Το τελευταίο διάστημα πυκνώνουν οι εξελίξεις που δείχνουν τις ΗΠΑ υπό μια διπλή πίεση. Φυγόκεντρες κινήσεις στην περιφέρεια του συστήματος. Μια σειρά πολύ ανόμοιων χωρών, με διαφορετική θέση και μέγεθος στο παγκόσμιο σύστημα, με διαφορετικό μείγμα κινήτρων η καθεμιά τους, επιχειρούν να εξασφαλίσουν βαθμούς αυτονομίας-κυριαρχίας. Απέναντι σε μια Δύση που όλο και περισσότερο, προκειμένου να διατηρήσει τη συνοχή της ηγεμονίας της, είναι υποχρεωμένη να μην αφήνει περιθώρια αποκλίσεων (πολύ περισσότερο ενδιάμεσων θέσεων) ακόμα και σε οργανικούς της συμμάχους.
Από την άλλη μεριά: Μεγάλες ρηγματώσεις εντός Δύσης. Ανάμεσα σε ΗΠΑ και Ευρώπη με τους μεγάλους παίκτες της τελευταίας (Γερμανία, Γαλλία) να παρουσιάζουν το χαρακτηριστικό είδος των αντιδράσεων «από θέση υποτέλειας». Εκείνων των τύπων αντιδράσεων που όταν αρχίζουν να εμφανίζονται συχνότερα, δίνουν ενδείξεις ότι η επιβολή της ηγεμονικής δύναμης (στην περίπτωσή μας των ΗΠΑ) αρχίζει να παρουσιάζει σημαντικές διαλείψεις.
Στον αντίποδα σχηματίζεται ένα εντυπωσιακά ανομοιογενές σύνολο δυνάμεων που με κινητήρα του την Κίνα δείχνει να παρουσιάζει υπολογίσιμες δυνατότητες τραβήγματος χωρών στην σφαίρα επιρροής του και προβάλλει με επιταχυνόμενους ρυθμούς ως ανταγωνιστικός προς τη Δύση παγκόσμιος πόλος ισχύος. Είναι χαρακτηριστικό ότι στον δημόσιο λόγο τελευταία, κάνουν ορμητικά την εμφάνισή τους νέα προβλήματα και το αντίστοιχο λεξιλόγιο που τα περιγράφει –αποδυτικοποίηση, αποδολλαριοποίηση– και πως σοβαροί προβληματισμοί και «δεύτερες σκέψεις» για τη φορά που δείχνουν να έχουν πάρει οι εξελίξεις, περιλαμβάνουν και φωνές του πιο βαθέος αμερικανικού και δυτικού γενικότερα κατεστημένου. Αξίζει επομένως να δώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στα ζητήματα αυτά.
Δύο προκαταρκτικές παρατηρήσεις είναι εδώ αναγκαίες. Πρώτα απ’ όλα, η σύγκρουση κοσμοκρατορικών δυνάμεων που οδήγησε στον πόλεμο περί την Ουκρανία, δείχνει να ξεπερνά τους αρχικούς σχεδιασμούς όλων των εμπλεκομένων και να δοκιμάζει τα όρια και τις εφεδρείες τους. Η κάθε αρχική επιτυχία (τόσο η επιβολή των ΗΠΑ στην Ευρώπη όσο και η ρωσική προσάρτηση εδαφών της Ουκρανίας) έχει φέρει μαζί της τους σπόρους μελλοντικών αδιέξοδων καταστάσεων. Η κάθε κίνηση και οι ανταπαντήσεις που αυτή προκαλεί, παράγει δύσκολα διαχειρίσιμες δευτερογενείς συνέπειες και η σύγκρουση δεν παύει να απλώνεται και να κλιμακώνεται. Από την άλλη μεριά, το υπάρχον σύστημα παγκοσμιοποίησης φαίνεται να είναι πολύ δύσκολα υπερβάσιμο. Ακόμα κι αν περιοριστούμε μόνο στην Ευρώπη: Την ώρα που οι ΗΠΑ πιέζουν για μια απομόνωση της Κίνας, οι γερμανικές και άλλες ευρωπαϊκές επενδύσεις στην Κίνα δε σταματάνε να αυξάνονται σε κρίσιμους κλάδους (χημική βομηχανία). Για τμήματα του ευρωπαϊκού βιομηχανικού κεφαλαίου η «εξοδος» προς Κίνα είναι όρος επιβίωσης. Οι πρόσφατες δηλώσεις Μακρόν («είμαστε σύμμαχοι των ΗΠΑ αλλά όχι υποτελείς»), της Ούρσουλα Φον Ντερ Λάιεν («η Κίνα είναι εταίρος και δεν υπάρχει προοπτική αποσύμπλεξης αλλά απομείωσης των κινδύνων της σχέσης μας») αλλά και της προέδρου της ΕΚΤ Κρ. Λαγκάρντ («πρέπει να αποφευχθεί μια ανεξέλεγκτη άνευ ορίων σύγκρουση με την