του Δρ Κωνσταντίνου Γρίβα*
Υπαρξιακός πυρήνας του μεταψυχροπολεμικού διεθνούς συστήματος, μέχρι και σήμερα, είναι η καθολική παραδοχή ότι η Σοβιετική Ένωση ηττήθηκε στον Ψυχρό Πόλεμο και θριάμβευσε η Δύση. Δεδομένου δε ότι η Σοβιετική Ένωση ήταν ταυτισμένη με τον Υπαρκτό Σοσιαλισμό, η ήττα της πρώτης σήμανε και τη δική του ήττα ως οικονομικό-πολιτικό σύστημα και την απαξίωση του ιδεολογικού του πυρήνα, δηλαδή των μαρξιστικών-λενινιστικών θεωριών. Η «ήττα» αυτή επιχειρήθηκε να επιβληθεί ως αναπόφευκτη, «νομοτελειακή», συνέπεια του Ψυχρού Πολέμου, η οποία προερχόταν από τον θνησιγενή χαρακτήρα του Μαρξισμού Λενινισμού και της Σοβιετικής Ένωσης και τη «φυσική» ανωτερότητα της Δύσης και του Καπιταλισμού.
Αναπόφευκτη εξέλιξη ή απλώς ένα πιθανό αποτέλεσμα από τα πολλά;
Αυτή η άποψη εδράστηκε πάνω σε μια μηχανιστικά ντετερμινιστική ανάγνωση της Ιστορίας, που προέρχεται από ένα νευτώνειο επιστημολογικό παράδειγμα (paradigm), με την έννοια που ο Thomas Kuhn δίνει σε αυτόν τον όρο. Έτσι, η πορεία της Ιστορίας ερμηνεύεται με γραμμικό-αιτιοκρατικό τρόπο και το τελικό αποτέλεσμα θεωρείται ως το μόνο που θα μπορούσε να υπάρξει. Συνακόλουθα, έχει κυριαρχήσει η αντίληψη ότι η Σοβιετική Ένωση ήταν καταδικασμένη να χάσει και ο Σοσιαλισμός να αποτύχει.
Όμως, μια πιο σύγχρονη αντίληψη περί επιστημολογικού παραδείγματος θεωρεί ότι αυτό δεν είναι νευτώνειο αλλά βασισμένο στις αρχές του Χάους και της Πολυπλοκότητας (ChaoPlexity). Άρα, δεν υπάρχει αυστηρή αιτιοκρατία και το όποιο αποτέλεσμα δεν είναι αναπόφευκτο να συμβεί. Δεν υπάρχει «νομοτελειακή» πορεία των πραγμάτων και δεν δικαιώνονται ή καταδικάζονται ιδεολογίες, πρακτικές και στρατηγικές «εκ του αποτελέσματος» και μόνον. Άρα, ο Καπιταλισμός δεν «δικαιώθηκε» από την Ιστορία ούτε ο Σοσιαλισμός «καταδικάστηκε» από αυτήν.
Ακόμη και αν αυτά φαντάζουν πολύ θεωρητικά, το γεγονός παραμένει ότι η «κατάρρευση» του Υπαρκτού Σοσιαλισμού δεν προήλθε άμεσα, αλλά ως αποτέλεσμα της γεωπολιτικής «ήττας» της Σοβιετικής Ένωσης. Άρα, θα πρέπει να εξετάσουμε τα αίτια αυτής της «ήττας» και να δούμε αν ήταν όντως αναπόφευκτη.
Με βάση την τρέχουσα αντίληψη, η «ήττα» της Σοβιετικής Ένωσης στον Ψυχρό Πόλεμο ξεκίνησε από την αποτυχία της στον στρατιωτικό ανταγωνισμό με τη Δύση. Υποτίθεται, δηλαδή, ότι η Σοβιετική Ένωση δεν μπορούσε να ακολουθήσει τις ΗΠΑ σε έναν ανταγωνισμό εξοπλισμών και το γεγονός αυτό πυροδότησε ένα φαινόμενο ντόμινο που οδήγησε στη συνολικότερη απαξίωσή της. Ο ισχυρισμός αυτός δύσκολα αποδεικνύεται. Όσον αφορά στην συμβατική στρατιωτική ισχύ, θα περιοριστούμε να πούμε ότι η Σοβιετική Ένωση είχε μέχρι τέλους πρωτοκαθεδρία στις γεωγραφικές περιοχές που την ενδιέφεραν. Αυτό όμως που τελικά μετρούσε ήταν η πυρηνική ισχύς.
