Στον αντιεξουσιαστικό χώρο γίνονται πολλές αναφορές στην άμεση δημοκρατία. Πολλές συλλογικότητες, με πολίτες ανένταχτους, αριστερούς και αντιεξουσιαστές, προσπαθούν να λειτουργήσουν χωρίς ιεραρχίες, αμεσοδημοκρατικά. Ορισμένοι πιο ειδικοί (όρος που απορρίπτεται σε επίπεδο αρχής από πολλούς ακτιβιστές) βγάζουν και βιβλία με τις απόψεις τους. Ακόμα και πολιτικοί χωρίς καμία σοβαρή σχέση με την άμεση δημοκρατία, την αναφέρουν στο δημόσιο λόγο τους σαν αντιστάθμισμα στην αστική δημοκρατία που μπάζει από παντού. Αρκεί, όμως, η επίκληση της άμεσης δημοκρατίας για να υπάρξει άμεση δημοκρατία; Εάν, βέβαια, θεωρήσουμε ότι η επίκλησή της προϋποθέτει τη συνειδητοποίηση και την αποδοχή της, τότε και μόνο η επίκλησή της αποτελεί ένα πρώτο σωστό βήμα στη σωστή κατεύθυνση. Από κει και πέρα, όμως, πώς προχωράμε; Είναι προφανές ότι οι δυσκολίες είναι μεγάλες.
Παρακολουθώντας μία εκδήλωση για τον Κορνήλιο Καστοριάδη στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου της Αθήνας με τρεις αξιόλογους ομιλητές (Νίκος Ιωάννου, Γιώργος Ν. Οικονόμου και Αλέξανδρος Σχισμένος), όπου τελικά η συζήτηση επικεντρώθηκε στο θέμα της άμεσης δημοκρατίας, σκεφτόμουν πόσο, συχνά, εμείς οι ίδιοι δυσκολεύουμε τη ζωή μας στενεύοντας τον τρόπο σκέψης μας.
Οι προβληματισμοί είναι πολλοί. Μια κοπέλα αναρωτήθηκε αν μπορεί να υπάρξει άμεση δημοκρατία σε μια νησίδα, από μια ομάδα ανθρώπων μέσα σε ένα σύστημα καθολικά αντιδημοκρατικό. Αλλά ακόμα κι αν υπάρξει, τι σημαίνει αυτό; Μήπως πρόκειται «για ένα νούφαρο μέσα σε μια πελώρια πετρελαιοκηλίδα»;
Χωρίς να θέλω να υπερκεράσω τις ενδιαφέρουσες απόψεις που εκφράστηκαν από το βήμα κι από το σε σημαντικό βαθμό νεανικό ακροατήριο, προσπάθησα με συνοπτικό τρόπο να θέσω ένα ζήτημα που κατά τη γνώμη μου περιορίζει πάρα πολύ την οπτική μας γωνία και τελικά, τη βάση και τη δυνατότητα μετατροπής μιας μεγάλης ιδέας σε εφαρμοστέα ύλη.
Για παράδειγμα, όσοι αναφέρονται στην άμεση δημοκρατία έχουν βασικό σημείο αναφοράς την αρχαία αθηναϊκή δημοκρατία. Και συμπληρωματικά αναφέρονται στην Παρισινή Κομμούνα του 1871, σαν υπόδειγμα αμεσοδημοκρατικό. Ταυτόχρονα, απορρίπτουν μεγάλες επαναστάσεις προτάσσοντας είτε τον τρόπο συγκρότησής τους είτε το χαρακτήρα της εξέλιξή τους. Με την ίδια περίπου λογική απορρίπτουν και κάθε επαναστάτη που δεν ενήργησε δημοκρατικά στην εποχή του και στο περιβάλλον του. Έτσι, αποκομμένη από την πραγματικότητα η «ιδέα» αναδύεται άσπιλη, αμόλυντη, τέλεια.
Με αυτή τη λογική, οι αγώνες, η πρόοδος, τα επιτεύγματα, οι απόπειρες και οι ατελείς προσπάθειες αιώνων ρίχνονται ολοσχερώς στον ιστορικό κάλαθο των αχρήστων.
