Μια τεχνολογία βιοπολιτικής και η εκ νέου χαρτογράφηση της πραγματικότητας
Του Sam Kriss*
Η κουλτούρα, σύμφωνα με μια συγκεκριμένη πλευρά της γκρινιάρικης, αριστερίζουσας κριτικής, μας κάνει όλους παιδιά. Οι κυρίαρχες μορφές, αυτές που όχι μόνο φέρνουν τα περισσότερα λεφτά αλλά διαμορφώνουν το ίδιο το πολιτιστικό πεδίο, είναι τα video games, τα οποία είναι φτιαγμένα για τα παιδιά, και οι ταινίες με υπέρ-ήρωες, οι οποίες επίσης είναι για παιδιά. Ωστόσο, δεν είναι απλά ένα ζήτημα είδους : αυτές οι μορφές απαιτούν ένα συγκεκριμένο τύπο αφοσίωσης, αυτόν που χαρακτηρίζει ένα μοχθηρό, κολλημένο παιδί – δεν αρκεί να πληρώσεις το κόστος εισόδου αλλά πρέπει να υποστηρίξεις το πολιτιστικό-εμπορικό προϊόν άκριτα, να ταυτιστείς με τους χαρακτήρες του, να αγοράσεις τις φιγούρες δράσης, να καλλιεργήσεις μια εμμονή που θα αγγίζει τα όρια της παθολογικής. Να συμπεριφερθείς, με άλλα λόγια, με την άπληστη χαρά ενός βαριεστημένου παιδιού.
Κάθε άλλος τρόπος αφοσίωσης είναι σιωπηρά απαγορευμένος. Δείτε τη μανία των φαν όταν κάποιος προσπαθεί να προσεγγίσει τη μαζική κουλτούρα με μια κριτική άποψη. “Γιατί το παίρνεις τόσο σοβαρά, τόσο επιτηδευμένα· είναι απλά μια ταινία ή ένα παιχνίδι, δε σημαίνει τίποτα”. Όμως την ίδια στιγμή: “πώς τολμάς, μου χαλάς τη διασκέδαση”.
Σύμφωνα με πολλές κριτικές, ζούμε ένα σενάριο αποκάλυψης. Αυτό αφορά, φυσικά, το Pokémon Go -πώς αλλιώς θα περιέγραφες έναν κόσμο όπου ενήλικες κατά εκατομμύρια αναλώνονται άσκοπα, κοιτώντας τα κινητά τους, μαζεύοντας ψηφιακούς αρουραίους, αναβιώνοντας μια χαζή παιδική ηλικία και συρρικνώνονται, στο μεταξύ, σε αφηρημένα κακομαθημένα σε υπερδιέγερση;
Όλο αυτό αποτελεί δυνατή κριτική του παιχνιδιού αλλά δεν είναι αυτή που ενδιαφέρομαι να ακολουθήσω. Ας αφήσουμε στην άκρη τους ενήλικες που μετατρέπονται σε νήπια τι κάνουν τα παιδιά, τα πραγματικά παιδιά; Όταν παίζουν ομαδικά και χωρίς να διαμεσολαβούνται από τίποτα πλην της φαντασίας τους, κάνουν κάτι αυθόρμητο και απίστευτο: δημιουργούν νέους κόσμους.
Αυτοί οι κόσμοι, σε γενικές γραμμές, δεν έχουν τη μορφή μιας καθαρής φυγής στη φαντασία αλλά αποτελούν μια ριζική επανανοηματοδότηση της πραγματικής ύπαρξης – η επινόηση νέων τρόπων χαρτογράφησης και συστηματοποίησης της πραγματικότητας, μια σειρά πειραμάτων με την πλαστικότητα του χώρου.
Ας δούμε τα πεζοδρόμια: αν πατήσετε στις ρωγμές, κάτι κακό θα σας συμβεί θα σπάσετε την πλάτη σας (1), ή θα σας φάει μια αρκούδα. Κάποιες φορές το πάτωμα γίνεται λάβα και ο πυροκλαστικός κώδικας μεταμορφώνει το βαρετό κόσμο των αντικειμένων. Κάποιες φορές μια παρέα παιδιών θα μετατραπεί σε αστροναύτες και εξωγήινους τα παρκαρισμένα αυτοκίνητα γιγαντώνονται και γίνονται πλανήτες, τα φύλλα που πέφτουν βροντούν σα πεδία με αστεροειδείς.
