Διαβάστε το πρώτο μέρος εδώ
του Δημήτρη Γιαννάτου*
«Εγώ μαμά, μαθαίνω μόνο από τη δασκάλα μου»!
«Αυτή ήταν η αντίδραση της μικρής, όταν η μαμά την πίεζε να ανταποκριθεί στα διαδικτυακά της μαθήματα», μου εκμυστηρεύτηκε φίλη μου ψυχολόγος. Το άρθρο θα μπορούσε απλά να τελείωνε εδώ, αφήνοντάς μας με την γλυκιά, τρυφερή και σοφή κουβέντα του παιδιού.
Θα συνεχίσω, όμως, επειδή ήδη πολλοί από εσάς ίσως θα παρερμηνεύουν τις προθέσεις μου. «Να σταματήσουμε την τεχνολογία, δηλαδή»; Αστεία ερώτηση! Απορία εντελώς διχαστική ως αφετηρία για την κατανόηση της αλλαγής πολιτισμικού παραδείγματος που βιώνουμε. Η τεχνολογία θα υπάρχει πάντα εκεί έξω, ως μια ανθρώπινη ανακάλυψη. Η σύνθεση και η ουσία της όμως, εξαρτάται από την ίδια την φύση και την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου και όχι από την κοινωνική και γονιδιακή αλλοίωσή του. Εδώ είναι η κρίσιμη καμπή της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτήν που επισήμανε -ήδη από το ΄60- ο φιλόσοφος Κώστας Παπαϊωάννου: «Αν ο 19ος αιώνας είδε τη γέννηση μιας “ψυχολογίας χωρίς ψυχή” […] εμείς θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε τη σημερινή εποχή σαν εποχή της ανθρωπολογίας “χωρίς άνθρωπο”».
Αλλά και ο γνήσιος ανθρωπιστής Αλμπέρ Καμύ, που τον θυμηθήκαμε πολύ λόγω του έργου του «Η πανούκλα», μας υπενθύμιζε να συνεχίζουμε να παλεύουμε ενάντια στην «αποσύνθεση» των κοινωνιών. Εννοούσε, βέβαια, των κοινωνιών των ανθρώπων, που αγαπιούνται και αγγίζονται και όχι των εικονοκοινωνιών, όπου multiscreen ανθρωποεικόνες, θα ανταλλάσουν «ανέγγιχτες» λέξεις και φράσεις και live twitter, βέβαιοι ότι ζουν την πρόοδο του «ανθρώπινου» πνεύματος.
Αν συμφωνήσουμε ότι αποσύνθεση των κοινωνιών είναι και η λουστραρισμένη εικόνα των «μελετών» της Silicon Valley και των… τεχνοθρησκόληπτων «ιερέων» της. Αν αμφισβητήσουμε τον συναινετικό εκφασισμό μιας «προόδου» που λειτουργεί ως τεχνο-θεός, για να γαληνέψει την φυσιολογική υπαρξιακή αγωνία, ποντάροντας στην «αθανασία» του ανθρώπου μέσω ενός «απανθρωπισμού», ε, τότε θα αρχίσουμε να συνεννοούμαστε. Και να αποδεχτούμε, ότι καμιά τεχνολογική πρόοδος δεν μπορεί να διευκολύνει τη ζωή και την επικοινωνία, αν χτιστεί πάνω στην κατεδάφιση του γήινου πολιτισμού. Όταν ποντάρει στην ψηφιακή εκδορά της σωματικής επαφής, στην αποσύνθεση της γλώσσας του ανθρώπινου πνεύματος και του ατελούς, μα γι αυτό τόσο πλούσιου για Έρωτα προς τη ζωή, ανθρώπου.
