του Θανάση Μουσόπουλου*
1. Αν λόγος είναι η σκέψη και η ομιλία, τότε η τέχνη του λόγου δεν ταυτίζεται με τη λογοτεχνία, έχει ποικίλες αποχρώσεις. Περιλαμβάνει τα γραπτά και προφορικά προϊόντα του έντεχνου λόγου, αλλά υπονοεί επίσης και το σύνολο των –γραπτών κατά κανόνα– κειμένων μιας συγκεκριμένης κοινότητας, λογοτεχνικών και μη. Περιλαμβάνει επίσης και τις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, τους μύθους και τα όνειρά τους.
Είναι τέχνη, όχι αναγκαστικά με την ακαδημαϊκή έννοια του όρου. Όπως σημειώνει ο Μάριος Πλωρίτης: «Η τέχνη διαμορφώνεται απ’ τις κοινωνικές συνθήκες, αλλά και, αντίστροφα, συντελεί στη διαμόρφωσή τους». Έτσι, η τέχνη του λόγου παρακολουθεί εν γένει την ιστορία και τον πολιτισμό μας κοινωνικού συνόλου, εντασσόμενη σε ευρύτερα χωροχρονικά πλαίσια. Μ’ αυτή την προοπτική προσεγγίζουμε τη Θρακική Τέχνη του Λόγου στους δύο τελευταίους αιώνες, με αφορμή τα 100 χρόνια της Ελεύθερης Θράκης.
2. Ο ενιαίος χώρος της Θράκης από τον 14ο αιώνα υποτάσσεται στους Οθωμανούς. Οι πρώτοι αιώνες ήταν σκοτεινοί και δύσκολοι. Αντίθετα, ο 18ος και ο 19ος ήταν αιώνες οικονομικής και πολιτιστικής ακμής. Ο Λόγιος και Λαϊκός πολιτισμός της Θράκης σ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής κατοχής διασώζεται και αναπτύσσεται. Τα αστικά κέντρα της Θράκης, κυρίως η Κωνσταντινούπολη, η Αδριανούπολη, η Φιλιππούπολη με τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, με τους κοσμογυρισμένους εμπόρους, τους μορφωμένους κληρικούς έγιναν οι εστίες για τη άνθηση. Δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες. Σημαντικός ήταν ο ρόλος των πολιτιστικών – φιλεκπαιδευτικών συλλόγων, ενώ η θέση της γυναίκας βελτιώνεται. Η Βασιλεύουσα μέσα στις νέες συνθήκες και με τις ανάλογες «προσαρμογές» εξακολούθησε να αποτελεί το πνευματικό κέντρο της ενιαίας Θράκης. Κάτω από όλα αυτά τα δεδομένα μπορούμε να μιλήσουμε για τη Θρακική Αναγέννηση κατά τον 19ο αιώνα. Μετά την δημιουργία του μικρού νεοελληνικού κράτους μετά την Επανάσταση, πολλοί λόγιοι φεύγουν από τη Θράκη και έρχονται στην Αθήνα, συνεχίζοντας το έργο τους. Ο 19ος αιώνας για την ενιαία Θράκη είναι ένα όριο πολυσήμαντο. Έχουμε, εκτός από τη Θρακική Αναγέννηση και την αρχή της διάσπασής της. Το 1878 αυθαίρετα ανακηρύσσεται αυτόνομη και το 1886 προσαρτάται η Βόρεια Θράκη/ Ανατολική Ρωμυλία στη Βουλγαρία. Αντίστοιχα, από τις Μεγάλες Δυνάμεις, στα 1923 η Ανατολική Θράκη παραχωρείται στην Τουρκία. Το 1/10 της Θράκης, η νοτιοδυτική στα 1920 ελευθερώνεται και ενσωματώνεται στην Ελλάδα.
3. Κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα οι θεωρίες του γερμανού Ιάκωβου Φίλιππου Φαλμεράυερ (1790 – 1861) που ανακάτωσε την επιστήμη με την πολιτική, δημιούργησαν νέες καταστάσεις. Η βασική ιδέα του είναι ότι: «Το γένος των Ελλήνων έχει εξαφανιστεί από την Ευρώπη, γιατί στις φλέβες του Χριστιανικού πληθυσμού της Ελλάδας δε ρέει ούτε μια σταγόνα γνήσιου και καθαρού αίματος Ελλήνων». Έντονη ήταν η αντίδραση Ελλήνων και ξένων, που δημοσιεύουν πλήθος εργασιών που δείχνουν τη συνέχεια του ελληνικού πολιτισμού και τις αρχαιοελληνικές επιβιώσεις στο σύγχρονο πολιτισμό. Αυτό κάνουν οι Θρακιώτες λόγιοι. Παρουσιάζουν τη Θράκη του 19ου αιώνα, τα προβλήματα του χώρου αυτού, τα έθιμα, τον τρόπο ζωής και σκέψης, τα διαλεκτολογικά στοιχεία στη γλώσσα, την ελληνική διαχρονία. Διασκορπισμένοι στις πόλεις της ενιαίας Θράκης, σε πόλεις της ελεύθερης Ελλάδας – κυρίως στην Αθήνα, ή και σε χώρες του εξωτερικού, δημιούργησαν. Η «Θρακική Σχολή» είναι ένα γενικό σχήμα, που περιλαμβάνει λογοτέχνες του 19ου αι. αλλά του 20ού αι., με ομοιότητες και διαφορές μεταξύ τους.
4.Οι δύο κύριοι εκπρόσωποι της Θρακικής Αναγέννησης στο χώρο του νεοελληνικού λόγου, ο Γεώργιος Βιζυηνός (1849 – 1896) από την ανατολική Θράκη και ο Κώστας Βάρναλης (1884 – 1974) από τη Βόρεια Θράκη / Ανατολική Ρωμυλία, στα λογοτεχνήματά τους αλλά και σε άλλα κείμενά τους παρουσιάζουν τη Θράκη όπως την έζησαν, προτού και οι δύο κατεβούν στην Αθήνα. Όσον αφορά τον Κώστα Βάρναλη, η μελέτη των «Φιλολογικών Απομνημονευμάτων» του πιστοποιούν τα ριζώματα του Βάρναλη στο θρακικό χώρο. Όταν ήρθαν στην Αθήνα για να σπουδάσουν, για τους Αθηναίους ο πρώτος ήταν Τούρκος ή τουρκόσπορος και ο δεύτερος Βούλγαρος. Τόσο ήξεραν από ιστορία και πολιτισμό οι κάτοικοι του μικρού νεοελληνικού κράτους!
Πλούσιο το πεζογραφικό, φιλοσοφικό και ψυχολογικό έργο που μας άφησε ο Βιζυηνός. Εμείς κάποιους στίχους από το ποίημα του Γ. Βιζυηνού για τη Θράκη παραθέτουμε στη συνέχεια: Θρᾳκῶν ᾎσμα
Ἀπὸ τὴ Θρᾴκη, βρὲ παιδιά,/ ἀπὸ τὴν Πιερία / ἐβγῆκεν ἡ Θρησκεία./ Κι᾿ ἔσυραν αὔραις τοῦ Θρακιὰ / ἀπ᾿ τὴν χρυσή της δάδα / μιὰ σπίθα στὴν Ἑλλάδα. / Καὶ τὴν ἐσπείρανε κοντὰ / στὴν παλαιὰν Ἀθήνα, / στὴν πρώτην Ἐλευσίνα./ Κι᾿ ἐγείνη φῶς στὰ σκοτεινὰ / κι᾿ ἐφάνηκ᾿ ἐκεῖ κάτου / ὁ Δίας κι᾿ ἡ γενιά του./ Γι᾿ αὐτό, καθεὶς ἂς προσπαθᾷ / τὸ φῶς νὰ φέρῃ τώρα / στὴν πρώτη του τὴ χώρα!
