Κατασκοπευτική ταινία δράσης, με ψήγματα επιστημονικής φαντασίας, το «Tenet» του πενηντάρη Κρίστοφερ Νόλαν αποτελεί την πρώτη πολυδάπανη υπερπαραγωγή που κυκλοφόρησε στους ευρωπαϊκούς και αμερικάνικους πολυκινηματογράφους, μετά την εμφάνιση της πανδημίας.
Πρώην πράκτορας της CIA, ο ανώνυμος αφροαμερικανός πρωταγωνιστής (Τζον Ντέιβιντ Ουάσινγκτον), μετά από μια αποτυχημένη αποστολή όπου ξεσκεπάζεται η ταυτότητά του, ξυπνάει σε ένα πλοίο, όπου πληροφορείται πως εξυπηρετεί πλέον διεθνή συμφέροντα, καθώς «μαίνεται ψυχρός πόλεμος που βασίζεται στο γνωσιακό χάσμα». Εφοδιασμένος μονάχα με τη λέξη-κλειδί TENET, ενημερώνεται σε μυστικά εργαστήρια σχετικά με τις αντεστραμμένες σφαίρες που ταξιδεύουν πίσω στο χρόνο, λόγω αντίστροφης εντροπίας. Με σύνθημα «Μην προσπαθείς να το καταλάβεις, νιώσε το», αποστέλλεται στην Ινδία, με τον έμπιστο βοηθό τον Νιλ (Ρόμπερτ Πάτινσον), όπου οδηγούνται στον αδίστακτο αυτοδημιούργητο Ρώσο κροίσο και έμπορο όπλων Σέιτορ (Κένεθ Μπράνα), μονοπωλιακό διαμεσολαβητή με το μέλλον που προωθεί τις αντεστραμμένες σφαίρες και ο Πρωταγωνιστής επιχειρεί να τον προσεγγίσει μέσω της γυναίκας του Κατ (Ελίζαμπεθ Ντεμπίκι).
Μαζί με άλλες αληθοφανείς λεπτομέρειες, αυτή η έξυπνη, αλλά πυκνή και γεμάτη ασάφειες πλοκή, καταλήγει σε ένα ανελέητο κυνηγητό χρονικής παλινδρόμησης, με εντυπωσιακές σκηνές σε κοσμοπολίτικες τοποθεσίες και λιμάνια, όπου ο Νόλαν ανανεώνει την κατεξοχήν μαγική ιδιότητα αντίστροφης κίνησης στο σινεμά, σε μια παραδόξως κομβική συνύπαρξη με την αλληλεπίδρασή της, ταυτόχρονα στον ίδιο χωροχρόνο.
Η βασική σύλληψη της ιδέας του Νόλαν, που συνοψίζεται στην καρκινική δομή του τίτλου, εμφανίζεται ήδη από την εισαγωγή. Ο Πρωταγωνιστής, μετά την εισβολή ένοπλων στη Λυρική Σκηνή του Κιέβου, βρίσκεται πισθάγκωνα δεμένος ανάμεσα σε δυο σιδηροδρομικές γραμμές. Στην αριστερή τα βαγόνια κινούνται προς τα μπρός, ενώ στη δεξιά φεύγουν προς το βάθος της οθόνης, σε μια παλινδρομική κίνηση που συνδυάζεται με το ρολόι που γυρνάει ο δεσμώτης του μια ώρα πίσω, σκηνή που κλείνει με κοντινό στο μάτι του Πρωταγωνιστή, θυμίζοντας το «Ψυχώ». Εξαρχής, λοιπόν, είναι αδιευκρίνιστο αν πρόκειται για αρχή ή τέλος της ιστορίας του πρωταγωνιστή, για το πριν ή τη «ζωή μετά». Όπως και στον συνομήλικό του Αρονόφσκι, οι νεονουάρ και επιστημονικής φαντασίας ταινίες του Νόλαν περιέχουν διάσπαρτες αναφορές σε περίτεχνες σπαζοκεφαλιές και «παράδοξα», λέξη που ακούγεται σχεδόν σε κάθε ταινία του. Συγκεκριμένα, τόσο ο τίτλος όσο και αρκετές ονομασίες στην ταινία (SATOR-ROTAS, AREPO-OPERA) προέρχονται από το «τετράγωνο Sator», σταυρόλεξο συμμετρικών αναγραμματισμών, με τη λέξη ΤΕΝΕΤ στο κέντρο, οριζοντίως και καθέτως, ενώ οι πέντε λέξεις που συμπληρώνουν το τετράγωνο γράφονται και διαβάζονται παλινδρομικά, οριζόντια και κάθετα.