Κάθε τι είναι ζωντανό με πιθανές σημασιοδοτήσεις, ο κόσμος υπάρχει για να γκρεμιστεί και να ξαναχτιστεί. Αυτό υπόσχεται το Pokémon Go: το μόνο που πρέπει να κάνεις είναι να κατεβάσεις την εφαρμογή και ξαφνικά θα μπεις σε ένα διαφορετικό κόσμο, μια φωτεινή και γεμάτη ενέργεια πραγματικότητα, στην οποία παραμονεύουν απίστευτα τέρατα.
Όλα αυτά θα έπρεπε να απασχολούν την Αριστερά · εξάλλου ένα από τα πιο ισχυρά επαναστατικά συνθήματα της εποχής δηλώνει ότι “ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός”. Ως μαρξιστές, θα πρέπει να μας ενδιαφέρει να αλλάξουμε τον κόσμο – όχι μόνο να αλλάξουμε την κυβερνητική πολιτική ή να αντικαταστήσουμε τη μια κυρίαρχη τάξη με μια άλλη, αλλά να αντικαταστήσουμε την αλλοτριωμένη, ανθρώπινη εμπειρία της πραγματικότητας με μια χειραφετημένη.
Στα χειρόγραφα του 1844, ο Μαρξ περιγράφει τη σχέση υποκειμένου-αντικειμένου που προκύπτει από τη μη αλλοτριωμένη εργασία ως εξής: “το αντικείμενο της εργασίας είναι η αντικειμενοποίηση της ειδολογικής ζωής του ανθρώπου : γιατί ο άνθρωπος αναπαράγει τον εαυτό του, όχι μόνο πνευματικά, στη συνείδηση του αλλά δραστήρια και ουσιαστικά και μπορεί, έτσι, να κοιτάζει τον εαυτό τον σε έναν κόσμο που ο ίδιος δημιούργησε. Στον Χάιντεγκερ, η συνθήκη του εδωνά-είναι [Dasein] είναι ερριμμενότητα [Geworfenheit – απλή παρουσία σ΄ έναν κόσμο που δεν έχω διαλέξει], η συνθήκη του να ριχτείς σε έναν κόσμο, να ριχτείς στην απόγνωση αυτού που απλώς, αδιάφορα, είναι.
Ο Μαρξ βλέπει ένα δρόμο πέρα από την αλλοτρίωση στη συνειδητή δράση της συνείδησης επί του κόσμου. Και αυτή η ελεύθερη, αυθόρμητη, μετασχηματιστική δράση της ειδολογικής ύπαρξης λαμβάνει πράγματι χώρα παντού γύρω μας. Γιατί, παρόλη τη φρίκη και τη σκληρότητα της παιδιάστικης φαινομενολογίας (και δεν θα έπρεπε να εξιδανικεύουμε τα παιδιά – εξ άλλου, ένα ,σχεδόν αναπόφευκτο, στοιχείο του παιχνιδιού τους είναι το συστηματικό bullying στους αδύναμους), κανείς δεν μπορεί να δει στα παιδιά που υποκρίνονται ότι είναι εξερευνητές ή ληστές τραπεζών τις αλυσίδες και το μόχθο της αλλοτριωμένης εργασίας.
Αν κάτι σαν το Pokémon Go μπορούσε πράγματι να μετατρέψει τους ενήλικες ξανά σε παιδιά, μπορεί να είχε κάποια αξία. Όμως, αυτό που κάνει στην πραγματικότητα είναι πολύ διαφορετικό.
Υπάκουσε
Ο Abdelhafid Khatib ήταν συγγραφέας, θεωρητικός και μέλος στις Διεθνείς των λετριστών και των καταστασιακών. Επίσης, ήταν Άραβας. Στο τέλος της δεκαετίας του 1950, οι καταστασιακοί επιχειρούσαν να αναπτύξουν την πρακτική της ψυχογεωγραφίας, ένα είδος περιπλάνησης [flanerie], στο οποίο οι άνθρωποι θα “περιφέρονταν” μέσα από τα αστικά περιβάλλοντα, χωρίς προκαθορισμένη διαδρομή, βρίσκοντας νέους τρόπους να αναμορφώσουν και να επανανοηματοδοτήσουν το χώρο.
Όπως καταγράφει ο Andrea Gibbons, στον Khateb ανετέθη το 1958 να πραγματοποιήσει μια ψυχογεωγραφική καταγραφή στην περιοχή Les Halles στο Παρίσι – όμως αυτό έγινε στο μέσο του σκληρού αποικιακού πολέμου της Γαλλίας στην Αλγερία ίσχυε απαγόρευση κυκλοφορίας για όλους τους Άραβες και οι προσπάθειες του Khateb οδήγησαν δύο φορές στη σύλληψη του.