Κίνα, προσυπογράφω ως προς αυτό τη θέση του Κίσινγκερ») δίνουν μηνύματα σε όχι και τόσο διπλωματική γλώσσα, για το πόσο προχωρημένοι είναι οι ενδοδυτικοί ανταγωνισμοί και τα επερχόμενα αδιέξοδα. Το πυκνότατο δίχτυ εμπορικών και κεφαλαιακών αλληλοσυνδέσεων – ροών που χαρακτηρίζει την «παγκοσμιοποίηση» δεν φαίνεται πως μπορεί να διαρραγεί χωρίς να προκληθούν κατακλυσμιαίες μεταπτώσεις που δεν θα άφηναν καμία πλευρά αλώβητη. Ακόμα και πολύ πριν να φτάσουν τα πράγματα σε μια άμεση πολεμική αναμέτρηση. Το τοπίο περιλαμβάνει τόσο τους συχνά αφανείς δεσμούς ανάμεσα σε κατά τα άλλα αντιπάλους / ανταγωνιστές όσο και τις γεωπολιτικές ισορροπίες μεγάλων χωρών που είναι υποχρεωμένες να στέκονται ανάμεσα στους δύο κόσμους (η Ινδία αν και είναι ίσως η πιό χαρακτηριστική περίπτωση δεν είναι καθόλου η μόνη)
Δείχνουν ενίσχυση οι τάσεις «αποδυτικοποίησης» -«αποδολλαριοποίησης»
Η στάση των ΗΠΑ απέναντι στη Ρωσία όπως διαμορφώθηκε μετά την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία έχει πυροδοτήσει μια περίπλοκη διαδικασία με στοιχεία «αποδυτικοποίησης»-«αποδολλαριοποίησης». Σε ένα πρώτο επίπεδο η κίνηση παγώματος των ρωσικών περιουσιακών στοιχείων στο παγκόσμιο τραπεζικό σύστημα που ελέγχουν οι ΗΠΑ, έχει δημιουργήσει μεγάλη κρίση εμπιστοσύνης. Έχει περάσει το μήνυμα προς πάσα κατεύθυνση ότι όποιος αντιδρά στα μαντρώματα που επιχειρούν οι ΗΠΑ, θα υφίσταται παρόμοιες κυρώσεις. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, συναγερμό σήμανε ο αποκλεισμός της Ρωσίας από τα παγκόσμια συστήματα πληρωμών που τελούν και αυτά υπό τον έλεγχο των ΗΠΑ και της Δύσης. Κυρίως από το σύστημα διατραπεζικής χρηματοοικονομικής επικοινωνίας SWIFT. Οι συνέπειες είναι πολυεπίπεδες και σε συνδυασμό με τα εμπορικά εμπάργκο, αναστάτωσαν τις παγκόσμιες εμπορικές ανταλλαγές σε επάλληλους κύκλους. Οι αντιδράσεις δεν άργησαν. Ρωσία και Κίνα φάνηκαν να είναι «έτοιμες από καιρό» και ως προς αυτό οι αμερικανικές εκτιμήσεις δεν έδειξαν ιδιαίτερα ρεαλιστικές. Τα όσα επακολούθησαν παρουσιάζουν μια αξιοπρόσεκτη δυναμική. Υπήρξαν ισχυρές ωθήσεις προς αναπροσανατολισμό των διακρατικών εμπορικών σχέσεων μιας σειράς κρίσιμων χωρών-κόμβων του διεθνούς συστήματος που διακινούν στρατηγικά εμπορεύματα. Εδώ οι ενεργειακές ανάγκες και οι υδρογονάνθρακες πρωταγωνιστούν και έχουν βάλει στο παιχνίδι τη Σαουδική Αραβία, τις χώρες του Κόλπου, το Ιράν, την Αλγερία, αλλά και χώρες της Λατινικής Αμερικής. Επιπλέον η κατάσταση ανοίγει προοπτικές επιδίωξης μεγαλύτερης ανεξαρτησίας για μεγάλους περιφερειακούς παίκτες. Η Ινδία είναι εμβληματική περίπτωση και οι συμφωνίες ελευθέρου εμπορίου με τη Ρωσία δεν παύουν να διευρύνονται. Η Βραζιλία επίσης –ο βραζιλιάνικος καπιταλισμός στην υβριδική του πολιτική ανάμειξη με τις κοινωνικές πιέσεις για αποσύμπλεξη της Λατινικής Αμερικής από τις ΗΠΑ– κινείται με ταχύτητα προς την ίδια κατεύθυνση. Έλκοντας και την πιεζόμενη από το ΔΝΤ Αργεντινή. Οι πρόσφατες δηλώσεις του Λούλα στο πλαίσιο της επίσκεψής του στην Κίνα ότι «δεν βλέπει το λόγο που οι χώρες πρέπει να είναι δεσμευμένες να χρησιμοποιούν αποκλειστικά το δολάριο σαν μέσο πληρωμής» είναι αποκαλυπτικές.