Αμοιβαία εξασφαλισμένη καταστροφή σε έναν εύθραυστο πλανήτη
Με βάση λοιπόν την τρέχουσα ορθοδοξία στη μελέτη της τελευταίας φάσης του Ψυχρού Πολέμου, έχει γίνει σχεδόν καθολικά αποδεκτή η άποψη ότι ο Πρόεδρος Ρήγκαν στη δεκαετία του ‘80, με το περιβόητο πρόγραμμα SDI (Strategic Defense Initiative), που έχει περάσει στην Ιστορία ως «Πόλεμος των Άστρων», απείλησε να τοποθετήσει το μητροπολιτικό έδαφος των Ηνωμένων Πολιτειών (CONUS) σε έναν θόλο προστασίας από τους σοβιετικούς βαλλιστικούς πυραύλους, χρησιμοποιώντας οπλικά συστήματα εξαιρετικά προηγμένων τεχνολογιών. Έτσι, οι Σοβιετικοί ηγέτες υποτίθεται ότι θεώρησαν πως σε μερικά χρόνια οι Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσαν να καταστρέψουν τη Σοβιετική Ένωση σε μία ανταλλαγή πυρηνικών πυρών ενώ αυτές δεν θα πάθαιναν τίποτα, κλεισμένες μέσα στον αντιβαλλιστικό τους θόλο.
Το πρόβλημα είναι ότι οι σχετικές τεχνολογίες ήταν τόσο «εξωτικές» που πολλοί επιστήμονες θεωρούσαν (και θεωρούν) ότι δεν θα μπορούσαν να υλοποιηθούν. Πράγματι, ακόμη και με τη σημερινή τεχνολογία, πολλά οπλικά συστήματα του «Πολέμου των Άστρων», όπως πανίσχυρα δορυφορικά λέιζερ ακτινών Χ που θα ενεργοποιούνταν με πυρηνικές εκρήξεις (!) είναι πολύ δύσκολο έως αδύνατον να κατασκευαστούν.
Και προκύπτει το ερώτημα, αν πράγματι το SDI ήταν μια τεράστια μπλόφα πώς και δεν την κατάλαβαν οι Σοβιετικοί επιστήμονες, τη στιγμή μάλιστα που ήταν τόσο χοντροκομμένη; Άρα, η θεωρία της «εξαπάτησης» της Σοβιετικής Ένωσης δύσκολα μπορεί να γίνει αποδεκτή.
Ας υποθέσουμε όμως ότι το SDI δεν ήταν μια μπλόφα και πράγματι οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν τις δυνατότητες, σε βάθος χρόνου, να κλείσουν το μητροπολιτικό τους έδαφος σε έναν αδιαπέραστο αντιβαλλιστικό θόλο. Αυτό άραγε σημαίνει ότι θα μπορούσαν να προστατευτούν από το σύνολο των πυρηνικών επιθέσεων εναντίον τους και να κερδίσουν σε έναν πυρηνικό πόλεμο;
Η «πτώση» του Υπαρκτού Σοσιαλισμού δεν ήταν νομοτελειακά αναπόφευκτη και πιθανώς να προέκυψε ως άμεση συνέπεια της στρατηγικής επιλογής της Σοβιετικής Ένωσης να αυτοαναιρεθεί ως γεωπολιτικό μέγεθος για να αποφευχθεί το θερμοπυρηνικό ολοκαύτωμα
Η απάντηση είναι, πολύ απλά, όχι. Ακόμη και αν κατάφερναν να προστατευτούν σε ποσοστό 100% από βαλλιστικούς πυραύλους και πυραύλους Cruise, υπάρχουν πυρηνικά όπλα που θα μπορούσαν να ασκήσουν τρομακτικό πλήγμα στις Ηνωμένες Πολιτείες εκρηγνυόμενα έξω από τον θόλο προστασίας. Για παράδειγμα, πριν μερικά χρόνια γνωστοποιήθηκε η ύπαρξη της πυρηνικής υπερτορπίλης Status 6 ή Poseidon, που παρουσιάστηκε επισήμως και από τον Πρόεδρο Πούτιν τον Μάρτιο του 2018. Η τορπίλη αυτή είναι ουσιαστικά ένα ρομποτικό υποβρύχιο που κινείται σε μεγάλα βάθη, που μπορεί να φθάνουν τα χίλια μέρα, με πολύ υψηλές ταχύτητες, που ξεπερνούν τα 110 χλμ την ώρα, έχει βεληνεκές περί τα 10.000 χλμ και μεταφέρει πυρηνική κεφαλή ισχύος 100 μεγατόνων. Υπενθυμίζεται ότι η βόμβα της Χιροσίμα είχε ισχύ περίπου 15 χιλιοτόνων, δηλαδή η κεφαλή της Status 6 θα είναι πάνω από 6.000 φορές ισχυρότερη από τη βόμβα της Χιροσίμα. Στόχος ενός τέτοιο όπλου δεν είναι να χτυπήσει το έδαφος των ΗΠΑ αλλά να εκραγεί κάπου στον Ατλαντικό και να δημιουργήσει ένα τσουνάμι ύψους εκατοντάδων μέτρων που θα σάρωνε τα εδάφη των ΗΠΑ σε πολύ μεγάλο βάθος μέσα στην ενδοχώρα. Και επειδή η βόμβα θα έχει επικάλυψη κοβαλτίου, το τσουνάμι αυτό θα ήταν άκρως ραδιενεργό, προκαλώντας αρμαγεδωνικές μακροχρόνιες συνέπειες στα μέρη που θα είχε κατακλύσει. Η Status 6 είναι ένα όπλο που έλκει την καταγωγή του από τα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου και είναι ένα σύστημα που με «ασύμμετρο» τρόπο θα μπορούσε να αγνοήσει τον θόλο του SDI, αν η υλοποίηση του είχε προχωρήσει.