Η «Θρακική Σχολή» περιλαμβάνει λογοτέχνες που έχουν τάσεις ανανέωσης, με διάθεση ψυχογραφίας ή κοινωνικής αντίληψης. Ο εικοστός αιώνας ξεκινά με μια περιπετειώδη εικοσαετία, που καταλήγει στην ενσωμάτωση της νοτιοδυτικής Θράκης στην Ελλάδα. Μια σειρά λογοτεχνών και λογίων γεννιόνται στην υπόδουλη Θράκη και έρχονται στην ελεύθερη Ελλάδα κυρίως με την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών
Του Κώστα Βάρναλη, που μας άφησε πλούσιο ποιητικό, πεζογραφικό και κριτικό έργο, θα δώσουμε ένα απόσπασμα από τα «Φιλολογικά Απομνημονεύματα». Θυμάται τον καιρό που δούλευε ως φιλόλογος τη δεκαετία του 1910 στα Μέγαρα: «Ο Σπυράκης κι εγώ προσπαθούσαμε ν’ ανοίγουμε κανένα παράθυρο σ’ αυτό το ντουβάρι της κλασικής μόρφωσης. Να μπαίνει ήλιος! Εκείνος σα φυσικομαθηματικός και καλός παιδαγωγός έδινε στα μεγαριτάκια μπόλικες και χρήσιμες πραχτικές γνώσεις. Εγώ προσπαθούσα να τους… ξαναθυμίσω τη “νεοελληνική τους πραγματικότητα”, να τους γνωρίσω τα δημοτικά κείμενα και να τους κάνω να μην περιφρονούνε τη γλώσσα τους. […] Κάποια χρονιά που είχα συγκεντρωμένα στην Γ΄ ελληνικού πολλά καλά παιδιά, τους δίδαξα ολάκερο τον “Εθνικό Ύμνο” του Σολωμού, που δεν τον είχε το πρόγραμμα. Βρέθηκε αμέσως ο “επιστήμονας” του χωριού να με καταγγείλει στο υπουργείο ότι υπονομεύω την αθάνατον ημών γλώσσαν άτε διδάσκων εις τους παίδας τον “Εθνικόν Ύμνον!”. Πού να το φανταζότανε ο Σολωμός ότι ο ύμνος του θα μπορούσε να χρησιμέψει για τεκμήριο εθνικής προδοσίας. Και το υπουργείο με κάλεσε “εις απολογίαν!”».
5. Η «Θρακική Σχολή» περιλαμβάνει λογοτέχνες που έχουν τάσεις ανανέωσης, με διάθεση ψυχογραφίας ή κοινωνικής αντίληψης. Ο εικοστός αιώνας ξεκινά με μια περιπετειώδη εικοσαετία, που καταλήγει στην ενσωμάτωση της νοτιοδυτικής Θράκης στην Ελλάδα. Μια σειρά λογοτεχνών και λογίων γεννιόνται στην υπόδουλη Θράκη και έρχονται στην ελεύθερη Ελλάδα κυρίως με την αναγκαστική ανταλλαγή πληθυσμών. Στην τελευταία ελεύθερη εκατονταετία πολλοί/πολλές γεννήθηκαν στη Δυτική Θράκη, αρκετοί από τους οποίους άφησαν τη Θράκη και πήγαν στα κέντρα ή στο εξωτερικό.
Ενδεικτικά από τους τρεις νομούς της Θράκης, αναφέρω:
Από το χώρο του Έβρου τους αείμνηστος Κώστα Θρακιώτη, Τριαντάφυλλο Πίττα και Σοφία Κλήμη Παναγιωτοπούλου. Πλούσιο έργο έχουν ο Αυγερινός Μαυριώτης (γεννήθηκε 1932 στο Αμόριο Διδυμοτείχου και ζει στην Αθήνα) και ο Γιάννης Ξανθούλης (από Αλεξανδρούπολη, γεννήθηκε το 1947, ζει στην Αθήνα).
