90 χρόνια από την Καταστροφή της Σμύρνης
Χωρίς να διακατέχομαι από καμιά εθνικιστική έξαρση, νιώθω παράξενα με την τεράστια τουρκική σημαία που μας υποδέχεται στο λιμάνι. Με το που πατάω το πόδι μου κι αργότερα καθώς με πούλμαν κατευθυνόμαστε προς τη Σμύρνη, νιώθω όλα να με βαραίνουν. Ιστορίες έρχονται κι ανακατεύονται στο μυαλό μου. Αφηγήσεις ανθρώπων που έζησαν την καταστροφή. Ο παππούς μου κι ο διωγμός από το Αϊδίνι. Η συμπατριώτισσά του, η Νέλλη, που συνάντησα υπέργηρη, λίγο πριν «φύγει» στο διαμέρισμά της στη Σμύρνη. Τα Ματωμένα χώματα, η Διδώ Σωτηρίου και η Έλλη Παππά. Στου Χατζηφράγκου. Μελέτες για τη Δακρυσμένη Μικρασία, για το Όραμα της Ιωνίας για το τι συνέβη με τους πρόσφυγες «μετά». Ο Καζαντζάκης. Μυθιστορήματα. Το νούμερο 31328 του Βενέζη. Ο Σεφέρης. Και να’ μαστε στα Βουρλά. Στο σπίτι του που έχει γίνει ξενοδοχείο. Εδώ η μνήμη διατηρείται πάντως…
Η βαριά σκιά της ιστορίας αρχίζει να πέφτει. Ο ξεναγός μας προετοιμάζει. Η Σμύρνη έχει πια 4 εκατομμύρια κατοίκους, αλλά ελάχιστα αυτοκίνητα. Το περίφημο «οικονομικό θαύμα» της Τουρκίας βασίζεται στην απελπιστική συμπίεση των μισθών. Λίγοι Τούρκοι μπορούν να αγοράσουν ή να συντηρήσουν αυτοκίνητο…
Πιάνουμε στα χέρια μας τις λίρες με το πορτρέτο του Κεμάλ. Θα τον συναντάμε συνέχεια ως αόρατη παρουσία ή σε σημαίες, αγάλματα, πινακίδες. Τίποτε δεν με έχει προετοιμάσει, πάντως, για την τερατούπολη που απλώνεται μπροστά μας. Ατέλειωτες πολυώροφες πολυκατοικίες δημιουργούν ένα τείχος χιλιομέτρων.
Ο κόλπος της Σμύρνης απλώνεται αριστερά μας. Δεξιά μας ένα αχανές στρατόπεδο. Εγκαταστάσεις, επί εγκαταστάσεων. Επιτέλους, φτάνουμε στην περίφημη προκυμαία. Στον τόπο του μαρτυρίου. Ελάχιστα κτίρια σώζονται. Γκαζόν και περίπατοι. Ρομαντικές άμαξες. Μπαίνουμε στο σπίτι που εγκαταστάθηκε ο Κεμάλ και λειτουργεί ως μουσείο. Μπορείς να πάρεις μια ιδέα για τη ζωή τότε…
Μπαίνουμε στο πιο όμορφο δρομάκι της πόλης. Το τίποτα που έμεινε από την ελληνική συνοικία. Μπαράκια. Όμορφες ροκ μουσικές. Κόσμος σαν κι εμάς που θα στεκόμασταν πλάι-πλάι σε μια διαδήλωση.
Πιο πέρα θα βρεθούμε σε ένα μεγάλο εμπορικό κέντρο. Ο ξεναγός πιστεύει ότι θέλουμε να ψωνίσουμε. Όμως οι εποχές έχουν αλλάξει. Πέρασε ο καιρός που όταν πήγαινε ένας Έλληνας οπουδήποτε στον κόσμο δεν έλεγε τι γνώρισε, αλλά τι ψώνισε…
Ένα μεγάλο πάρκο έχει σκεπάσει με πρασινάδες και γήπεδα την καμένη πόλη. Ένα πάπλωμα λήθης.
