Διαβάστε το Μέρος Α’
του Θανάση Μουσόπουλου*
Παρουσιάζει, αναμφίβολα, πολύ ενδιαφέρον κοντά στον Homo Sapiens να φωτίσουμε τον Homo Sapiens Narrans: τον άνθρωπο αφηγητή.
Στο πρώτο μέρος του άρθρου μας είδαμε τις απόψεις του ιστορικού Χαράρι και εκπροσώπων της νευροαφηγηματικής. Συγκεκριμένα, σε δημοσιεύματα του Βιολόγου και Επιστημολόγου Σπύρου Μανουσέλη (στην Εφημερίδα των Συντακτών) προσεγγίσαμε τη διαμόρφωση του νέου πεδίου Neuro-storytelling. Είδαμε καταλήγοντας ότι ο Ρέιμοντ Μαρ, βασιζόμενος σε μια σειρά από έρευνες που πραγματοποίησε από κοινού με τον στενό συνεργάτη του Κιθ Όουτλι (Keith Oatley), κατέληξε στο (απρόσμενο;) συμπέρασμα ότι τόσο οι προφορικές όσο και οι γραπτές αφηγήσεις ιστοριών λειτουργούν για τις ανθρώπινες κοινωνικές σχέσεις σαν «προσομοιωτές πτήσεων».
Με βάση τις έρευνες που διεξήχθηκαν τα τελευταία χρόνια, το να ακούς και να αφηγείσαι ιστορίες είναι η απαραίτητη «προσομοίωση» που προετοιμάζει τους ανθρώπους στη δημιουργία κοινωνικών σχέσεων και στην αντιμετώπιση «προβληματικών διαπροσωπικών σχέσεων και ανοίκειων κοινωνικών καταστάσεων».
Σχετικά, ο ίδιος ο Ρέιμοντ Μαρ σημειώνει πως «όταν το περιεχόμενο των ιστοριών έχει υψηλή κοινωνική αξία και μας διεγείρει διανοητικά, μπορεί να βελτιώσει τις κοινωνικές δεξιότητες των ατόμων. Όποιος διηγείται και ακούει (ή διαβάζει) ιστορίες, παρουσιάζει μια σαφώς πιο πλούσια κοινωνική ζωή. Δεν είμαστε όμως ακόμη σε θέση να αποφασίσουμε, με επιστημονικά ακριβή τρόπο, αν η αφήγηση ιστοριών είναι η αιτία της καλύτερης κοινωνικής προσαρμογής ή, αντίθετα, το προϊόν της».
Βρισκόμαστε σε ένα κομβικό σημείο, που θα έλεγα ανοίγει νέους δρόμους με την «Νευρο-αφηγηματική», που αναφέρεται πλέον στον «Homo Sapiens Narrans», υποστηρίζοντας ότι οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως «αφηγηματικά ζώα», αφού διαθέτουν «ενστικτωδώς» την ικανότητα να επινοούν και να ακούνε γλωσσικά αφηγήματα.
Θα σταματήσουμε την αναφορά μας αυτή, για να προσεγγίσουμε το «κουτσομπολιό» με άλλο «μάτι». Πρώτα, όμως, θα προσθέσουμε τρία σημεία που σχετίζονται με το τεράστιο κεφάλαιο της νευροαφηγηματικής.
Πρώτα πρώτα, ότι όχι μόνο στον ξύπνιο αλλά και στον ύπνο λειτουργεί η αφηγηματική ικανότητα του εγκεφάλου. Όπως σημειώνει ο Σπύρος Μανουσέλης (άρθρο 19/11/22): «Ο εγκέφαλός μας συνθέτει, κατά τη διάρκεια του ύπνου, το φαινομενικά αλλόκοσμο ονειρικό σκηνικό, του οποίου είμαστε μάλλον οι παθητικοί θεατές παρά οι… σκηνοθέτες!»
Ένα δεύτερο αξιοπρόσεκτο στοιχείο είναι αυτό που σημειώνει στο βιβλίο «Το αφηγηματικό ζώο» (The storytelling animal), ο Αμερικανός Τζόναθαν Γκότσχολ (Jonathan Gottschall), καθηγητής Συγκριτικής και Εξελικτικής Λογοτεχνίας στο Washington & Jefferson College του Πίτσπεργκ (Πενσιλβάνια), όπου υποστηρίζει ότι οι βασικές ανθρώπινες αφηγηματικές πρακτικές είναι καθολικές και εκδηλώνονται σε όλες τις προφορικές ή γραπτές αφηγηματικές παραδόσεις: από τις μυθολογικές, ποιητικές και λογοτεχνικές μέχρι τις ιστορικές και επιστημονικές παραδόσεις.
Ένα τρίτο ενδιαφέρον σημείο –με το οποίο δεν θα καταπιαστούμε– αναφέρεται όχι στην αφήγηση αλλά στην ανάγκη μας για ομορφιά. «Οι μέχρι σήμερα έρευνες επιβεβαιώνουν ότι το κοινό αίσθημα του ωραίου, δηλαδή η ταυτόχρονα βιολογική και προσωπική ανάγκη των ανθρώπων για ομορφιά και καλαισθησία, είναι το προϊόν της συνεξέλιξης της βιολογικής και ταυτοχρόνως της πολιτισμικής ιστορίας του ανθρώπινου είδους».
Και στην περίπτωση αυτή έχουμε τη συλλειτουργία δύο επιπέδων: της προσαρμογής σε βιολογικό και της εξέλιξης σε πολιτιστικό επίπεδο.
***
Ασυνείδητα, πολύ συχνά το Facebook, που το ακολουθώ δώδεκα χρόνια τώρα, το αποκαλώ μεταξύ αστείου και σοβαρού «η μεγάλη κουτσομπόλα». Γράφοντας το κείμενο αυτό, και καθώς έψαχνα στο διαδίκτυο, βρήκα στοιχεία αρκετά, που το τεκμηριώνουν.