Ωστόσο, η καταγραφή του εκδόθηκε τελικά, με μια σύντομη αναφορά, επεξηγηματική των δυσκολιών που συνάντησε κατά την πραγματοποίηση της, όμως συνήθως δεν εμφανίζεται σε συλλογές κειμένων των καταστασιακών δεν ήθελαν να χαλάσει η διασκέδαση τους από την πραγματικότητα της φυλετικής καταπίεσης.
Υπάρχει ένα παρόμοιο πρόβλημα με το Pokemon Go ο τρόπος με τον οποίο ο νέος, διασκεδαστικός και παιχνιδιάρης χάρτης του κόσμου μπορεί να συγκρούεται με άλλες, πιο κατεστημένες πραγματικότητες: φυλή και τάξη, ιστορία, κίνδυνος και θάνατος. Όπως τόνισε ένας παίκτης (2), το παιχνίδι μπορεί να είναι πολύ επικίνδυνο για νεαρούς, μαύρους άνδρες.
Ένας παίκτης που περιφέρεται ανέμελα σε μια γειτονιά λευκών, ο οποίος μπορεί να περάσει αρκετές φορές μπροστά από τα ίδια σπίτια, κυνηγώντας μια χαμογελαστή χελώνα καρτούν, θα υποβληθεί σε μια πολύ διαφορετική μορφή χαρτογράφησης και συστηματοποίησης της πραγματικότητας: μπορεί να αναγνωριστεί ως ύποπτος και αν ένας νεαρός, μαύρος άνδρας αναγνωριστεί ως ύποπτος μπορεί να σκοτωθεί.
Υπάρχουν και άλλες ιστορίες όπου οι πραγματικότητες διαρθρώνονται με δυσάρεστο τρόπο : το κορίτσι που βρήκε ένα πτώμα σε ένα ποτάμι ενώ κυνηγούσε φανταστικά πλάσματα (3) οι οπλισμένοι ληστές που χρησιμοποίησαν lures (4) για να προσελκύσουν Pokémon αλλά και παίκτες σε μια συγκεκριμένη τοποθεσία όπου τους πήραν τα κινητά του (5) το μουσείο του Ολοκαυτώματος, στις αίθουσες του οποίου ανακαλύφθηκε ότι υπάρχει ένα Pokémon που λέγεται Koffing και το οποίο εκπέμπει δηλητηριώδη αέρια (6).
Η εκ νέου χαρτογράφηση της πραγματικότητας, η οποία πραγματοποιείται από το Pokémon Go, δεν ανταποκρίνεται στην κοινωνική ύπαρξη και είναι αδιάφορη για αυτή·είναι μια αντικειμενική φαντασία, αφηρημένη και συγκεντροποιημένη. Ο αντικειμενικός χαρακτήρας είναι το πρόβλημα και όχι η φαντασία – δεν θα υπήρχε κανένα πρόβλημα με το παιχνίδι αν απλά μας έδινε έναν ψεύτικο κόσμο να τρέχουμε μέσα του, όμως ο κόσμος που δείχνει είναι ο πραγματικός και οι περιορισμοί τους μας καταπνίγουν.
Ο χάρτης της γειτονιάς σου που βλέπεις όταν παίζεις το παιχνίδι, είναι ένας χάρτης GPS, κάτι που αρχικά σχεδιάσθηκε για να βοηθήσει στην οδήγηση των κατευθυνόμενων πυραύλων. Είναι ο χάρτης της Google, με το γκρίζο του να έχει αντικατασταθεί από ένα επιθετικό πράσινο που καλύπτει εξίσου τα πάντα με αδηφάγο τρόπο, με ή χωρίς αφράτα σύννεφα στο πάνω μέρος της οθόνης. Τα κτήρια εμφανίζονται ως κενά, επίπεδα ορθογώνια. Δεν έχει διαφορά αν είναι ουρανοξύστης ή καλύβα. Το παιχνίδι επιβλέπει τον κόσμο από έναν στρατιωτικό δορυφόρο στο απώτερο διάστημα, πλήρως αδιάφορο για την αισθητηριακή εμπειρία, πλήρως ξένο στην ανθρώπινη ζωή.
