Περίοδος αντιφατικών εξελίξεων
του Ερρίκου Φινάλη
Η Λατινική Αμερική ήρθε ξανά στο επίκεντρο αυτές τις μέρες, με σημαντικές αλλά και αντιφατικές εξελίξεις σε μια σειρά χώρες της περιοχής – όπως αντιφατική είναι και η γενικότερη πορεία της υποηπείρου τα τελευταία χρόνια. Από τη μια, η απότομη στροφή αρκετών προοδευτικών κυβερνήσεων σε ανοιχτά ή συγκαλυμμένα νεοφιλελεύθερες πολιτικές (τέτοια ήταν η περίπτωση της Ντίλμα Ρούσεφ στη Βραζιλία, της Κριστίνα Κίρχνερ στην Αργεντινή, του Ραφαέλ Κορέα στο Εκουαδόρ κ.ο.κ.), μαζί με την επιθετική πολιτική της Ουάσιγκτον και των αναθαρρημένων ντόπιων ολιγαρχιών, πάγωσε τη λαϊκή βάση τους και επέτρεψε την παλινόρθωση ανοιχτά δεξιών φιλοδυτικών κυβερνήσεων σε χώρες-κλειδιά. Το γεγονός ότι μονάχα στην Αργεντινή αυτή η οπισθοχώρηση συνέβη σύμφωνα με τους κανόνες του παιχνιδιού, δηλαδή με εκλογές, δεν αλλάζει πολλά – διότι, αν δεν είχε διαρραγεί το λαϊκό μπλοκ, η επιτυχία θεσμικών πραξικοπημάτων τύπου Βραζιλίας θα ήταν αμφίβολη. Επιπλέον, μια σειρά «αντικειμενικές» εξελίξεις (όπως η πτώση των τιμών πετρελαίου και άλλων πρώτων υλών, στην εξαγωγή των οποίων βάσιζαν την κοινωνική πολιτική τους κυβερνήσεις όπως της Βενεζουέλας, χωρίς να προχωρούν στους αναγκαίους βαθύτερους μετασχηματισμούς) κλόνισαν τη μέχρι πριν λίγα χρόνια αδιαμφισβήτητη πολιτική κυριαρχία του Μαδούρο και άλλων προοδευτικών ηγετών. Μια αποφασιστική σύγκρουση στη Βενεζουέλα μπορεί να αποσοβήθηκε προς στιγμή, παρά την απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου να κηρύξει έκνομη τη βουλή (μετά την άρνηση της δεξιάς πλειοψηφίας να προχωρήσει στην αντικατάσταση 3 βουλευτών που αποδεδειγμένα χρηματίζονταν). Όμως παραμένει βαθύ και με άγνωστες επιπτώσεις το ρήγμα στο εσωτερικό της κοινωνίας.
Προϋποθέσεις για ανακοπή της συντηρητικής αντεπίθεσης
Από την άλλη, παρά τη σύγχυση και απογοήτευση που έχουν προκαλέσει οι υποχωρήσεις, η δημοφιλία των δεξιών φιλοδυτικών κυβερνήσεων βρίσκεται στο ναδίρ, η κοινωνική δυσαρέσκεια διογκώνεται και επανεμφανίζονται μαζικότατες κινητοποιήσεις. Η έλλειψη μιας ριζοσπαστικής εναλλακτικής, που να απαντά πειστικά στις αδυναμίες της προηγούμενης περιόδου της «εφόδου» των λαϊκών μπλοκ, είναι ίσως ο βασικότερος παράγοντας που επιτρέπει στις ολιγαρχίες να χρωματίζουν ακόμα τις εξελίξεις. Ακόμη κι έτσι, η λαϊκή πλειοψηφία δεν δείχνει την παραμικρή εμπιστοσύνη στις φιλοδυτικές δυνάμεις και στους επικεφαλής τους, σχεδόν πάντα ολιγάρχες και τραπεζίτες. Αυτό συνέβη για παράδειγμα στις προεδρικές εκλογές του Εκουαδόρ, ενώ η Παραγουάη έδειξε ακόμη μια φορά πόσο δύσκολα ελέγχεται από τα συστημικά κόμματα η λαϊκή οργή.
Έτσι, η αντιφατικότητα των πρόσφατων εξελίξεων επιτρέπει σε προοδευτικές φωνές να αμφισβητούν ότι θα ολοκληρωθεί με επιτυχία η συντηρητική αντεπίθεση που παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια στη Λατινική Αμερική. Προϋπόθεση για μια νέα άνοδο των λαϊκών δυνάμεων είναι, όπως επισημαίνει μεταξύ άλλων ο Κουβανός διανοούμενος Φερνάντο Μαρτίνεζ, «η ριζοσπαστικοποίηση των διαδικασιών αλλαγής που ξεκίνησαν πριν χρόνια», τονίζοντας ότι διαφορετικά δεν μπορεί να διασφαλιστεί η επιβίωσή τους. Ο Φερνάντο Μαρτίνεζ αναρωτιέται χαρακτηριστικά: «Μπορούν αυτές οι διαδικασίες να συνεχίσουν να υπάρχουν βασισμένες αποκλειστικά σε ένα θεσμικό πλαίσιο, χωρίς βαθύτερες αλλαγές στο πολιτικό και κοινωνικό πεδίο ώστε να επιτευχθούν μετασχηματισμοί προς όφελος της λαϊκής πλειοψηφίας και, έτσι, να ανοίξει ο δρόμος για πιο δίκαιες κοινωνίες;». Οι αντιφάσεις αναδεικνύουν το επείγον και την αναγκαιότητα τέτοιων βαθύτερων ριζοσπαστικών αλλαγών, σε αντίθεση με τον αυτοκαταστροφικό «ρεαλισμό» που επιδεικνύουν τα τελευταία χρόνια μια σειρά προοδευτικές κυβερνήσεις.