Το μήνυμα της ταινίας του συνοψίζει στον τίτλο, με λατινικό ρητό σε καρκινική γραφή «IN GIRUM IMUS NOCTE ET CONSUMIMUR IGNI», το 1978, και ο Γκυ Ντεμπόρ στην περίφημη τελευταία ταινία του καταιγιστικής κριτικής για την αλλοτριωμένη κοινωνική ζωή, που τελειώνει προτρέποντας «να ξαναπιαστεί από την αρχή».
Αντίστοιχα με τη σημασία της λέξης «Inception» (ξεκίνημα, αναγέννηση), ο τίτλος «Tenet» (=αρχή) υποδηλώνει αυτόν που εξουσιάζει (tenere), τον Άρχοντα και Ιθύνοντα νου (mastermind) και λειτουργεί ως μαθηματικό αξίωμα. Αν η αρχή είναι και τέλος, η γραμμική αίσθηση του χρόνου ακυρώνεται και παραμένει ως ευχή η κατάργηση του βιολογικού θανάτου. Κεντρική θέση στην ταινία κατέχει η έννοια της «εντροπίας», που σύμφωνα με την κλασική θερμοδυναμική, εκφράζει τη δυνατότητα ενός συστήματος να παράγει μηχανικό έργο. Λιώνοντας ο πάγος δημιουργεί νερό, αλλά το νερό δεν μετατρέπεται αυτόματα σε πάγο, δράση σε συγκεκριμένη σειρά, που υποδεικνύει το μονόδρομο από το παρελθόν στο μέλλον δίχως πιθανότητα αναστροφής, καθώς βιώνουμε τον χρόνο μόνο προς μία κατεύθυνση. Η αντίστροφη κίνηση στο σινεμά επέτρεψε την κατάργηση της νομοτελειακής γραμμικής ροής του χρόνου, κάνοντας το αδύνατο δυνατό, τον χρόνο να γυρίσει πίσω, δημιουργώντας ευφάνταστες εικόνες, ήδη από τον πρώιμο κινηματογράφο του Ζωρζ Μελιές.
Σήμα κατατεθέν και στο έργο του σουρεαλιστή Ζαν Κοκτώ, η αντίστροφη κίνηση κατέρριψε τους νόμους της νευτώνιας μηχανικής. Ένα ποτήρι με νερό που σπάει πέφτοντας μαγικά ανασυντίθεται, ενώ ένα τσαλαπατημένο λουλούδι μαγικά αναγεννιέται, σε μια συμβολική πράξη Ανάστασης που νικάει το χρόνο και το θάνατο. Κεντρικός άξονας στο «Tenet», αυτό το κινηματογραφικό εφέ αντίστροφης κίνησης μεταφέρει όλη τη συλλογιστική θεώρηση του Νόλαν. Παρότι έχει συντελεστεί μελλοντικά το αναπόφευκτο τέλος του κόσμου στην ταινία, εξαιτίας οικολογικής καταστροφής, επικρατεί η ελπιδοφόρα δυνατότητα ανατροπής, αν και εφόσον οι επερχόμενες γενιές ανακαλύψουν τα χωροχρονικά ταξίδια. Χρονικό πλεονέκτημα της λεγόμενης χρονικής ψαλίδας στην ταινία, είναι συνύπαρξη πολλαπλών εαυτών, σε παράλληλα σύμπαντα.
