του Θανάση Μουσόπουλου*
Η τρέχουσα διετία του 2021 και του 2022, εκτός της πανδημίας και της γενικότερης (οικονομικής, κοινωνικής, πολιτικής και πολιτιστικής) κρίσης, περιείχε για τον ελληνισμό δύο επετείους μέγιστης βαρύτητας: τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821 και τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Πληγή. Μια σημαντική πλευρά των δύο αιώνων της νεοελληνικής παρουσίας συνδέονται στενά με θέματα γλώσσας και παιδείας, γενικότερα, με ευρύτερα ζητήματα ανθρωπιστικών προσεγγίσεων.
Με τούτο το κείμενό μας, στον πάντοτε φιλόξενο Δρόμο της Αριστεράς, συνεχίζοντας προηγούμενους προβληματισμούς, όπως αναφέρω και στο άρθρο «Τι είναι η μόρφωση; Για ποιους είναι;» (19 Οκτωβρίου, 2021), θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε τις ανθρωπιστικές σπουδές στη χώρα μας. Ως βάση και αφετηρία του προβληματισμού μας θα βάλουμε τον μεγάλο και φωτισμένο κοινωνικό εργάτη Δημήτρη Γληνό.
***
Στο πρώτο μέρος του άρθρου θα φωτίσουμε κάποια ζητήματα που σχετίζονται με τον ανθρωπισμό και τις ανθρωπιστικές σπουδές, λαμβάνοντας υπόψη την ιστορικότητα και εξέλιξη των προσεγγίσεων.
Στο «Λεξικό Φιλοσοφικών Όρων», Αγησίλαος Ντόκας, 1981 διαβάζουμε: «Ανθρωπισμό (humanitas) ονομάζουν οι Ρωμαίοι, ιδιαίτερα ο Κικέρων, την ηθική και πνευματική, πολιτιστική και καλαισθητική ανάπτυξη στον υπέρτατο βαθμό του ανθρώπου σε συνδυασμό με πραότητα και καλοσύνη» (σελ. 21).
«Ο ρεαλιστικός ανθρωπισμός (Μαρξ) συσχετίζει κάθε πολιτισμό, κάθε αγωγή και μόρφωση με την κοινωνική πραγματικότητα, με τη φυσική και μορφωτική τελείωση του κοινωνικού ανθρώπου κάτω από τους νέους όρους που δημιούργησε ο πολιτισμός» (σελ. 22).
Επιπρόσθετα, στο «Λεξικό Βασικών Εννοιών», Δημ. Διαμαντόπουλος, 1984 πληροφορούμαστε ότι ο Ανθρωπισμός διακρίνεται α) στον εκπολιτιστικό (ή εκπαιδευτικό) και β) στον κοινωνικό (ή ηθικό).
Ο Γαίγκερ (Werner Jaeger, 1888-1961) αναφέρει πως «ο παιδευτικός ρόλος των Ελλήνων μέσα στην ιστορία της αγωγής στάθηκε μια από τις κυριότερες αιτίες του κοσμοϊστορικού τους έργο. Οι Έλληνες έγιναν ο λαός μορφωτής της ανθρωπότητας, γιατί είναι οι πραγματικοί δημιουργοί της παιδείας, δηλ. της γνήσιας ανθρώπινης παιδείας» (σελ. 69).
«Η τεχνική δημιούργησε το μονοδιάστατο άνθρωπο, έθρεψε το τεχνοκρατικό πνεύμα του και αποξήρανε την ψυχή του» (σελ. 70). Σχετικά, ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος «μήπως ζητώντας να γίνουμε υπεράνθρωποι λησμονήσαμε στο αναμεταξύ να γίνουμε άνθρωποι;» («Ο σύγχρονος άνθρωπος», σελ. 254 κε.).
Μιλώντας για τη μόρφωση θα επαναλάβουμε κάποια σημεία από το προαναφερθέν άρθρο.
Ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος στο Σύγχρονο Άνθρωπο σημειώνει : «Η ουσία της παιδείας είναι η συνεχής αποδέσμευση του πνεύματος». Στον 21ο αιώνα που προχωρεί με άλματα τα προβλήματα παιδείας, εκπαίδευσης –μόρφωσης γενικότερα– είναι ζωτικής σημασίας. Όλοι /όλες βρίσκονται «γυμνοί» μπροστά στο μέλλον που καλπάζει.
Σε κάθε ιστορική εποχή μεταβάλλεται ο τρόπος προσέγγισης.
Ο ιστορικός Χαράρι στο τελευταίο του βιβλίο «21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2018, αφιερώνει το 19ο μάθημα στην «Εκπαίδευση – Η αλλαγή είναι η μόνη σταθερά». Ένα μικρό απόσπασμα: «Το τελευταίο πράγμα που πρέπει να δώσει μια δασκάλα στους μαθητές της είναι πληροφορίες. Διαθέτουν ήδη υπερβολικά πολλές. Χρειάζονται όμως την ικανότητα να βγάζουν νόημα από τις πληροφορίες, να μπορούν να διακρίνουν τι είναι σημαντικό και τι ασήμαντο και, κυρίως, να μπορούν να συνδυάσουν πολλές επιμέρους πληροφορίες για να φτιάξουν μια ευρύτερη εικόνα για τον κόσμο» (σελ. 261).