Το παιχνίδι της παιδικής ηλικίας παρουσιάζει τον κόσμο ως μια περιπέτεια · αυτό που αναδιαμορφώνεται είναι η αισθητηριακή εμπειρία, η οποία αποκαλύπτει αόρατες διαστάσεις μέσα από διαδοχικά καθεστώτα συμβόλων. Στο Pokémon Go υπάρχει μόνο ένα: όλες οι διαδρομές είναι προκαθορισμένες, όλες οι ενδεχομενικότητες έχουν καταγραφεί, όλα τα σημεία ενδιαφέροντος έχουν καταγραφεί και έχουν καταστεί αμετάβλητα δεν υπάρχει ούτε το ενδεχόμενο μιας χαλαρής βόλτας, όχι όταν το Pokémon go δημιουργεί το χάρτη και όλη την περιοχή εντός του ταυτόχρονα.
Εκεί όπου μένω, στο νοτιοανατολικό Λονδίνο, βρίσκω poke stops σε νιγηριανές εκκλησίες και τοπικά μανάβικα και ο σταθμός του τραίνου είναι γυμναστήριο Pokémon. Όλη η φαντασία συνενώνεται σε σταθερά σημεία ενδιαφέροντος. Επιστρέφουμε στον Χάιντεγκερ: πρόκειται για έναν κόσμο μέσα στον οποίο έχω απλώς ριχτεί.
Η δύναμη του να επηρεάσεις ενεργητικά αυτή την ενισχυμένη πραγματικότητα ανήκει μόνο στους διευθυντές της εταιρείας και η δύναμη του παιδικού παιχνιδιού έχει υποβληθεί σε άλλον έναν γύρο πρωταρχικής συσσώρευσης και αλλοτρίωσης. Ο κόσμος δεν γίνεται τελείως άλλος αντ’ αυτού, προστίθεται ένα νέο στρώμα για να γλιστρήσει άκοπα στη μονοτονία της καθημερινής ζωής.
Η προσταγή στους παίκτες του Pokémon Go είναι να υπακούσουν. Τα πραγματικά ανθρώπινα σώματα δαμάζονται και κατευθύνονται μέσα από την προσφορά αόρατων δολωμάτων (lures): οι επιχειρήσεις μπορούν να αγοράζουν αντικείμενα του παιχνιδιού που θα δελεάσουν τους πελάτες το κράτος πιθανώς να μπορούσε να καταστείλει μια εξέγερση, σκορπίζοντας εκατοντάδες σπάνια Pokémon μακριά από την κεντρική πλατεία. Αν το ήθελαν, οι δημιουργοί του παιχνιδιού θα μπορούσαν να στείλουν τους ανθρώπους να πηδούν με τη θέληση τους από γκρεμούς, να περπατούν αργά μέσα στις γραμμές του τραίνου και να τρέχουν μέσα σε φωτιές στο δάσος.
Είναι μια τεχνολογία βιοπολιτικής, κάτι που μιλάει με μια φωνή στα εξατομικευμένα εκατομμύρια και με το δικό του, μικρό τρόπο βοηθάει να κατευθύνει τις ζωές τους. Για την ώρα, οι προσταγές της είναι ήπιες, αλλά πρόκειται για την ηπιότητα ενός αστικού ιδανικού, το οποίο ανυψώνεται σε αδιατάρακτη καθολικότητα.
Περπατήστε. Εξερευνήστε τη γειτονιά σας. Πηγαίνετε στο πάρκο. Κοιτάξτε γύρω σας. Διασκεδάστε. Το Pokemon Go είναι ένας καταναγκασμός, μια εξουσία και μια εντολή που προέρχεται από ένα κενό σύμπαν, η οποία διαπερνά τις κοινωνικές και πολιτικές διαιρέσεις προκειμένου επιτέλους να τα πιάσουμε όλα. Πρέπει να της αντισταθούμε.
——–
(1) step on a crack, break your back, λέει ένα γνωστό παιδικό δίστιχο.
(4) Αντικείμενο στο παιχνίδι που έλκει τα Pokémon σε μια περιοχή.
(5) https://www.theguardian.com/technology/2016/jul/10/pokemon-go-armed-robbers-dead-body
* Ο Sam Kriss είναι αρθρογράφος και ζει στο Ην. Βασίλειο. Μπλογκάρει στο Idiot Joy Showland. Το κείμενο δημοσιεύθηκε στο www.jacobinmag.com υπό τον τίτλο Resist Pokémon Go. Εδώ το αναδημοσιεύουμε από το https://k-lab.zone/ σε μετάφραση του Αλέξανδρου Μινωτάκη.
