του Θανάση Μουσόπουλου*
Το τελευταίο τέταρτο του 18ου αιώνα ο Ελληνισμός ωριμάζει και ετοιμάζεται για την απελευθέρωσή του. Ο πολυποίκιλος νεοελληνικός διαφωτισμός (με προοδευτικούς και συντηρητικούς λογίους) συντελεί στην καλλιέργεια της παιδείας και στην επαφή με τη Δύση. Έξοχος εκπρόσωπος του διαφωτιστικού κινήματος ο Αδαμάντιος Κοραής, που επηρέασε με την προσωπικότητά του την πορεία των γραμμάτων μας.
Το κείμενό μας αυτό έστω «μνήμης εγκώμιο» για τα 190 χρόνια από το θάνατο του Ηγέτη του Νέου Ελληνισμού. Θα περιοριστούμε σε πολύ λίγα, στηριγμένοι στον Λίνο Πολίτη που στα δύσκολα χρόνια της δικτατορίας δίδαξε ήθος και λόγο. Στην «Ιστορία της Νέας Ελληνικής Λογοτεχνίας», 1969, γράφει:
«Ο Κοραής κατέχει κεντρική θέση στην ελληνική πνευματική ιστορία και είναι ο εξοχότερος εκπρόσωπος του ελληνικού διαφωτισμού. Από καταγωγή χιώτικη γεννημένος στη Σμύρνη (27 Απριλίου 1748), σπούδασε ιατρική στο Montpelier, και από το 1788 εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Παρίσι, όπου προσανατολίστηκε προς τα κύρια ενδιαφέροντά του. Γιατί ο Κοραής είναι προπάντων φιλόλογος, και είναι ο πρώτος Έλληνας φιλόλογος με ευρωπαϊκό κύρος· τα σημαντικότερα έργα του είναι εκδόσεις αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, αλλά είναι συνάμα και ο πρώτος που ασχολείται συστηματικά με τη νέα ελληνική γλώσσα («Άτακτα», 5 τόμοι). Πέρα όμως από τον φιλόλογο, ο Κοραής είναι μια ισχυρή προσωπικότητα που επηρέασε με την ακτινοβολία της και χαρακτήρισε μια ολόκληρη περίοδο της ιστορίας των γραμμάτων μας» (σελ. 38-39).
Να σημειώσουμε ότι ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Διαμαντάκης όπως τον αποκαλούσαν οι οικείοι του, είχε προβλήματα με την υγεία του. Πέθανε στο Παρίσι, στις 6 Απριλίου 1833, σε ηλικία 84 χρονών. Τις ακριβείς συνθήκες του θανάτου του μας τις δίνει ο Χιώτης γιατρός Φίλιππος Φουρναράκης, ο οποίος στάθηκε από τους πιο στενούς συντρόφους του Κοραή, σε μια επιστολή του προς τον Ιάκωβο Ρώτα :
«…Ο θάνατος του Κοραή δεν είχε έλθει φυσιολογικά, αλλά επισπεύθηκε από ένα ατύχημα: το μεσημέρι της 18ης Μαρτίου 1833 ο Κοραής μετά από απώλεια της ισορροπίας του υπέστη κάταγμα στο μηριαίο οστούν και μυϊκή κάκωση. Αυτό σε συνδυασμό με την επιδεινούμενη αρθρίτιδα από την οποία έπασχε, επέσπευσε το τέλος, το οποίο επήλθε στις 12:40 μεταμεσονύχτια ώρα. Είχε πλήρη πνευματική διαύγεια, περιτριγυρισμένος από τους νεαρούς Έλληνες συνεργάτες του και τάφηκε στο νεκροταφείο του Μονπαρνάς, ενώ πριν πεθάνει είχε αναθέσει στους εκ Χίου συμπατριώτες […] να συλλέξουν και να καταγράψουν όλα του τα χειρόγραφα, ώστε να παραδοθούν στους κληρονόμους του. Την βιβλιοθήκη του κληρονόμησε το “Λύκειο της Χίου”, που του αφιέρωσε μαρμάρινη προτομή, ενώ ο μαρμάρινος ανδριάντας του στέκει στα «Προπύλαια» του Πανεπιστημίου Αθηνών….».
Πριν παραθέσουμε χαρακτηριστικά δείγματα κειμένων του Κοραή, να σταθούμε σε δύο σημεία. Ο Λίνος Πολίτης αναφέρεται στη διαμάχη «αρχαϊστών» και «χυδαϊστών» (δημοτικιστών) που ξέσπασε στα τέλη του 18ου αιώνα, και σημειώνει ότι ο Κοραής «επεζήτησε μια μέση λύση, το δρόμο της μεσότητας και του φιλελευθερισμού: βάση της γλώσσας θα είναι η νέα, η οποία όμως, για ν’ ανταποκριθεί στις καινούριες ανάγκες, χρειάζεται έναν “γλωσσικό καλλωπισμό” (μια αποκατάσταση των λαϊκών λέξεων στους αρχικούς τύπους: ομμάτιον, θέλω καταστήσειν κ.λπ.)». Ο Κοραής δέχτηκε χτυπήματα και από τις δύο μερίδες για τις θέσεις του.