Αλλά με αυτό τον τρόπο η άμεση δημοκρατία καταδικάζεται εσαεί να παραμείνει στον κόσμο των ιδεών. Γιατί σ’ αυτή την κλειστή κριτική ούτε τα υποδείγματα που επικαλούνται οι θιασώτες της αντέχουν. Η αθηναϊκή δημοκρατία, στις δεκαετίες που λειτούργησε, κουβαλούσε μαζί της αναπόσπαστα δεμένα πελώρια βάρη. Την οικονομική ανισότητα των πολιτών της, τη δουλεία και τους συνεχείς πολέμους τους οποίους διεξήγε καθ’ όλη τη διάρκεια της ύπαρξής της, που συνέβαλαν καθοριστικά στον αφανισμό της.
Είναι απολύτως αναγκαίο και θεμιτό, να διαχωρίζει κανείς την ήρα από το στάρι. Να κρατάει τους δημοκρατικούς θεσμούς που ίσχυαν μόνο μεταξύ των ελεύθερων πολιτών, που αποτελούσαν, στην ακμή της πόλης, κάτι μεταξύ 10% και 15% του συνολικού πληθυσμού, και να απορρίπτει όλα τα αρνητικά συμπαρομαρτούντα. Αλλά όταν το κάνει κανείς αυτό, και σωστά το κάνει, δεν μπορεί να χρησιμοποιεί δύο μέτρα και δύο σταθμά για να αξιολογεί όλες τις άλλες προσπάθειες που έχουν κάνει με πάμπολλες θυσίες και φαιά ουσία οι άνθρωποι στην πορεία της ανθρωπότητας από τότε μέχρι σήμερα.
Κάθε αγώνας προεκτείνεται στο μέλλον
Η μεγάλη σοβιετική επανάσταση δεν μπορεί να διαγράφεται καθ’ ολοκληρίαν επειδή η δημοκρατία ήταν λειψή και ο συγκεντρωτισμός περίσσιος. Γιατί το εγχείρημα, όπως και το αθηναϊκό, εμπεριείχε πολλές συναρτώμενες πτυχές, θετικές και αρνητικές. Οι αρνητικές είναι γνωστές και είναι αυτές που σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, οδήγησαν στον εκφυλισμό και την κατάρρευση του εγχειρήματος. Υπάρχουν, όμως, και οι θετικές. Για πρώτη φορά, η ιδιοκτησία από ατομική έγινε συλλογική. Αυτό και μόνο το γεγονός είναι κοσμοϊστορικό και αφήνει μια τεράστια κληρονομιά στην ανθρωπότητα. Και έχει επιπλέον αξία, γιατί η εξάλειψη της ατομικής ιδιοκτησίας αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη σύσταση της πραγματικής δημοκρατίας. Κανένα βήμα της ανθρωπότητας δεν είναι το πλήρες και τελειωτικό. Η πρόοδος, από τα συστήματα και τις επιστήμες μέχρι τις ιδέες και τις επαναστάσεις, συντελείται ανισόμετρα και αποσπασματικά. Πουθενά και ποτέ συνολικά και απόλυτα. Γι’ αυτό, προοδευτικό είναι οτιδήποτε ανοίγει άλλο ένα παράθυρο στο μέλλον, ακόμα κι αν το ίδιο εκφυλιστεί ή πεθάνει αργά ή γρήγορα. Η δημοκρατία εξαφανίστηκε από το χάρτη της ανθρωπότητας, για να επανεμφανιστεί σε άλλες συνθήκες με άλλη μορφή μετά από δύο-και χιλιάδες χρόνια. Με δούλους στην αρχή, με μεγάλη οικονομική ανισότητα και συνεχείς πολέμους. Μ’ αυτή την πολύ περιορισμένη δημοκρατία ξεπέρασε η ανθρωπότητα τη φάση της δουλοπαροικίας και βίωσε, στα θετικά της, μια πρωτόγνωρη σε σχέση με το παρελθόν ελευθερία στην έκφραση και μια επίσης σπάνια καθολική ισονομία, όλοι ίσοι ενώπιον του νόμου.
