του Θανάση Μουσόπουλου
Με τον Γεώργιο Βιζυηνό ασχολούμαι από τη δεκαετία του ’70. Παρουσίασα αρκετές εργασίες από το 1986 και μετά. Ιδιαίτερα το 1996, με την ευκαιρία των 100 χρόνων από τον θάνατό του, δημοσίευσα πολλά άρθρα σε περιοδικά και εφημερίδες. Ένα από τα άρθρα μου είναι «Η θέση του Γεώργιου Βιζυηνού στις Ιστορίες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας» που δημοσιεύθηκε στον δέκατο τόμο του περιοδικού του Κέντρου Θρακικών Μελετών του Μορφωτικού Ομίλου Κομοτηνής «Θρακική Επετηρίδα», Κομοτηνή 1995-1998, σελίδες 75-86, και σε ανάτυπο.
ΣΤΟ ΠΡΩΤΟ μέρος της εργασίας γίνεται γενική αναφορά στη λογοτεχνία και στην ιστορία της, ιδιαίτερα προσεγγίζουμε τα αντίστοιχα ελληνικά θέματα. Στο δεύτερο μέρος επικεντρώνουμε το ενδιαφέρον μας στον Γεώργιο Βιζυηνό και στο έργο του. Αρχικά παρουσιάζεται ο «άδηλος» ιστορικός της λογοτεχνίας Κωστής Παλαμάς και τα όσα σε πολλές εργασίες του αναφέρει. Στη συνέχεια εξετάζεται ο τρόπος που μιλούν για τον Γεώργιο Βιζυηνό και το έργο του, κατά χρονολογική σειρά: Οι 1. Άριστος Καμπάνης, 1925 – 2. Κ. Θ. Δημαράς, 1948-’49 – 3. Γιάνης Κορδάτος, 1962 – 4. Γ. Βαλέτας, 1966 – 5. Λίνος Πολίτης, 1968 και 1978 – 6. Μάριο Βίττι, 1978 – 7. Π. Δ. Μαστροδημήτρης, 1974.
Στην κατακλείδα εξάγονται κάποια συμπεράσματα. Κυρίως τονίσαμε την ελλιπή παρουσίαση του έργου του Γ. Βιζυηνού στις παλιότερες Ιστορίες Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Ξεχωρίσαμε δύο ιστορίες –του Λ. Πολίτη και του Μ. Βίττι– που ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις του σύγχρονου χρήστη μιας Ιστορίας Λογοτεχνίας. Σημειώσαμε:
«Ολοκληρωμένη, κατά τη γνώμη μας, προσέγγιση δίνει ο Παν. Μουλλάς στο λήμμα του που περιέχεται στην “Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια” (της Εκδοτικής Αθηνών) […]. Σε μια “νέα” ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας απαραίτητα πρέπει να γίνει μια ανατοποθέτηση του έργου του Βιζυηνού σε σχέση: (1) με τις επιδράσεις που δέχτηκε από άλλους λογοτέχνες, Έλληνες και ξένους και τις επιδράσεις του σε άλλους λογοτέχνες, (2) με τις επιδράσεις των φιλοσοφικών, ψυχολογικών, αισθητικών του σπουδών και (3) με την ενότητα του έργου του (ποιητικό, πεζογραφικό, φιλοσοφικό, επιστημονικό, παιδικά) και την εξέλιξή του συνολικά και όχι στο κάθε είδος ξεχωριστά.
Φρονώ ότι σπέρματα όλων αυτών μπορεί να βρει ο μελλοντικός ιστορικός στα κείμενα του Κ. Παλαμά, που έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην προσέγγιση του συνόλου του έργου του Βιζυηνού.»
Στις δεκαετίες που παρήλθαν δημοσιεύθηκαν πολλές έρευνες και βιβλία σχετικά με τον Γεώργιο Βιζυηνό. Επίσης με την πάροδο του χρόνου γενικότερα παρατηρείται μια αναθεώρηση του τρόπου με τον οποίο βλέπουμε τα θέματα του παρελθόντος, όχι μόνο τα λογοτεχνικά. Αυτό αποτυπώνεται και στις Ιστορίες της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.
Στο πρώτο μέρος του άρθρου θα προσεγγίσω το λήμμα του Παναγιώτη Μουλλά από την «Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια» (ΕΕΕ), το οποίο δεν είχα παρουσιάσει στο άρθρο της «Θρακικής Επετηρίδας». Με βάση αυτό, θα σχολιάσουμε τα στοιχεία νεότερων Ιστοριών Νεοελληνικής Λογοτεχνίας.
Ο Παναγιώτης Μουλλάς (1935-2010) με τις έρευνες και τα γραπτά του έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ολοκληρωμένη ματιά στο έργο του Γεώργιου Βιζυηνού. Καρπός του κόπου του είναι το λήμμα στην ΕΕΕ, τ. 2ος , σελ. 279-280.
Στο πρώτο μέρος έχουμε λεπτομερή αναφορά στη ζωή του Βιζυηνού, στις σπουδές του στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Ως επιστήμονας έδειξε θεωρητικά ενδιαφέροντα και στράφηκε κυρίως προς τη φιλοσοφία και την ψυχολογία. Το 1881 υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή για το παιδικό παιχνίδι από ψυχολογική και παιδαγωγική άποψη. Συνεχίζοντας παρατηρεί: «Φαίνεται ότι την ίδια εποχή έκανε και το πρώτο του ταξίδι στο Σαμακόβι (ή Σαμάκοβο) της Ανατολικής Θράκης, ελπίζοντας να πλουτίσει από κάποια επιχείρηση μεταλλείων: η φρενοβλάβειά του, που εκδηλώθηκε δέκα χρόνια αργότερα, συνδέεται, ανάμεσα στα άλλα, και με την υπόθεση αυτή».