Στις μέρες μας –κάποιοι μιλούν για Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο– βρισκόμαστε μπροστά σε καταστάσεις που περιγράφει ο Όργουελ στο 1984
Επεκτείνοντας τις απόψεις αυτές, από το ίδιο έργο, ο Yuval Noah Harari διατυπώνει «προβλέψεις» για το μέλλον.
«Όταν οι επαναστάσεις της βιοτεχνολογίας και της τεχνολογίας της πληροφορίας συνενωθούν, θα δημιουργήσουν αλγόριθμους Μεγάλων Δεδομένων που θα μπορούν να παρακολουθούν και να κατανοούν τα συναισθήματά μου πολύ καλύτερα απ’ ό,τι εγώ, και τότε η αυθεντία μάλλον θα περάσει από τους ανθρώπους στους υπολογιστές» (σελ. 65).
«Πολλοί ειδικοί της παιδαγωγικής υποστηρίζουν ότι τα σχολεία πρέπει να αρχίζουν να διδάσκουν μόνο τέσσερα πράγματα – κριτική σκέψη, επικοινωνία, συνεργασία και δημιουργικότητα. Γενικότερα, πρέπει να περιορίσουν την έμφαση που δίνεται στις τεχνικές δεξιότητες και να εστιάσουν σε δεξιότητες γενικού σκοπού. Οι πιο σημαντικές θα είναι η ικανότητα να αντιμετωπίζεις την αλλαγή, να μαθαίνεις καινούρια πράγματα και να διατηρείς την πνευματική σου ισορροπία σε ασυνήθιστες καταστάσεις. Για να μπορείς να ακολουθήσεις το ρυθμό του κόσμου το 2050, δεν θα αρκεί να επινοείς νέες ιδέες και προϊόντα – θα πρέπει πρωτίστως να επινοείς ξανά και ξανά τον εαυτό σου» (σελ. 262).
Κλείνοντας τον πρώτο αυτό κύκλο οφείλουμε να λάβουμε υπόψη μια ουσιώδη αλλαγή που βρίσκεται σε κορύφωση στην εποχή μας.
Είναι γνωστό ότι ο εικοστός αιώνας ήταν περίοδος της παγκοσμιοποίησης. Γι’ αυτό άλλωστε μιλάμε για παγκόσμιους πολέμους. Σε πολλά έργα του Eric Hobsbawm παρακολουθούμε τη νεότερη και σύγχρονη ιστορία μέσα από ένα συνθετικό πρίσμα. Στον τόμο «Η εποχή των άκρων – Ο σύντομος εικοστός αιώνας 1914 – 1991» διαβάζουμε ότι στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο «πολιτική και οικονομία συγχωνεύθηκαν. Η διεθνής πολιτική αντιπαλότητα ακολούθησε τα ίχνη της οικονομικής ανάπτυξης και του οικονομικού ανταγωνισμού, αλλά το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό γνώρισμα ήταν ακριβώς το γεγονός ότι δεν είχε κανένα όριο.»
Ήδη βρισκόμαστε στον 21ο αιώνα που έχει τόσες ανατροπές. Στις μέρες μας –κάποιοι μιλούν για Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο– βρισκόμαστε μπροστά σε καταστάσεις που περιγράφει ο Όργουελ στο 1984.
Πρόσφατα σε σχετικό κείμενο έγραφα ότι πέρα από όσα αναφέρει ο Όργουελ για το άτομο στο εσωτερικό του κράτους, αυτό που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση και που δεν πρέπει να μας διαφεύγει είναι τι συμβαίνει στον πλανήτη γη, που αποτελείται από τρεις υπερχώρες που διαιρούνται σε 3 τάξεις:
Α) Το εσωτερικό κόμμα – η άρχουσα και ευημερούσα τάξη (ποσοστό ~1%), Β) Το εξωτερικό κόμμα – οι υπάλληλοι του κόμματος και λοιποί εργάτες του (ποσοστό ~20), Γ) Το προλεταριάτο – το υπόλοιπο συντριπτικό ποσοστό του κόσμου, που ζει υπό συνθήκες απόλυτης εξαθλίωσης με μηδαμινή πρόσβαση σε αγαθά (όπως σημειώνει σε παρουσίαση του βιβλίου ο Μιχάλης Καλούπης).
Ο Όργουελ λέγει με σαφήνεια: «Οι τρεις υπερδυνάμεις όχι μόνο δεν μπορούν να κατακτήσουν η μία την άλλη, αλλά και δεν θα κέρδιζαν τίποτα, αν το έκαναν. Απεναντίας, όσο συνεχίζουν να βρίσκονται σε σύγκρουση, υποστηρίζουν η μία την άλλη σαν τρία δεμάτια στάρι. Και, ως συνήθως, οι ιθύνουσες ομάδες και των τριών δυνάμεων ξέρουν και ταυτόχρονα δεν ξέρουν τι κάνουν».
Κλείνω με μία φράση που τη θεωρώ υπόβαθρο όλου του έργου: «Δεν ορίζεις τίποτα εκτός από τα λίγα κυβικά εκατοστά μέσα στο κεφάλι σου».
***
Για αυτά «τα λίγα κυβικά εκατοστά μέσα στο κεφάλι» θα μιλήσουμε στη συνέχεια, επικεντρώνοντας την προσέγγισή μας στην εμβληματική προσωπικότητα του Δημήτρη Γληνού και στους αγώνες του για ανθρωπιστικές σπουδές.
(Ακολουθεί δεύτερο μέρος)
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