Δέκα χρόνια μετά το «Inception» (2010), όπου τελούνταν μια επιμήκυνση του πεπερασμένου βιωμένου χρόνου μέσω επιβραδυμένης κίνησης στα πολυεπίπεδα όνειρα, η νέα κεντρική ιδέα του Νόλαν στο «Tenet» παραμένει η κατάκτηση της συνάρτησης του χρόνου μέσα από την αντίστροφη κίνηση, με την πρωτοτυπία να αφορά εκτός από τη ρεαλιστική απόδοση και επιλεγμένα στοιχεία στο κινηματογραφικό κάδρο, όπως μια σφαίρα που επιστρέφει στην κάνη του όπλου. Η χορογραφημένη αντιπαράθεση του ήρωα με αντεστραμμένο αντίπαλο, παρουσιάζεται και στην ακριβώς αντίστροφη διαδρομή της κίνησης στο χώρο. Η αρχική αναφορά πως ο πρωταγωνιστής είναι μονάχα αυτός «αντεστραμμένος», δίχως να επηρεάζεται ο κόσμος γύρω του, καταργείται οπτικά, δημιουργώντας μια στρυφνή κατανόηση, καθώς ένας σκηνοθέτης που εμμονικά θαυμάζει παράλληλα σύμπαντα και μυστηριακούς γρίφους, πότε επιλέγει την εξωτερική και πότε την εσωτερική οπτική του πρωταγωνιστή στη ροή του χρόνου, δηλαδή, πότε να φαίνεται η αντίστροφη κίνηση των άλλων και πότε οι αντεστραμμένες κινήσεις του πρωταγωνιστή, όπως όταν επιστρέφει στο λιμάνι για να οδηγήσει αντεστραμμένος στην εντυπωσιακή σκηνή της αυτοκινητιστικής καταδίωξης, όπου ένα αναποδογυρισμένο αυτοκίνητο με το οποίο κινδυνεύουν να συγκρουστούν, άξαφνα σηκώνεται και κινείται ανάποδα αφήνοντας τον δρόμο αδειανό. Στο «Inception» οι ονειρικές πολιτείες κατεδαφίζονται, ενώ στο «Tenet» τα συντρίμμια ξανακτίζονται μαγικά και ένας στρατιώτης έξω από ένα κτίσμα σε αντεστραμμένη έκρηξη βρίσκεται ξαφνικά εγκλωβισμένος μέσα σε αυτό. Εκεί που όμως χάνεται η αίσθηση κάθε κατανόησης είναι στην αριστοτεχνική σκηνή της μάχης στο τέλος, στο ερημικό τοπίο των εγκαταλελειμμένων ορυχείων, που θυμίζει το «Stargate» (1994/Ρόλαντ Έμεριχ), καθώς η κρίσιμη χρονική στιγμή διευρύνεται με την αντεστραμμένη κίνηση, ενώ εισέρχονται και οι θεωρίες των παράλληλων συμπάντων, ήδη από το «Interstellar» (2014).
Δεν είναι τυχαίο που ο Πρωταγωνιστής του «Tenet» εξοικειώνεται με το παράδοξο της «ανάστροφης εντροπίας» μέσω μιας σφαίρας. Εικοσιένα χρόνια πριν, ο τρόπος που απεικονίστηκαν στο «Matrix» (1999) οι χορογραφικές σκηνές αντιπαράθεσης σε αργή κίνηση, εμπλέκοντας ασιατικές πολεμικές τέχνες, διέδωσε παγκοσμίως το οπτικό εφέ «χρόνος της σφαίρας», στο οποίο απεικονίστηκε σε μια λήψη τόσο η κανονική ροή, όσο και η επιβραδυμένη κίνηση, ώστε να αποφεύγονται οι σφαίρες, ενώ γίνονται αντιληπτές οι επιταχυνόμενες κινήσεις των χαρακτήρων. Αντίστοιχα στο «Tenet», ο Νόλαν κατάφερε την ταυτόχρονη αντεστραμμένη κίνηση σε μια ιδιότυπη συνύπαρξη-διάδραση που μόνο στο σινεμά μπορεί να συμβεί.
Τα σύνθετα αντικείμενα, ως απομεινάρια και συντρίμμια ενός απερχόμενου πολέμου, φέρνουν στο νου τον «Εξολοθρευτή» (1984 και 1991/Τζέιμς Κάμερον), ένα τηλεφώνημα με άμεση επίδραση στο παρόν αναφέρεται στους «Δώδεκα Πίθηκους» (1995/Τέρι Γκίλιαμ), ενώ η ψηλόλιγνη Ντεμπίκι με κομψό γκρι ταγέρ και κότσο, παραπέμπει στον «Δεσμώτη του Ιλίγγου» (1958/ Χίτσκοκ). Ο σκηνοθέτης της «Δουνκέρκης» (2017) υιοθετεί σικάτη ενδυματολογική άποψη, έτη φωτός μακριά από την αναρχοαυτόνομη αντιστασιακή αισθητική του «Matrix», διαιωνίζοντας την επικυριαρχία της παρουσίας των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών, σε ταινίες τύπου «Τζέιμς Μπόντ», όπως ενστερνίστηκε και μια αντίστοιχη ιδεολογική ψυχροπολεμική και αντικομμουνιστική πολιτική άποψη. Η συνθηματική φράση «ζούμε στον κόσμο του λυκόφωτος» φέρνει στο νου τις βαμπιρικές ταινίες του Πάτινσον, ενώ το «Παράδοξο του παππού» αναφέρεται στο θρυλικό «Επιστροφή στο Μέλλον» (1985/Ρόμπερτ Ζεμέκις).
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός-κριτικός κινηματογράφου, [email protected]
