να μάθουν από αυτούς ορισμένες συνωμοτικές τεχνικές.
23. Τι έπρεπε να γίνει για να δημιουργηθεί ένα επαναστατικό κόμμα στη Ρωσία – μια χώρα με τρομοκρατικό κράτος, και με ελάχιστη, άκρως συγκεντρωμένη και πολύ μαχητική εργατική τάξη; Σύμφωνα με τον ηγέτη των μπολσεβίκων, αυτό που έπρεπε να γίνει ήταν να δημιουργηθεί ένα κλειστό κόμμα πειθαρχημένων αγωνιστών –αληθινών επαναστατικών ομάδων– και μαζί τους να προχωρήσουν «στη συνάντηση με τα αυθόρμητα κινήματα των λαϊκών στρωμάτων ή πιο συγκεκριμένα με το προλεταριάτο των εργοστασίων, ώστε να δημιουργήσουν μια οργάνωση για αυτό το κίνημα που ήταν απαραίτητη στις συνθήκες» αυτής της χώρας. (6)
ii) Η Τρίτη Διεθνής και τα Κομμουνιστικά Κόμματα
24. Για τον Λένιν, ήταν απολύτως σαφές ότι δεν υπάρχει καθολική φόρμουλα. Πάντοτε θεωρούσε το κόμμα ως το κατεξοχήν πολιτικό υποκείμενο του κοινωνικού μετασχηματισμού, ως το εργαλείο που θα παρείχε πολιτική κατεύθυνση στην ταξική πάλη – μιας πάλης που διεξάγεται πάντοτε υπό συγκεκριμένες ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες. Κατά συνέπεια, πίστευε ότι η οργανωτική δομή του κόμματος πρέπει να προσαρμόζεται στην πραγματικότητα της κάθε χώρας και να τροποποιείται σύμφωνα με τις συγκεκριμένες απαιτήσεις της πάλης.
25. Αυτές οι πρώιμες ιδέες του Λένιν επικυρώθηκαν στο 3ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς το 1921. Σε ένα από τα έργα του (7) υποστηρίζει τα εξής: «Δεν υπάρχει απόλυτη μορφή οργάνωσης που να είναι σωστή για τα Κομμουνιστικά Κόμματα ανά πάσα στιγμή. Οι συνθήκες της προλεταριακής ταξικής πάλης μεταβάλλονται διαρκώς και έτσι η προλεταριακή πρωτοπορία πρέπει πάντα να αναζητά αποτελεσματικές μορφές οργάνωσης. Ομοίως, κάθε κόμμα πρέπει να αναπτύξει τις δικές του ειδικές μορφές οργάνωσης για να ανταποκριθεί στις συγκεκριμένες ιστορικά καθορισμένες συνθήκες εντός της χώρας».
26. Παρ ‘όλα αυτά, παρά τις οδηγίες της Διεθνούς, τα κομμουνιστικά κόμματα ακολουθούσαν στην πράξη ένα ενιαίο μοντέλο, παρά τις διαφορές μεταξύ των χωρών όπου αυτά δημιουργήθηκαν.
27. Αυτό θα μπορούσε να εξηγηθεί με κάποιο τρόπο αν ληφθούν υπόψη δύο κριτήρια που ο Λένιν θεωρούσε παγκόσμιας εφαρμογής. Το πρώτο αναφερόταν στην έννοια του επαναστατικού κόμματος ως κόμμα της εργατικής τάξης και το δεύτερο, η απαίτηση ότι για να ανήκει στην Κομμουνιστική Διεθνή, καθένα από αυτά τα κόμματα έπρεπε απαραίτητα να υιοθετήσει το όνομα Κομμουνιστικό Κόμμα.
28. Αυτά τα κριτήρια εφαρμόστηκαν δογματικά από το λατινοαμερικανικό τμήμα της Διεθνούς, η επιρροή του οποίου ήταν εξαιρετικά επιζήμια. Οι ηγέτες τους αντέγραψαν με προσήλωση τις φόρμουλες που επινοήθηκαν για έναν αδιαφοροποίητο Τρίτο Κόσμο και αγνόησαν τις ιδιαιτερότητες των χωρών της Λατινικής Αμερικής. Δεν χρειάζεται να επιστρέψουμε πολύ πίσω για να υπενθυμίσουμε τα προβλήματα που αντιμετώπισε ο Μαριατέγκουι όταν δεν τήρησε την απόφαση της Διεθνούς για το όνομα του κόμματος της εργατικής τάξης που ίδρυσε• το ονόμασε Σοσιαλιστικό Κόμμα και όχι Κομμουνιστικό Κόμμα, προϋπόθεση για την ένταξή του στη Διεθνή.