Το «μέσον είναι το μήνυμα»
Που είναι το πρόβλημα; θα πείτε πολλοί. Η τηλεκπαίδευση είναι απλά ένα εργαλείο. Αμ, δε! Ήδη, από τη δεκαετία του ΄70, ο φιλόσοφος Μάρσαλ Μακ Λούαν, μας είπε ότι στην εποχή της μαζικής ενημέρωσης: «το μέσο είναι το μήνυμα». Σα να λέμε, όταν ένας άνθρωπος συνδέεται με εξ αποστάσεως επικοινωνία, εκείνη τη στιγμή το περιεχόμενο της επικοινωνίας, δεν είναι οι λέξεις και τα λόγια, αλλά το ίδιο το γεγονός της σύνδεσης. Το περιεχόμενο του διαλόγου, έρχεται σε δεύτερο πλάνο. Κάτι εντελώς διαφορετικό δηλαδή, από το σφυρί, το αμόνι, το τιμόνι, ή την κινηματογραφική κάμερα, το ραδιόφωνο ή ακόμα και την τηλεόραση. Το «μέσον-εργαλείο» δηλαδή, επικρατεί έναντι των λόγων και της συνομιλίας.
Ο Μακ Λούαν, όπως και πολλοί σύγχρονοι απολογητές της τεχνολογίας ως νέου Μεσσία, έχουν βαπτιστεί στο «ιερό ποτάμι» του τεχνολογικού ντετερμινισμού. Στη θεωρία που ερμηνεύει την αιτία και την εξέλιξη των κοινωνικών γεγονότων αποκλειστικά με την τεχνολογία και τη διαφήμιση. Και βέβαια, όπως όλοι οι μεσσιανικοί ντετερμινισμοί -οι οποίοι ως απόλυτη αιτιοκρατία απομονώνουν έναν μοναδικό παράγοντα για την εξήγηση όλων των κοινωνικών φαινομένων- ενέχουν το σπέρμα του ολοκληρωτισμού και του αυταρχισμού.
Στην ιντερνετική «θεία ομιλία», άβαταρ, είναι η απενσάρκωση του προσώπου. Η μεταβλητή και ρευστή οντότητα της εικόνας στον απέραντο ηλεκτρονικό χρόνο
Όταν τα παιδιά μας, λοιπόν, συνδέονται με τον εκπαιδευτικό τους στην τηλεδιάσκεψη, θεωρούμε ότι κύριο γεγονός είναι ότι απέναντί τους βλέπουν, τον κύριο Κώστα ή την κυρία Αμαλία. Είναι, όμως έτσι; Σε μια τάξη, στη ζωντανή επαφή στο σχολείο ή στην παρέα, το internet, όντως μπορεί να προσφέρει τεράστιο πλούτο εκπαιδευτικών ή ψυχαγωγικών ευκαιριών και γνώσεων. Αποτελεί, πολύτιμο μέσον στα χέρια του εκπαιδευτικού, που μπορεί να προεκτείνει τη φαντασία και να διευρύνει τον αισθητικό ή γνωστικό κόσμου του παιδιού. Εκεί όμως, τη μπαγκέτα της ορχήστρας, την ευθύνη και την έμπνευση την έχει ακόμα ο ζωντανός άνθρωπος, ο εκπαιδευτικός με σάρκα και οστά. Το μαθησιακό περιβάλλον είναι ο ίδιος ο άνθρωπος-εκπαιδευτικός, ως σχέση. Όχι, η εικόνα του/της, ή το… avatar του/της, ή το ολόγραμμά του, στο περιβάλλον της νέας διανοητικής τεχνοθρησκείας!
Αλλά για σκεφτείτε. Ακόμα και η σημειολογία της τεχνοθρησκείας, παραπέμπει σε μια αντεστραμμένη έννοια «θέωσης», τέτοια που βρίσκουμε στον βραχμανισμό και στον ινδουισμό. Άβαταρ εκεί, σημαίνει την κάθοδο και την ενσάρκωση μιας θεότητας στη γη. Στην ιντερνετική «θεία ομιλία», άβαταρ, είναι η απενσάρκωση του προσώπου. Η μεταβλητή και ρευστή οντότητα της εικόνας στον απέραντο ηλεκτρονικό χρόνο.