Το βιβλίο
Γυρίζω πίσω και θυμάμαι τα όσα μου είχε πει ένας Βρετανός φίλος για τον Χαμένο Παράδεισο του Γκάιλς Μίλτον που κυκλοφορεί και στα ελληνικά από το 2008, από τις εκδόσεις Μίνωας. Μάλιστα, ο συγγραφέας είχε έρθει και στην Αθήνα. Να πω ότι παρά το πολιτικό, ιστορικό και συναισθηματικό ενδιαφέρον μου για τη Σμύρνη και τη Μικρά Ασία κατά καιρούς με πιάνει ένα είδος … «αλλεργίας». Καθώς θεωρείται «πιασάρικο» θέμα που πουλάει, ο κάθε πικραμένος συγγραφέας και μελετητής γράφει και από ένα βιβλίο. Πολλά μάλιστα γίνονται και best seller. Με πιάνει, λοιπόν, μια άρνηση. Αυτή τη φορά όμως η περιέργειά και η συναισθηματική μου φόρτιση από το ταξίδι νίκησαν.
Ο Χαμένος Παράδεισος βρέθηκε στα χέρια μου και με κέρδισε από την πρώτη σελίδα. Ένα άψογο εκτεταμένο ρεπορτάζ, με μυθιστορηματική γραφή, που δεν αναπαράγει όμως μύθους. Μια ψύχραιμη, απ’ έξω ματιά σε ένα από τα μεγαλύτερα δράματα της σύγχρονης ιστορίας. Μαρτυρίες και ημερολόγια που βλέπουν για πρώτη φορά το φως της δημοσιότητας…
Βασικοί πρωταγωνιστές τα μέλη της εξέχουσας λεβαντίνικης κοινότητας της Σμύρνης, που μέχρι την τελευταία στιγμή έτρεφαν ψευδαισθήσεις για το μέλλον τους. Μου φαίνεται σήμερα συγκλονιστική η αφέλεια των όσων καταγράφει η Ορτάνς Γουντ στο ημερολόγιό της, τη μέρα που ο τουρκικός στρατός μπαίνει στη Σμύρνη:
«Επικρατεί απόλυτη τάξη και ηρεμία. Δεν έπεσε ούτε τουφεκιά. Η διοίκηση πέρασε από ελληνικά σε τουρκικά χέρια, μέσα σε απόλυτη ηρεμία και παρά τις προσδοκίες και τις εκτιμήσεις».
Με την «όμορφη ζωή» ξεκινά και το βιβλίο, χωρίς ωστόσο να εξωραΐζει καταστάσεις. Θα ζήσουμε όλα τα ιστορικά γεγονότα με παράθεση απόψεων από όλες τις πλευρές, με εικόνες από τα εχθρικά στρατόπεδα, με στιγμές μεγαλείου και έσχατης ταπείνωσης.
Το πιο συγκλονιστικό κομμάτι πάντως είναι αυτό που δίνει και τον τίτλο του βιβλίου: Χαμένος Παράδεισος. Περιγράφονται σαν να τα έχει ζήσει ο ίδιος ο συγγραφέας ως ρεπόρτερ της πρώτης γραμμής τα γεγονότα που συνέβησαν από τις 6 μέχρι τις 30 Σεπτεμβρίου του 1922, που έληγε το τελεσίγραφο του Κεμάλ για να φύγουν όλοι οι Έλληνες από τη Σμύρνη.
Η πυρκαγιά, η πυρπόληση της Σμύρνης βάσει απολύτως οργανωμένου σχεδίου. Οι απίστευτες σκηνές της προκυμαίας. Η παγερή αδιαφορία των ξέων δυνάμεων. Τα απίστευτα ψέματα των Αμερικανών δημοσιογράφων που έγραφαν ανταποκρίσεις όχι με βάση αυτά που έβλεπαν, αλλά με αυτά που ήθελε η κυβέρνησή τους.
Ώρες-ώρες δεν αντέχεις να διαβάσεις, αν και ο συγγραφέας δεν επιδιώκει να σοκάρει. Σου μεταφέρει τις πιο αποτρόπαιες εικόνες κρατώντας την απαραίτητη απόσταση…
Ένα βιβλίο που αξίζει να διαβαστεί μαζί με άλλα, ώστε να μπορέσουμε να σχηματίσουμε μια πραγματική εικόνα, που πολύ φοβάμαι πως μέσα στο 2012 θα γνωρίσει πολλές διαστρεβλώσεις…