Η Μαρία Αθανασίου, σε εμπεριστατωμένο άρθρο της στο περιοδικό Κ της Καθημερινής (29/3/22), προβάλλει έρευνες και απόψεις σχετικά με τον θετικό ρόλο του κουτσομπολιού. Θα περιοριστούμε ενδεικτικά σε δύο επιστήμονες, έναν ψυχολόγο και ένα κοινωνιολόγο.
«Το κουτσομπολιό βοηθά να διατηρείται η συνοχή της κοινότητας, διασφαλίζοντας πως όλοι είναι ενήμεροι σχετικά με το τι κάνει ποιος και με ποιον», σημειώνει ο Ρόμπιν Ντάνμπαρ, ομότιμος καθηγητής Εξελικτικής Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, «Χωρίς το κουτσομπολιό δεν θα υπήρχε κοινωνία». Όπως οι χιμπαντζήδες περνούν ώρες καθαρίζοντας ο ένας τη γούνα του άλλου από ζωύφια, έτσι και οι άνθρωποι περνούν ώρες συζητώντας τις ατυχίες των γειτόνων τους – και οι δύο αυτοί τρόποι συνύπαρξης και μοιράσματος χρόνου μπορούν να βοηθήσουν στη δημιουργία και τη διατήρηση των κοινωνικών δεσμών.
«Όσο περίεργο και αν ακούγεται, το κουτσομπολιό είναι ένα κοινωνικό παιχνίδι που διατηρεί την κοινωνική συνοχή. Πρόκειται για την αρχαιότερη μορφή μαζικής ενημέρωσης. Διαπολιτισμικό και ανεξάρτητο από το φύλο –άνδρες και γυναίκες κουτσομπολεύουν το ίδιο, αλλά για διαφορετικά θέματα–, το κουτσομπολιό βρέθηκε ακόμα και σε αιγυπτιακές επιγραφές με ιερογλυφικά να στηλιτεύει τις σεξουαλικές προτιμήσεις του Φαραώ και να κοροϊδεύει τη φαλακρότητα της βασίλισσας», σημειώνει ο Ευστράτιος Παπάνης, μόνιμος επίκουρος καθηγητής του Τμήματος Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
Ο καθηγητής Ντάνμπαρ τοποθετεί τις απαρχές του κουτσομπολιού σχεδόν 200.000 χρόνια πριν, όταν οι άνθρωποι ανέπτυξαν την ικανότητα της ομιλίας. Έχει επιχειρηματολογήσει ότι «η γλώσσα εξελίχθηκε ως ένας μηχανισμός ένωσης μεγάλων κοινωνικών ομάδων και το επιτυγχάνει αυτό κυρίως επειδή μας επιτρέπει να ανταλλάσσουμε πληροφορίες για την κατάσταση των κοινωνικών δικτύων μας».
Ανάλογα, ο καθηγητής Παπάνης παρατηρεί ότι το κουτσομπολιό υποκαθιστά, σε έναν βαθμό, τη γειτονιά. «Μέσω των ιστολογίων, του Twitter, του Facebook κ.ά., το ψηφιακό κουτσομπολιό ζει μια μεγάλη αναγέννηση[…] Το διαδίκτυο μεταφέρεται στο κινητό, ενώ παράλληλα η ψηφιακή γειτονιά γίνεται περίπλοκη, πολυπολιτισμική, ανεξιχνίαστη.»
***
Πριν κλείσουμε το κείμενό μας αυτό, οφείλω να ομολογήσω ότι πολλά θα μπορούσαμε να πούμε για το κουτσομπολιό στην αρχαιοελληνική κοινωνία. Από τον Όμηρο ήδη και μετά, η φήμη, η σπερμολογία, η συκοφαντία ήταν πανταχού παρούσες και τα πάντα πληρούσες. Το θέμα το κρατώ, όμως, για άλλη φορά.
Να πούμε απλώς κάτι που διάβασα στο Διαδίκτυο (Lifoteam, 9/2/19) με τίτλο «Το κουτσομπολιό ως εργαλείο επιβίωσης των αδύναμων στην Αρχαία Ελλάδα» και υπότιτλο: Οι γυναίκες και ο ρόλος τους στα δικαστήρια της αρχαιότητας: από ανυπόληπτες και αναξιόπιστες πηγές, θεραπαινίδες της απόδοσης δικαιοσύνης. Το κείμενο στηρίζεται στις απόψεις της Fiona MacHardy, ακαδημαϊκού και συγγραφέως του εξαιρετικού «Revenge in Athenian Culture» (2008) [Μετάφραση/επιμέλεια του άρθρου από την Χριστίνα Γαλανοπούλου]:
«Από τους αρχαίους ρήτορες μαθαίνουμε ότι δημόσιοι χώροι, όπως τα καταστήματα και οι αγορές, ήταν χρήσιμες τοποθεσίες για να εξαπλωθούν ψευδείς φήμες με στόχο τη δυσφήμιση ενός αντιπάλου, κυρίως εξαιτίας του ετερόκλητου πλήθους που συγκεντρωνόταν εκεί. Το γεγονός ότι στα δικαστήρια εκείνης της εποχής παρουσιάζονταν γυναίκες-επαγγελματίες κουτσομπόλες καταδεικνύει το πόσο οι αρχαίοι ημών δεν νοιάζονταν επιλεκτικά για την ταξική ή οικονομική θέση (ή το φύλο ακόμη!) του “αγγελιαφόρου” που θα τους βοηθούσε να κερδίσουν τη δίκη.»
Το «κουτσομπολιό»… Fake News… νυν και αεί…
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