Ο ΒΙΖΥΗΝΟΣ χάρη στην επιχορήγηση του Ζαρίφη έχει τη δυνατότητα πλουσιοπάροχα να σπουδάζει στο εξωτερικό, να εκδίδει τις ποιητικές συλλογές και τη διατριβή του. Στη συνέχεια μεταβαίνει στο Παρίσι και στο Λονδίνο και ετοιμάζει τη διατριβή για υφηγεσία για τη Φιλοσοφία του Καλού στον Πλωτίνο (1884). Στις 17 Μαρτίου 1884 πεθαίνει ο Ζαρίφης και τελειώνει η οικονομική ασφάλεια του Βιζυηνού, ο οποίος αναγκάζεται να εγκαταλείψει το εξωτερικό. Ήρθε στην Αθήνα, αποτυγχάνει το σχέδιο για το μεταλλείο στο Σαμάκοβο, διδάσκει σε σχολεία ψυχολογία, ρυθμική και δραματολογία σε Ωδείο, ερωτεύθηκε νεαρή μαθήτρια, «έχασε τα λογικά του», τα τέσσερα τελευταία χρόνια της ζωής του (1892-96) τα πέρασε στο Δρομοκαΐτειο, όπου και πέθανε «εκ προϊούσης γενικής παραλύσεως».
Παρατηρεί στη συνέχεια ο Π. Μουλλάς: «Δραματική και μυθιστορηματική, η ζωή του αποτυπώνεται στο έργο του».
Ανιχνεύοντας την πνευματική σύσταση του έργου του, βρίσκει τρία βασικά στοιχεία:
«α) ένα λαϊκό-λαογραφικό, που συνδέεται με την καταγωγή του ποιητή και με τα παιδικά του βιώματα στην ύπαιθρο της Ανατολικής Θράκης,
β) ένα λόγιο-φαναριώτικο, που προέρχεται από τη μαθητεία του στο πνευματικό περιβάλλον του Χριστόπουλου, του Τανταλίδη ή του Ραγκαβή,
γ) τέλος ένα ευρωπαϊκό στοιχείο, που συνδέεται με την ωριμότητά του στη Γερμανία και με την όλη εμπειρία του από την πνευματική ζωή της Δυτικής Ευρώπης.
Αυτά τα στοιχεία, που ολοκληρώνονται στο διηγηματογραφικό έργο του και καταλήγουν σε μια σύνθεση, παρουσιάζονται χωριστά και αναφομοίωτα στα ποιήματά του».
Συνοπτικά γίνεται αναφορά στις ποιητικές συλλογές, που ξεκίνησαν από το φαναριώτικο περιβάλλον: Ποιητικά Πρωτόλεια 1873, Κόδρος 1874, Βοσπορίδες Αύραι / Άραις, Μάραις, Κουκουνάραις 1876 (αναμφισβήτητο προχώρημα, δημοτική γλώσσα-επίδραση γερμανικών αναγνώσεων), Εσπερίδες (1877) «τρία επύλλια ως αι παρά τοις Γερμανοίς Balladen». Από τις συλλογές αυτές λίγα ποιήματα δημοσιεύθηκαν.
ΤΗΝ ΠΟΙΗΤΙΚΗ προσφορά του Βιζυηνού, κατά τον Π. Μουλλά, συνοψίζει η συλλογή Ατθίδες Αύραι, τυπωμένη το 1883 και ξανατυπωμένη πολυτελώς στο Λονδίνο το 1884 με οικονομική συνδρομή του Ζαρίφη.
«Ας μην ξεχνάμε ότι είναι η στιγμή όπου το ξεκίνημα της γενιάς του 1880 συνδέεται με την παρουσία του παρνασσισμού, με την επίδραση του Ν. Γ. Πολίτη και με τη στροφή προς το δημοτικό τραγούδι. “Πλαστική” όπως τη θεωρεί ο Κωστής Παλαμάς, η ποίηση των Ατθίδων Αυρών συγκεντρώνει ορισμένα στοιχεία χαρακτηριστικά για τις αντιθέσεις τους: το λυρικό και το δραματικό, το παιδικό στιχούργημα και την παραλογή (μπαλάντα), το λαϊκό χωρατό και το λόγιο αφήγημα, την ελεγεία και τη σάτιρα, τη δημοτική γλώσσα και την αρχαΐζουσα». Στη μεταγενέστερη ποιητική παραγωγή του Βιζυηνού γύρω στα 1890 παρατηρούμε και την παρουσία του συμβολισμού.
Περισσότερα στοιχεία παρατίθενται για το πεζογραφικό έργο. Στην αρχή μάλιστα αναφέρονται τρεις σημαντικές μελέτες του: Οι Καλόγεροι (1888), ο Ίψεν (1892) και Ανά τον Ελικώνα, βαλλίσματα (1894), «επειδή ολοκληρώνουν τον πνευματικό του κόσμο και υπογραμμίζουν τα ενδιαφέροντά του.»
Στο δεύτερο μέρος, όπως θα δούμε, γίνεται εκτενέστερη αναφορά στα διηγήματά του.
