Αντίλογος στον κυρίαρχο μνημονιακό λόγο
Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Δύο αξιόλογες ταινίες, σκηνοθετημένες και οι δυο από γυναίκες, πέρασαν απαρατήρητες μέσα στον κυκεώνα των καταιγιστικών εξελίξεων.
Στην ταινία Ανάμεσα…, της Καναδής Αναΐς Μπαρμπό Λαβαλέτ, μια νεαρή Καναδή γιατρός που εργάζεται σε στρατόπεδο προσφύγων στη Ραμάλα, προσπαθεί να κατανοήσει το διχασμό που σπαράσσει την περιοχή, εδώ και δεκαετίες. Μοιρασμένη ανάμεσα σε Ισραήλ και Παλαιστίνη, με φιλικές σχέσεις και στις δύο πλευρές, κλονίζεται, όταν μετά από επίθεση καμικάζι στην καρδιά της Ιερουσαλήμ, που μεταδόθηκε σε όλο τον κόσμο, γίνεται μάρτυρας της δολοφονίας ενός μικρού Παλαιστίνιου, από Ισραηλινούς στρατιώτες, στις παρυφές του τείχους.
Εγκλωβισμένη ανάμεσα στις κατοχικές δυνάμεις απ’ τη μια και στους πολιορκημένους κατεχόμενους από την άλλη, παίρνει θέση, συνειδητοποιώντας τη βαρύτητα ενός απελευθερωτικού αγώνα.
Συγκλονιστική ταινία, με έντονη την παρουσία της όμορφης πρωταγωνίστριας, που η κάμερα ακολουθεί από κοντά. Ο παραλογισμός του διχασμού αναδεικνύεται με ανθρωποκεντρική διάθεση, μέσα από μια δυναμική ρεαλιστική αφήγηση και προσεγμένη αγριότητα, αφήνοντας τους βομβαρδισμούς και τα ουρλιαχτά εκτός κάδρου, στο ηχητικό πεδίο.
Στη Σαουδική Αραβία, οι γυναίκες δεν επιτρέπεται ούτε να ψηφίζουν, ούτε να οδηγούν, έστω και ποδήλατο, ενώ απαγορεύεται και η λειτουργία των κινηματογράφων. Παρ’ όλα αυτά, η σκηνοθέτρια Χαΐφα Αλ Μανσούρ γύρισε την ταινία Το απαγορευμένο ποδήλατο, με πρωταγωνίστρια τη δεκάχρονη Γουάτζντα, που έχει βάλει στο μάτι ένα πράσινο ποδηλατάκι και σκαρφίζεται τρόπους, πώς να μαζέψει χρήματα για να το αποκτήσει.
Χωρίς μελοδραματισμούς, μέσα από τα μάτια της μικρής ηρωίδας παρουσιάζεται η καταπίεση των γυναικών, μια από τις θεματικές που κυριαρχούν στο λαϊκό σινεμά των ισλαμικών χωρών, κυρίως μετά τον άνεμο ελπίδας της Αραβικής Άνοιξης.
Αυτές οι δύο ταινίες προβάλλουν προβληματισμούς γύρω από πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα, με σχετικά εύπεπτο τρόπο, υιοθετώντας μια ρεαλιστική αφήγηση, με έμφαση στους διαλόγους. Ο νεορεαλισμός, που επηρέασε αρχικά το ιρανικό σινεμά, κατά τα πρότυπα της μεταπολεμικής Ιταλίας, επικρατεί και στον κινηματογράφο αρκετών ισλαμικών χωρών.
Αντίθετα στη χώρα μας, η μνημονιακή πραγματικότητα επανέφερε ένα αλληγορικό μυθοπλαστικό σινεμά, αλλά με μια αποστασιοποιημένη αφαιρετική αισθητική, βορειοευρωπαϊκής έμπνευσης. Η αξιοσημείωτη παραγωγή πολιτικών ντοκιμαντέρ, ωστόσο, αναβιώνει ένα καταγγελτικό ρεαλισμό, που καταγράφει τη ζοφερή καθημερινότητα, με εικόνες που απαξιώνει η καθεστωτική τηλεοπτική αισθητική, ενώ αποκαθιστά τον αντίλογο που απουσίαζε. Παράλληλα, διερευνούνται οι λόγοι της ραγδαίας οικονομικής εξαθλίωσης, μέσα από πολιτικές αναλύσεις, τροφοδοτώντας μια νέα -επί τω έργω- οπτικοακουστική ιστορική καταγραφή. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκει και το ντοκιμαντέρ του Ικαριώτη Σπύρου Τέσκου Χαραγμένες Ζωές. Ο σκηνοθέτης συνταιριάζει διαφορετικά αφηγηματικά υλικά που διευθύνει με μαεστρία. Μέσα από ένα καταγγελτικό μοντάζ που παραλληλίζει ιστορικά γεγονότα της γερμανικής κατοχής με εικόνες της πολιτικής επικαιρότητας, δημιουργεί νοηματικές γέφυρες απ’ το παρελθόν στο σήμερα, οδηγώντας το θεατή σε έναν πολιτικό συλλογισμό με μια ιστορική συνέχεια, ενώ αρθρώνεται ένας νέος πολιτικός λόγος μέσα από τη γλώσσα του σινεμά.
Με τις ιστορίες του Γιώργου Κρόκου, του Ικαριώτη δάσκαλου που φυλακίστηκε για τις ιδέες του και εκτελέστηκε με τους διακόσιους της Καισαριανής, και του Δημήτρη Χριστούλα, του 77χρονου συνταξιούχου που τον Απρίλη 2012, αυτοπυροβολήθηκε στο Σύνταγμα, ως πολιτική πράξη αφύπνισης του λαού, συνδέει το τότε με το σήμερα.
Σε μια αποσπασματική αφηγηματική δομή, με εικόνες αρχείου, σημερινά ειδησεογραφικά επίκαιρα, ιστορικές αφηγήσεις και πολιτικές αναλύσεις, το ντοκιμαντέρ του Τέσκου αναμοχλεύει ιστορικά γεγονότα, καταθέτοντας μια εμπεριστατωμένη άποψη για τους πολιτικούς λόγους της κρίσης, ενώ συσχετίζει τα σχέδια των Ναζί με την τακτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που επιβάλλει μια οικονομική δικτατορία στα κράτη-μέλη της.
Οι πρωτοβουλίες αλληλεγγύης προβάλλονται στο ντοκιμαντέρ ως πράξεις κοινωνικής αυτοοργάνωσης, για την αντιμετώπιση της διογκούμενης εξαθλίωσης, ενώ οι εικόνες των μεγάλων διαδηλώσεων ενάντια στη λιτότητα και το κίνημα της Πλατείας Συντάγματος το 2011, όπου συμμετείχε και ο Χριστούλας, υπαγορεύουν ένα βροντερό «αντισταθείτε».
Αν, σήμερα, ανθεί το πολιτικό ντοκιμαντέρ στη χώρα μας, είναι ακριβώς γιατί αποτελεί έναν αντίλογο στον κυρίαρχο μνημονιακό λόγο.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι κριτικός κινηματογράφου