Το σημαντικότερο όμως είναι ότι πυρήνας της ψυχροπολεμικής πυρηνικής στρατηγικής ήταν το περιβόητο MAD (Mutual Assured Destruction), η αμοιβαία εξασφαλισμένη καταστροφή. Αν λοιπόν το ζητούμενο είναι να εξασφαλίσεις την καταστροφή του αντιπάλου, αποδεχόμενος και τη δική σου καταστροφή ώστε να εξασφαλίσεις την πυρηνική αποτροπή, τότε, πολύ απλά, δεν χρειάζεται να προσβάλεις με πυρηνικά όπλα το εχθρικό έδαφος. Μπορείς να χτυπήσεις απευθείας τον εαυτό σου. Αρκεί να χρησιμοποιήσεις πολύ μεγάλη ισχύ. Όσοι έχουν δει τη μαύρη κωμωδία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ Dr Strangelove, or how I stop worried and learn to love the Bomb, που στα ελληνικά έχει αποδοθεί ως SOS. Πεντάγωνο καλεί Μόσχα, θα θυμούνται πως το έργο τελειώνει με την καταστροφή του πλανήτη από την έκρηξη της «Μηχανής του Τέλους του Κόσμου» (Doomsday Machine), μιας πυρηνικής υπερβόμβας που ανατινάζεται στο έδαφος των ΗΠΑ. Αυτό που δεν είναι τόσο γνωστό είναι ότι ένα σχετικό σύστημα είχε όντως συζητηθεί από τους Αμερικανούς, αν και τελικώς απορρίφθηκε. Το γεγονός όμως παραμένει ότι ο πλανήτης μας είναι πολύ μικρός για να αντέξει έναν πυρηνικό πόλεμο μεγάλης κλίμακας και δεν υπάρχουν σημεία που μπορείς να κρυφτείς. Άρα, αν η Σοβιετική Ένωση ήθελε να διατηρήσει την πυρηνική ισορροπία του τρόμου δια της «Αμοιβαίας Εξασφαλισμένης Καταστροφής» και αντιμετώπιζε μια Αμερική η οποία θα είχε αναπτύξει φουτουριστικές αμυντικές τεχνολογίες που θα έθεταν το αμερικανικό έδαφος σε έναν αδιαπέραστο θόλο, δεν είχε παρά να κατασκευάσει μια υπερβόμβα ή ένα πλέγμα υπερβομβών, να το εγκαταστήσει στο έδαφός της και να διακηρύξει ότι αν οι Αμερικανοί προσέβαλαν με πυρηνικά το σοβιετικό έδαφος αυτή θα προσέθετε σε αυτά την καταστροφική ισχύ και των δικών της όπλων, δημιουργώντας αποτελέσματα τέτοιας κλίμακας που θα κατάστρεφαν ολόκληρο τον πλανήτη, μαζί και τις Ηνωμένες Πολιτείες μέσα στον «αδιαπέραστο» θόλο τους.
Άρα, δεν υπήρξε κάποια στρατιωτική ήττα της Σοβιετικής Ένωσης που να προέκυψε από την τεχνολογική ανωτερότητα των ΗΠΑ όπως έχει σερβιριστεί στην κοινή γνώμη και στους μελετητές των Διεθνών Σχέσεων τα τελευταία χρόνια.
