Χερμπερτ Μαρκούζε (1898-1979): “Η ανθεκτικότητα της τέχνης” Ανθολόγος ο Λουκάς Αξελός
Η κριτική λειτουργία της τέχνης, η συμβολή της στην πάλη για απελευθέρωση έχει εστία της την αισθητική μορφή. Ένα έργο τέχνης είναι αυθεντικό ή αληθινό όχι χάρη στο περιεχόμενό του (δηλ. τη «σωστή» παρουσίαση των κοινωνικών συνθηκών), ούτε με την «καθαρή» του μορφή, αλλά με το περιεχόμενο που έγινε μορφή.
[…] Ο ταξικός χαρακτήρας της τέχνης συνίσταται μονάχα σ’ αυτούς τους αντικειμενικούς περιορισμούς της αυτονομίας της. Το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης ανήκει σε μια προνομιούχα ομάδα δεν αναιρεί ούτε την αλήθεια ούτε την αισθητική ποιότητα του έργου του. Ό,τι είναι αλήθεια για τους «κλασσικούς του σοσιαλισμού» είναι επίσης αλήθεια για τους μεγάλους καλλιτέχνες: σπάζουν τους ταξικούς περιορισμούς της οικογένειας, της προέλευσης, του περίγυρού τους. Η μαρξιστική θεωρία δεν είναι οικογενειακή έρευνα. Ο προοδευτικός χαρακτήρας της τέχνης, η συμβολή της στην πάλη για απελευθέρωση δε μπορεί να μετρηθεί με την καταγωγή του καλλιτέχνη, ούτε και με τον ιδεολογικό ορίζοντα της τάξης του. Μα ούτε και μπορεί να καθοριστεί απ’ την παρουσία (ή απουσία) της καταπιεζόμενης τάξης μέσα στα έργα του. Τα κριτήρια για τον προοδευτικό χαρακτήρα της τέχνης δίνονται μόνο μέσα απ’ το ίδιο το έργο σαν σύνολο: με το τι λέει και πώς το λέει.
[…] Αν έχει καθόλου νόημα το να μιλάμε για μαζική βάση της τέχνης, αυτό μπορεί να αναφέρεται μονάχα στην ποπ-αρτ και στα μπεστ-σέλλερς. Προς το παρόν, το υποκείμενο προς το οποίο απευθύνεται η αυθεντική τέχνη είναι κοινωνικά ανώνυμο· δεν ταυτίζεται με το δυνητικό υποκείμενο της επαναστατικής πρακτικής. Κι όσο περισσότερο οι εκμεταλλευόμενες τάξεις, «ο λαός» υποκύπτουν στις δυνάμεις που υπάρχουν, τόσο περισσότερο η τέχνη θα αποστασιοποιείται απ’ το «λαό». Η τέχνη μπορεί να διαφυλάξει την αλήθεια της, μπορεί να κάνει συνείδηση την ανάγκη της αλλαγής, μονάχα όταν υπακούει στο δικό της νόμο σ’ αντίθεση με κείνον της πραγματικότητας. Ο Μπρεχτ, που δεν είναι ακριβώς οπαδός της αυτονομίας της τέχνης, γράφει: «Ένα έργο που δεν επιδεικνύει ανεξαρτησία έναντι της πραγματικότητας και που δε χορηγεί στο κοινό ανεξαρτησία έναντι της πραγματικότητας, δεν είναι έργο τέχνης».
Αυτό, όμως, που φαίνεται στην τέχνη σαν απομακρυσμένο απ’ την πρακτική της αλλαγής, απαιτεί αναγνώριση σαν αναγκαίο στοιχείο μιας μελλοντικής πρακτικής απελευθέρωσης – σαν η «επιστήμη του ωραίου», ή «επιστήμη του λυτρωμού και της εκπλήρωσης». Η τέχνη δε μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο, όμως μπορεί να συμβάλει στην αλλαγή της συνείδησης και των ορμών των ανδρών και των γυναικών που θα αλλάξουν τον κόσμο.