Και το δεύτερο σημείο. Ο Xιώτης μέγας ιστορικός Κων. Άμαντος (1874 – 1960) παρατηρεί: «Ο Κοραής είναι ο μεγαλύτερος σοφός της νεοτέρας Ελλάδος, ο οποίος διεκρίθη και ως ιατρός και ως θεολόγος και ως φιλόλογος και ως ιστορικός και ως πολιτειολόγος και ως λεξικογράφος και ως γλωσσολόγος. Τοιαύτην επιστημονικήν ευρύτητα ουδείς άλλος Έλλην από πολλών αιώνων ανέπτυξεν, ολίγοι πάντως και εκ των ξένων σοφών. Αλλ’ ο Κοραής υπερέχει και ως άνθρωπος, διότι έζησεν βίον σωκρατικόν και έταξεν εαυτόν ως εθνομάρτυς εις την υπηρεσίαν της πατρίδος, εν μέρει δε και της ανθρωπότητος».
Απορία, πόσο γνωρίζουμε και τιμούμε το έργο του!
***
Ο Κοραής έζησε τα φλογερά χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης. Ήταν ο «Γραικός του Παρισιού», έκανε τα πάντα για τη διάδοση και εμπέδωση πνεύματος του διαφωτιστικού. Η παιδεία είναι το απαραίτητο όπλο για την Επανάσταση. Κείμενα και επιστολές δείχνουν τον πόνο και τον πόθο του. Το ποίημα «Άσμα Πολεμιστήριον των εν Αιγύπτω περί ελευθερίας μαχομένων Γραικών [Παρίσι, 1800] δείγμα τρανό:
A.
Φίλοι μου συμπατριώται,
Δούλοι νά ‘μεθα ώς πότε
Tων αχρείων Mουσουλμάνων,
Tης Eλλάδος των τυράννων;
Eκδικήσεως η ώρα
Έφθασεν, ω φίλοι, τώρα […]
Θ.
Θαυμαστοί Γενναίοι Γάλλοι,
Kατ’ εσάς δεν είναι άλλοι,
Πλην Γραικών, ανδρειωμένοι,
K’ εις τους κόπους γυμνασμένοι.
Φίλους της ελευθερίας,
Tων Γραικών της σωτηρίας,
[…] ZHTΩ H EΛEYΘEPIA!»*
Στο χώρο της λογοτεχνίας τοποθετείται ο Κοραής με το όψιμο αφήγημά του «Ο Παπατρέχας». Τον ήρωα Παπατρέχα τον δημιούργησε ο Κοραής το 1811, όταν εξέδωσε στο Παρίσι το Α΄ της Ιλιάδας. Πρόκειται για έναν παπά που, ακολουθώντας το όραμα του Κοραή να εκδώσει αρχαίους συγγραφείς, κάνει το κάθε τι.
«Oι αλλογενείς Ευρωπαίοι, και εξαιρέτως οι σοφοί των περιηγηταί, επληροφορήθησαν από την αυτοψίαν ότι δεν ήσαν αλαζόνος κόμποι (= καυχησιές) όσα προ ετών τινών έλεγε προς αυτούς είς από τους ημετέρους συμπατριώτας περί της σημερινής καταστάσεως της Ελλάδος. Δεν έπρεπε λοιπόν πλέον να μας αρπάζωσι, με πρόφασιν φυλακής, ό,τι είμεθα καλοί να φυλάξωμεν ημείς. Εξ εναντίας, εχρεωστούσαν, οσάκις ευρίσκουν αντίγραφον εις χείρας αγραμμάτου, να δίδωσι την είδησιν εις τους διδασκάλους και επιτρόπους των επισημοτέρων γυμνασίων, να το αγοράζωσι και να το αποθέτωσιν εις τόπον ασφαλή. Τούτο και τους αλλογενείς ήθελε δείξειν ότι φυλάσσουν αληθώς εις την καρδίαν την οποίαν επαγγέλλεται το στόμα των φιλοσοφίαν, και ημάς ενισχύσειν βλέποντας ότι μας αντευεργετούσι, δι’ όσας έλαβαν μεγάλας ευεργεσίας από τα συγγράμματα των προγόνων μας».
***
Ο Κοραής συνήθιζε να αλληλογραφεί με Έλληνες και ξένους, σώζονται περίπου χίλια γράμματα. Σε γράμμα της 15ης Νοεμβρίου 1791 περιγράφει την κηδεία του Βολταίρου. Επειδή ήταν «ασεβέστατος», οι καλόγεροι δεν άφησαν να ταφεί στο Παρίσι, αλλά κάπου μακριά. Περιγράφει τι βλέπει από το παράθυρό του:
«’Οταν είδον τα βιβλία του φερόμενα εις θρίαμβον και περικυκλωμένα από πλήθος Ακαδημαϊκών, τότε ήθελον να σε έχω πλησίον μου μάρτυρα και της αγανακτήσεώς μου και των δακρύων μου – δακρύων, φίλε μου, αληθινών, δακρύων απαρηγόρητων, τα οποία μ’ έκαμε να χύσω η ανάμνησις ότι ούτω και οι προπάτορές μας, οι αμίμητοι Έλληνες, ήξευρον να τιμώσι την σοφίαν».
***
Ο Κ. Θ. Δημαράς τονίζει «Όλη η ζωή του αφιερωμένη στην παιδεία και στην ανάσταση της πατρίδας του. Κι ο Κοραής απαντά:
«Λατρεύω την ελευθερίαν, αλλά θα ήθελα να την βρίσκω πάντοτε θρονιασμένη ανάμεσα στη δικαιοσύνη και τον ανθρωπισμό. Ελευθερία χωρίς δικαιοσύνη είναι καθαρά ληστεία».
Στο επόμενο κείμενο θα μιλήσουμε για τον Διονύσιο Σολωμό.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