Η εξαιρετική περίπτωση της Παραγουάης
Το 2008 η εκλογή του δημοφιλούς προοδευτικού επισκόπου Φερνάντο Λούγκο στην προεδρία της χώρας σηματοδότησε την ένταξη της Παραγουάης στο γενικότερο ρεύμα αλλαγών της Λατινικής Αμερικής. Τέσσερα χρόνια αργότερα, με αφορμή μια πολύνεκρη σύγκρουση μεταξύ ακτημόνων χωρικών και αστυνομίας, ο Λούγκο καθαιρέθηκε μετά από συμφωνία μεταξύ της δεξιάς αντιπολίτευσης και των κεντρώων φιλελεύθερων «συμμάχων» του. Την επόμενη χρονιά εκλέχθηκε πρόεδρος ο ολιγάρχης Οράσιο Μανουέλ Κάρτες, υποψήφιος του δεξιού κόμματος Colorado. Ο Λούγκο δεν μπορούσε καν να θέσει υποψηφιότητα, αφού το Σύνταγμα της χώρας, που υιοθετήθηκε μετά την πτώση της φασιστικής δικτατορίας του Στρέσνερ (1954-1989), απαγορεύει να επανεκλεγεί οποιοσδήποτε για δεύτερη φορά πρόεδρος.
Ο Κάρτες όμως κάθε άλλο παρά κατάφερε να ενώσει τα διάφορα τμήματα της ολιγαρχίας και των μεσαίων στρωμάτων. Εκπροσωπώντας το πιο μαφιόζικο κομμάτι της άρχουσας τάξης, που πλούτισε χάρη στο εμπόριο ναρκωτικών, το ξέπλυμα βρώμικου χρήματος, το λαθρεμπόριο και την υφαρπαγή δημόσιας και κοινοτικής γης, σύντομα συνάντησε την αντίσταση του κεντρώου φιλελεύθερου κόμματος PLRA – μέσα από το οποίο εκφράζονται κυρίως τα συμφέροντα πιο «παραδοσιακών» αστικών ομάδων (εμπόριο, χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες, αγορά ακινήτων κ.λπ.). Η κοινωνική δυσαρέσκεια οξύνθηκε εξαιτίας και των αντιλαϊκών «μεταρρυθμίσεων» του Κάρτες. Το φιτίλι άναψε τελικά ο ίδιος, επιδιώκοντας την επανεκλογή του στην προεδρία παρά τη συνταγματική απαγόρευση. Συναντώντας την κάθετη αντίθεση του PLRA, βρήκε έναν ολωσδιόλου αταίριαστο σύμμαχο στο προοδευτικό Μέτωπο Γκουασού! Αυτό το μέτωπο, που συσπειρώνει κεντροαριστερά και αριστερά κόμματα, έλπιζε ότι μια τέτοια ρύθμιση θα επέτρεπε στον Φερνάντο Λούγκο να ξαναθέσει κι αυτός υποψηφιότητα…
Έτσι οι γερουσιαστές του δεξιού Colorado και του Μετώπου συνεδρίασαν την περασμένη Παρασκευή 31 Μαρτίου κρυφά, ώστε να αποφύγουν τη συμμετοχή του PLRA, και αποφάσισαν την παραβίαση της συνταγματικής απαγόρευσης. Ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι… Με το που μαθεύτηκε η είδηση, χιλιάδες κόσμου άρχισαν να κατευθύνονται προς το κτίριο της Γερουσίας στην πρωτεύουσα Ασουνσιόν. Οι βουλευτές του PLRA, που επίσης συγκεντρώθηκαν για να καταγγείλουν την αντισυνταγματική απόφαση, σύντομα συνειδητοποίησαν ότι δεν μπορούσαν να ελέγξουν το οργισμένο πλήθος. Η βάρβαρη επίθεση των ειδικών δυνάμεων, που προσπάθησαν να διαλύσουν την «παράνομη συνάθροιση» χρησιμοποιώντας πλαστικές σφαίρες, έριξε λάδι στη φωτιά. Οι συγκεντρωμένοι τελικά κατάφεραν να εισβάλουν στο κτίριο της Γερουσίας και να το πυρπολήσουν. Ο απολογισμός ήταν εκατοντάδες συλλήψεις, δεκάδες σοβαρά τραυματίες, και ένας νεκρός – όχι στο κτίριο της Γερουσίας, αλλά στα γραφεία της νεολαίας του PLRA, όπου εισέβαλαν αλλόφρονες οι αστυνομικοί για να εκδικηθούν την ήττα τους.
Αρχικά η κυβέρνηση Κάρτες ακολούθησε σκληρή γραμμή, μιλώντας για χούλιγκανς. Καθώς όμως η κατακραυγή δυνάμωνε, εξαναγκάστηκαν σε παραίτηση τόσο ο υπουργός Εσωτερικών όσο και ο αρχηγός της Αστυνομίας (αυτά συμβαίνουν σε χώρες τριτοκοσμικές – εδώ, μάλλον θα έπαιρναν και παράσημο). Αλλά το ουσιαστικό αγκάθι που αντιμετωπίζει ο πολιτικός κόσμος παραμένει: είναι η αδυναμία του να χειραγωγήσει τα θυμωμένα λαϊκά στρώματα. Ήδη, πέρα από μικρές δυνάμεις της Αριστεράς, σημαντικά συνδικάτα και κοινωνικά κινήματα ριζοσπαστικοποιούν τα αιτήματά τους απαιτώντας το σεβασμό του Συντάγματος και την παραίτηση του Κάρτες.