Αυτοθυσία και όχι ήττα της Σοβιετικής Ένωσης;
Τότε τι ακριβώς συνέβη και οδηγήθηκε η Σοβιετική Ένωση στην «ήττα» και στη συνακόλουθη κατάρρευση; Σύμφωνα με έναν από τους πιο οξυδερκείς νεότερους μελετητές της ρωσικής γεωπολιτικής ταυτότητας και της διαχρονικής ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, τον καθηγητή Διεθνών Σχέσεων στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Σαν Φρανσίσκο, Andrei P. Tsygankov, όπως αναφέρει στη μελέτη του Russia’s foreign policy. Change and continuity in national identity, που κυκλοφόρησε το 2016, ένα μέρος της απάντησης πρέπει να αναζητηθεί στο μεσσιανικό στοιχείο της ρωσικής γεωπολιτικής ταυτότητας. Όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες έτσι και η Ρωσία έχει ένα ισχυρότατο στοιχείο ηθικής ανωτερότητας και αίσθησης Θείας Αποστολής στη συλλογική της αυτοεικόνα. Ενώ όμως για τις Ηνωμένες Πολιτείες το στοιχείο αυτό οδηγεί σε μια διάθεση επιβολής στον υπόλοιπο κόσμο των «αμερικανικών αξιών» και του «ορθού τρόπου» πολιτικής διακυβέρνησης, στη Ρωσία εκφράζεται δια της αυτοθυσιαστικής συμπεριφοράς. Και αυτό σύμφωνα με τον Tsygankov έγινε και στην περίπτωση του τέλους του Ψυχρού Πολέμου, όπου η τότε ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης, θεωρώντας ότι ο πλανήτης βρίσκεται ενώπιον ενός θερμοπυρηνικού ολοκαυτώματος, προτίμησε να προχωρήσει σε μια δραστική γεωπολιτική οπισθοχώρηση, προωθώντας εν παραλλήλω μια δραστική αναβάθμιση του ρόλου των Ηνωμένων Εθνών. Φυσικά, η Δύση δεν ακολούθησε τη Σοβιετική Ένωση σε αυτό της το όραμα και άδραξε την ευκαιρία για να επιβάλλει την κυριαρχία της.
Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τον Tsygankov, η Σοβιετική Ένωση δεν έχασε στον Ψυχρό Πόλεμο. Ούτε παραδόθηκε. Θυσιάστηκε με τη δική της θέληση για να σωθεί η Ανθρωπότητα και η ίδια, αν και στόχος της δεν ήταν η καταστροφή και η ταπείνωσή της αλλά η ηγεσία σε έναν νέο κόσμο. Βέβαια, ο ισχυρισμός αυτός σηκώνει πολύ συζήτηση. Όμως, το γεγονός παραμένει ότι η Σοβιετική Ένωση δεν έχασε σε κάποιον στρατιωτικό ανταγωνισμό. Ούτε ήταν αναπόφευκτη η «ήττα» και η πτώση της. Άρα, δεν έχασε και ο Υπαρκτός Σοσιαλισμός και ο ιδεολογικός του πυρήνας, ο Μαρξισμός-Λενινισμός. Φυσικά και είχε πλήθος προβλημάτων και δυσλειτουργιών αλλά πλήθος δυσλειτουργιών και προβλημάτων είχε και έχει και το αντίπαλό του δέος, ο Καπιταλισμός. Σε καμία περίπτωση, λοιπόν, η «πτώση» του Υπαρκτού Σοσιαλισμού δεν ήταν νομοτελειακά αναπόφευκτη και πιθανώς να προέκυψε ως άμεση συνέπεια της στρατηγικής επιλογής της Σοβιετικής Ένωσης να αυτοαναιρεθεί ως γεωπολιτικό μέγεθος για να αποφευχθεί το θερμοπυρηνικό ολοκαύτωμα.
Η Δύση, λοιπόν, δεν νίκησε στον Ψυχρό Πόλεμο. Ούτε ο Καπιταλισμός νίκησε τον Υπαρκτό Σοσιαλισμό. Αντιθέτως, έχασε και αυτός μιας και εγκλωβίστηκε σε μια φαντασιακή στιγμή θριάμβου, διαρκώς παγωμένη μέσα στον χρόνο. Το αποτέλεσμα ήταν να έχει δημιουργηθεί ένας δυσλειτουργικός καπιταλισμός που δύσκολα προσαρμόζεται στη ρευστή σημερινή πραγματικότητα, μιας και κάθε κριτική σε αυτόν θεωρείται πλέον αδιανόητη, αφού έχει «δικαιωθεί από την Ιστορία».
Άρα, οι σοσιαλιστικές θεωρίες και πρακτικές, με πυρήνα τις μαρξιστικές αντιλήψεις, πιθανώς να μην έχουν πει ακόμη την τελευταία τους λέξη.
(*) Ο Κωνσταντίνος Γρίβας είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Γεωπολιτικής στην Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων. Διδάσκει επίσης Γεωγραφία της Ασφάλειας στην Ευρύτερη Μέση Ανατολή στο Τμήμα Τουρκικών και Σύγχρονων Ασιατικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