iii) Σημαντικά λαϊκά πεδία αγνοούνται
29. Η άκριτη έμφαση που δόθηκε στην εργατική τάξη οδήγησε τα κόμματα της Λατινικής Αμερικής να αγνοήσουν τα ειδικά χαρακτηριστικά του επαναστατικού κοινωνικού υποκειμένου της εν λόγω ηπείρου και να μην κατανοήσουν το ρόλο που μπορούν να διαδραματίσουν οι αυτόχθονες πληθυσμοί και οι χριστιανοί στις επαναστάσεις στη Λατινική Αμερική.
30. Είναι προφανές ότι, αυτή τη στιγμή στις χώρες μας, ο λαϊκός αγώνας αναπτύσσεται σε πολύ διαφορετικές συνθήκες από εκείνους της τσαρικής Ρωσίας. Είναι όμως προφανές ότι η Βενεζουέλα δεν είναι ούτε η Κούβα ούτε η Νικαράγουα, ούτε η Βολιβία είναι η ίδια με τον Ισημερινό. Σε κάθε χώρα, υπάρχουν διαφορετικές περιστάσεις που επικαθορίζουν τη στρατηγική και τροποποιούν τις μορφές της λαϊκής πάλης. Συνεπώς, δεν πιστεύω ότι είναι χρήσιμο να προτείνουμε ένα πρότυπο με μια τυπική δομή που θα έπρεπε να είναι το επαναστατικό όργανο.
31. Το λάθος πολλών κομμάτων και κινημάτων στη Λατινική Αμερική είναι ότι έχουν δώσει προτεραιότητα στο πρόβλημα της οργανωτικής δομής σε βάρος των αναγκών της πάλης, ενώ πρέπει να συμβαίνει το αντίστροφο.
32. Ένας τρόπος όπου μπορεί κανείς να το δει ήταν η τάση εφαρμογής πολύ περίπλοκων μορφών οργάνωσης που δεν αντιστοιχούν στην ανάπτυξη του ίδιου του επαναστατικού κινήματος, αντιγράφοντάς τις από άλλες εμπειρίες που πολύ λίγοι μπορούν να τις δουν ως δικές τους. Μια ακραία απόκλιση ορισμένων ομάδων της Αριστεράς στη Λατινική Αμερική, που τάχθηκαν υπέρ του ένοπλου αγώνα, ήταν να δημιουργήσουν στρατιωτικές δομές και κανόνες χωρίς να έχουν στρατιωτική δύναμη.
(*) Μετάφραση: Γιάννης Δουλφής
(**) Μετάφραση από το διαδικτυακό περιοδικό Η Σφαίρα (The Bullet, www.socialistproject.ca). Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο-συλλογή άρθρων της «Ιδέες για τον αγώνα – Εργαλεία πολιτικής» από τις εκδόσεις Α/συνεχεια, που περιλαμβάνει εκτενέστερα τα θέματα που πραγματεύεται στο παρόν κείμενο. Είναι επεξεργασίες που περιέχονται στο βιβλίο της «Rebuilding the Left», Zed Books, 2007.
Σημείωσεις
1) Β. Ι. Λένιν, «Η χρεωκοπία της Δεύτερης Διεθνούς»
2) Ρόζα Λούξεμπουργκ, «Η πολιτική των μαζικών απεργιών και των συνδικάτων»
3) Φαρούκο Σέστο, «Ζήτω ο δημόσιος διαλογος!» (Que Viva el Debate!)
4) Μάικλ Χαρντ και Τόνι Νέγκρι, «Πλήθος: Πόλεμος και Δημοκρατία στην Εποχή της Αυτοκρατορίας», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2011
5) Όπως παραπάνω
6) Β. Ι. Λένιν, «Το άμεσο καθήκον μας», 1899, Rabochaya Gazeta
7) Β. Ι. Λένιν, «Θέσεις για τη δομή, τις μεθόδους και τη δράση των κομμουνιστικών κομμάτων» στο «Θέσεις, Αποφάσεις και Διακηρύξεις των Πρώτων Τεσσάρων Συνεδρίων της Τρίτης Διεθνούς»