Η εξ αποστάσεως σχέση αλλάζει τα δεδομένα. Επειδή η σύγχρονη ανατομία του μέσου, το κάνει να θριαμβεύει ως νέα γλώσσα η οποία δημιουργεί «ναρκισσιστικές σχέσεις», εντός ενός απρόσωπου πολιτισμού του «υποκειμένου», όπου ο άνθρωπος υπάρχει ως εικόνα. Η εξ αποστάσεως διδασκαλία μετατρέπεται σε Θέαμα. Έτσι η γνώση και η κριτική σκέψη, η ζωντανή συμφωνία ή διαφωνία με τον εκπαιδευτικό, μετατρέπεται σε πληροφορία. Εκεί όπου ο έλεγχος υπάρχει χωρίς να υπάρχει, όπου η εθελοδουλία στην ψηφιακή αυτοκρατορία βιώνεται ως ελευθερία και ο εκπαιδευτικός είναι το «τηλε-εργαλείο». Υπάρχει ακόμα –έστω και ως εικόνα-εργαλείο– επειδή η …«κοινωνία», ο λαός, δεν είναι ώριμοι ακόμα, ώστε να δεχτούν την εξαφάνιση του εκπαιδευτικού, ως πραγματικότητα και ως εργαζόμενου.
Εκπαιδευτική σχέση, σχέση νοήματος…!
Η εκπαιδευτική σχέση, μια υπαρξιακή ψυχική αυτογνωσία, που αναβιώνει σε άλλο περιβάλλον τη σχέση γονιού-παιδιού, είναι κι αυτή μια ζωντανή σχέση τροφός. Θρέφει, επειδή έχει σωματική αδιαμεσολάβητη πραγματικότητα, έχει μυρωδιές, κίνηση, αγγίγματα, ήχους, σιωπές και μια καθημερινή μαρτυρία εμπειριών.
Η ανθρώπινη εκπαιδευτική σχέση, ενοποιεί τον χρόνο του μαθητή. Τον κάνει να νιώθει ολόκληρος με την μυητική παρουσία του, ακόμα και τα λάθη του. Η τηλεδιάσκεψη είναι μια πρόσκαιρη λύση, μέσα στον θρυμματισμένο κόσμο (Κορνήλιος Καστοριάδης, «Ο θρυμματισμένος κόσμο», Ύψιλον, 1999) σε ρευστούς καιρούς (Ζίγκμουντ Μπάουμαν, «Ρευστοί καιροί», Μεταίχμιο, 2009), γι’ αυτό και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να την αφήσουμε να γίνει αναγκαστική και μόνιμη.
Η φαινομενική «αισιοδοξία» και θετική διάθεση, δε σημαίνει ότι μειώνεται το άγχος και ο φόβος της εξ αποστάσεως επαφής, μεγάλων και μικρών. Ο φιλόσοφος Κώστας Αξελός, από παλιά προειδοποιούσε: «Η ηγεμονεύουσα Τεχνική και η οικουμενική επιπεδότητα (σ.σ. όλοι και όλα επίπεδα και ίδια σε όλο τον πλανήτη), κάνουν την εξωτερική και εσωτερική ρευστότητα απόλυτη και, επομένως, τον κρυμμένο φόβο μας τεράστιο».
Ας μην επιτρέψουμε η πραγματική, βιωματική σχέση, να καταντήσει ένα απλό τεχνικό επεισόδιο. Ας εμποδίσουμε την… «ευρυζωνική σύνδεση», να γίνει το στενό, ασθενικό υποκατάστατο της ανθρώπινης επαφής. Ας εμποδίσουμε η κοινότητα των ανθρώπων, που βάλλεται από παντού, να μετατραπεί σε έναν «μοντέρνο ψηφιακό λαό», ατόμων «ενωμένων», αλλά κατ’ ουσίαν διαχωρισμένων. Όπως, προτείνουν οι κακόηχοι, ψυχροί ντήλερς, μια υπερΤεχνικής, για τον άνθρωπο, χωρίς τον άνθρωπο.
Θα συνεχίσουμε όμως, στο επόμενο άρθρο!
* Ο Δημήτρης Γιαννάτος είναι κοινωνιολόγος-Σύμβουλος απεξάρτησης στο ΚΕΘΕΑ.