Χωρίς υπερβολή, το τελευταίο διάστημα δεν περνάει μέρα που να μην υπάρξουν ειδήσεις για μια καινούργια χώρα που προσεγγίζει το σύστημα BRICS προκειμένου να αντιμετωπίσει την ασφυκτική πίεση που υφίσταται από τη Δύση. Χώρες του παγκόσμιου Νότου, αδύναμες και υπερχρεωμένες όπως η Τυνησία, μαζί με άλλες της «αόρατης» αλλά φέρουσας εκρηκτικά φορτία Αφρικής, μεγαλύτερες χώρες που πάνε να παρακάμψουν τα δυτικά εμπόδια χρηματοδότησης μεγάλων υποδομών τους (το Μπαγκλαντές και το πρόγραμμα πυρηνικών του σταθμών με τη Ρωσία που πληρώνεται τώρα σε κινέζικο νόμισμα), περιφερειακές δυνάμεις που αυξάνουν τις συναλλαγές τους σε ρούβλι, σε γιουάν ή και ινδική ρουπία ή βραζιλιάνικο ρεάλ. Βεβαίως ας μην γελιόμαστε, το αμερικανικό δολάριο παραμένει το παγκόσμιο μέσο πληρωμών και αποθεματικό νόμισμα που αντιστοιχεί στην προς το παρόν έστω και με σημάδια κόπωσης ηγεμονική θέση των ΗΠΑ. Κι αν για την ώρα (όπως συνήθως συμβαίνει) προηγείται η πολιτική δυναμική έναντι των μεταβολών των σκληρών οικονομικών συσχετισμών που είναι πολύ πιο αργές, αβέβαιες και επίπονες, αυτή η δυναμική περιλαμβάνει πάντως διαδοχικές κινεζικές κινήσεις που επιδιώκουν να ισχυροποιηθεί η Κίνα ως παράγοντας διευθετήσεων σε παγκόσμια κλίμακα. «Χθες» ήταν το πλαίσιο μιας προσέγγισης Ιράν-Σαουδικής Αραβίας, «τώρα» είναι οι κινεζικές προτάσεις για συνομιλίες Ισραήλ-Παλαιστινίων στη βάση αναζήτησης μιας λύσης «δύο κρατών». Η Κίνα μπαίνει σε διαδικασίες και σε περιοχές όπου μέχρι πρόσφατα οι ΗΠΑ είχαν το μονοπώλιο της διαμόρφωσης των συμμαχιών και των αντιπαλοτήτων (όπως στην ευρύτερη Μέση Ανατολή) και υιοθετεί μοτίβα εξωτερικής πολιτικής ενός «φιλελευθερισμού της ανερχόμενης δύναμης». Δείχνοντας συγκριτικά μεγαλύτερη ζωτικότητα ως προς το να εξασφαλίζει ισχυρά πολιτικοοικονομικά κίνητρα στους εμπλεκόμενους που κάνουν στερεότερες τις μεταξύ τους διευθετήσεις.
Και μιας και έχει έρθει στην ημερήσια διάταξη το θέμα της αποσύμπλεξης από το δολάριο, θα κλείσουμε λέγοντας ότι μόνο άσχετες δεν είναι αυτές οι τάσεις από την τροπή που παίρνει η αναθέρμανση της εσωτερικής αμερικανικής διελκυστίνδας γύρω από την απόφαση αναπροσαρμογής προς τα πάνω του επιτρεπτού ορίου του (δυσθεώρητου) δημοσίου χρέους των ΗΠΑ. Το δολάριο στηρίζει μέχρι τώρα τη δυνατότητα των ΗΠΑ να εξαναγκάζουν όλο τον πλανήτη να τις δανείζει με τους όρους τους και χωρίς ερωτηματικά ως προς το αξιόχρεό τους. Το γεγονός ότι η «θεσμική» Κρ. Λαγκάρντ έστω και σε υποθετικό τόνο για πρώτη φορά προειδοποιεί ότι «δεν θα έμενε κανένας ανεπηρέαστος αν ποτέ συνέβαινε αθέτηση πληρωμών από μεριάς ΗΠΑ» μιλάει για το πόσο κοντά έχουν έρθει κάποια ενδεχόμενα αλλά και φαίνεται να στέλνει αγωνιώδη μηνύματα τμημάτων των παγκόσμιων ελίτ τόσο προς τις ΗΠΑ όσο και προς τους μεγάλους πιστωτές τους (Κίνα και Ιαπωνία).