Από την περιοχή Ροδόπης αναφέρουμε τον Αναστάση Βιστωνίτη (1952 -) και τον Μισέλ Φάις (1957) που ζούνε στην Αθήνα. Η Κορίνα Χάρη, οι Γιάννης Στρούμπας και Σπύρος Κιοσσές λογοτέχνες με σημαντικό έργο ζούνε στην Κομοτηνή.
Τέλος, από την πατρίδα μου την Ξάνθη – ας πω λίγο περισσότερα – τις δύο τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα που έζησαν σε άλλους τόπους: Άργης Κόρακας ο πρώτος γνωστός ξανθιώτης ποιητής, Αχιλλεύς Καλεύρας, Άριστος Χασηρτζόγλου, Μέλπω Λογοθέτη Μερλιέ με σημαντικό έργο στη διάσωση του λαϊκού πολιτισμού των προσφύγων, ο ποιητής Γ. Ξ. Στογιαννίδης. Από τους Επιβάτες της Ανατολικής Θράκης ήρθε στην Ξάνθη και έζησε ως το θάνατό της (1912 – 1989) η ποιήτρια, πεζογράφος και λαογράφος Κατίνα Βέικου – Σεραμέτη, εδώ γεννήθηκε ο οικουμενικός Μάνος Χατζιδάκις. Στην Ξάνθη γεννήθηκε και έζησε ως το θάνατό του ο Στέφανος Ιωαννίδης 1923 – 2001, σημαντικός λογοτέχνης και πνευματικός στυλοβάτης της μεταπολεμικής Ξάνθης. Στα χρόνια μας δραστηριοποιούνται Ελένη Εφραιμίδου Δημητριάδου, Θανάσης Μουσόπουλος, Θωμάς Βουγιουκλής, Κωνσταντίνος Ταβουλτσίδης, Γιώργος Κωτούλας (1956 – 2017) και πολλοί/πολλές ακόμη πεζογράφοι και ποιητές. Οφείλω να αναφέρω τρεις πολύ σημαντικούς δημιουργούς της τέχνης του λόγου, τον Κωνσταντίνο Καβανόζη, την Βίκυ Τσελεπίδου και την Γλυκερία Μπασδέκη, που εργάζονται και ζουν στην Ξάνθη. Επίσης, αρκετοί μουσουλμάνοι και μουσουλμάνες ασχολούνται με τη λογοτεχνία, δημοσιεύοντας κείμενα στα ελληνικά.
6. Η Τέχνη του Λόγου στη Θράκη μας οδηγεί στο παρελθόν. Ο μύθος του Ορφέα εδώ και χιλιάδες χρόνια συνδέει τη Θράκη με τον άνθρωπο και τον πολιτισμό. Κώστας Θρακιώτης (1909 – 1994)
«Θεμέλιο ειρήνης των λαών τ’ Ορφικό ρόδο […]
Πανάρχαιη πατρίδα μου καρδιά όμως Γης
Μάτι ορθάνοιχτο της Οικουμένης
Θράκη που υψώθης στα Ορφικά φτερά
Ψυχανεμίζοντας στα χέρια τη φωτιά
Στα μάτια αστράφτοντας των λαών
Ολόφωτο και μέγα το Ορφικό Σου Ρόδο»
Η Θράκη όμως, εκτός από τον Ορφέα, έχει και τον Σπάρτακο, όπως γράφω σε ένα ποίημά μου:
«Θρακιώτη Σπάρτακε,
του Ορφέα πρωτοξάδελφε,
το νιώθεις
που μας παιδεύεις και συ
στο μάθημα της Ιστορίας.
Εσύ, το παν το έκανες
για μας,
να μάθουμε ότι η ζωή
δεν κλείνεται στα βιβλία Ιστορίας».
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής και ζει στη Ξάνθη