Η κριτική λειτουργία της τέχνης, η συμβολή της στην πάλη για απελευθέρωση έχει εστία της την αισθητική μορφή. Ένα έργο τέχνης είναι αυθεντικό ή αληθινό όχι χάρη στο περιεχόμενό του (δηλ. τη «σωστή» παρουσίαση των κοινωνικών συνθηκών), ούτε με την «καθαρή» του μορφή, αλλά με το περιεχόμενο που έγινε μορφή.
[…] Ο ταξικός χαρακτήρας της τέχνης συνίσταται μονάχα σ’ αυτούς τους αντικειμενικούς περιορισμούς της αυτονομίας της. Το γεγονός ότι ο καλλιτέχνης ανήκει σε μια προνομιούχα ομάδα δεν αναιρεί ούτε την αλήθεια ούτε την αισθητική ποιότητα του έργου του. Ό,τι είναι αλήθεια για τους «κλασσικούς του σοσιαλισμού» είναι επίσης αλήθεια για τους μεγάλους καλλιτέχνες: σπάζουν τους ταξικούς περιορισμούς της οικογένειας, της προέλευσης, του περίγυρού τους. Η μαρξιστική θεωρία δεν είναι οικογενειακή έρευνα. Ο προοδευτικός χαρακτήρας της τέχνης, η συμβολή της στην πάλη για απελευθέρωση δε μπορεί να μετρηθεί με την καταγωγή του καλλιτέχνη, ούτε και με τον ιδεολογικό ορίζοντα της τάξης του. Μα ούτε και μπορεί να καθοριστεί απ’ την παρουσία (ή απουσία) της καταπιεζόμενης τάξης μέσα στα έργα του. Τα κριτήρια για τον προοδευτικό χαρακτήρα της τέχνης δίνονται μόνο μέσα απ’ το ίδιο το έργο σαν σύνολο: με το τι λέει και πώς το λέει.
[…] Αν έχει καθόλου νόημα το να μιλάμε για μαζική βάση της τέχνης, αυτό μπορεί να αναφέρεται μονάχα στην ποπ-αρτ και στα μπεστ-σέλλερς. Προς το παρόν, το υποκείμενο προς το οποίο απευθύνεται η αυθεντική τέχνη είναι κοινωνικά ανώνυμο· δεν ταυτίζεται με το δυνητικό υποκείμενο της επαναστατικής πρακτικής. Κι όσο περισσότερο οι εκμεταλλευόμενες τάξεις, «ο λαός» υποκύπτουν στις δυνάμεις που υπάρχουν, τόσο περισσότερο η τέχνη θα αποστασιοποιείται απ’ το «λαό». Η τέχνη μπορεί να διαφυλάξει την αλήθεια της, μπορεί να κάνει συνείδηση την ανάγκη της αλλαγής, μονάχα όταν υπακούει στο δικό της νόμο σ’ αντίθεση με κείνον της πραγματικότητας. Ο Μπρεχτ, που δεν είναι ακριβώς οπαδός της αυτονομίας της τέχνης, γράφει: «Ένα έργο που δεν επιδεικνύει ανεξαρτησία έναντι της πραγματικότητας και που δε χορηγεί στο κοινό ανεξαρτησία έναντι της πραγματικότητας, δεν είναι έργο τέχνης».
Αυτό, όμως, που φαίνεται στην τέχνη σαν απομακρυσμένο απ’ την πρακτική της αλλαγής, απαιτεί αναγνώριση σαν αναγκαίο στοιχείο μιας μελλοντικής πρακτικής απελευθέρωσης – σαν η «επιστήμη του ωραίου», ή «επιστήμη του λυτρωμού και της εκπλήρωσης». Η τέχνη δε μπορεί ν’ αλλάξει τον κόσμο, όμως μπορεί να συμβάλει στην αλλαγή της συνείδησης και των ορμών των ανδρών και των γυναικών που θα αλλάξουν τον κόσμο.
Μετάφραση: Κ[ώστας] Παλαιολόγος
Χέρμπερτ Μαρκούζε, Η ανθεκτικότητα της τέχνης, εκδ. «Εκδόσεις 70 – Πλανήτης», Αθήνα 1979.
Σχόλια