Πηγαίνοντας πέρα από την Ευρώπη και την Αμερική, οι λαοί από πιο υπανάπτυκτες περιοχές, που παρέμεναν καθηλωμένοι και λεηλατημένοι κάτω από την κυριαρχία των ισχυρών, εξεγέρθηκαν κατά κύματα και πέτυχαν την ανεξαρτησία και αυτοδιάθεσή τους, άλλοι μόνιμα και άλλοι πρόσκαιρα. Αυτοί οι αγώνες, όμως, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην παραπέρα συνειδητοποίηση των προηγμένων κοινωνιών για το χαρακτήρα των καθεστώτων τους και για την αξία του σεβασμού των άλλων. Και μ’ αυτή την έννοια, ακόμα και τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα που τελικά ηττήθηκαν, αλλοτριώθηκαν, εξελίχθηκαν σε εθνικιστικά ή διεφθάρησαν, από το Βιετνάμ ως την Αγκόλα, ενίσχυσαν μέσα στο λογισμικό της ανθρωπότητας το δικαίωμα της ανεξαρτησίας και της αυτοδιαχείρισης. Σ’ αυτή την μακρόχρονη διαδικασία, ανάλογη είναι η συνεισφορά των προσπαθειών ακόμα και της πιο μικρής ομάδας και του ενός ατόμου. Που συνεισφέρουν με το δικό τους μερίδιο, όχι κατά κανόνα για πάντα ούτε με όλα τα στοιχεία τους. Όμως, όπως κρατάμε από ένα συνθέτη τα καλά του τραγούδια και από ένα ζωγράφο τα έργα της χρυσής εποχής του, έτσι κρατάμε από ένα αγώνα και από μια προσπάθεια, τα θετικά τους στοιχεία.
Κι αυτά όλα, μικρά και μεγάλα, από την εξέγερση του Σπάρτακου μέχρι την κινέζικη επανάσταση του 1949, από την επανάσταση του 1821 μέχρι την αντίσταση του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ στο ναζισμό και του ΔΣΕ στο μοναρχοφασισμό ή από τον Κάστρο και τον Τσε μέχρι τον Τσάβες κόντρα στον ιμπεριαλισμό, αθροίζονται στον επεξεργαστή της ανθρωπότητας. Τίποτα δεν γίνεται αποδεκτό σαν κληρονομιά εξ ολοκλήρου και τίποτα δεν απορρίπτεται εξ ολοκλήρου. Και μόνο όταν αυτή η επεξεργασία προοδεύσει στο κρίσιμο σημείο της ποιοτικής αλλαγής, μέσα κι από άλλα εγχειρήματα, που το καθένα θα συνεισφέρει λιγότερο ή περισσότερο με κάτι νέο ή με κάτι καλύτερο από το προηγούμενο, θα μπορέσει η κοινωνία, καθώς όλα τα παλιά θα έχουν φθαρεί και μαραζώσει, παρ’ όλα τα πισωγυρίσματα, να προχωρήσει στη μεγάλη ανατροπή και να εφαρμόσει στην πράξη τη δημοκρατία στην ανώτερη της μορφή. Γιατί, χωρίς ανεξαρτησία από κηδεμόνες και πάτρωνες, χωρίς ελευθερία, ισότητα και συλλογικότητα, με εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, ατομική ιδιοκτησία και οικονομική διαστρωμάτωση, με πολέμους, εθνικισμούς και φυλετικές διακρίσεις, η δημοκρατία ούτε υφίσταται ούτε μπορεί να ευδοκιμήσει.
Με αυτό το σκεπτικό, όσοι από μας θεωρούν τη δημοκρατία (αυτή που λέμε άμεση εξ ανάγκης για να τη διαχωρίσουμε από την εφαρμοσμένη) όχι μόνο σαν μια καλή ιδέα αποκομμένη από την πραγματική ζωή, αλλά σαν ένα σύστημα ειρηνικής, ελεύθερης και δημιουργικής συνύπαρξης των ανθρώπων, χωρίς ανώτερους και κατώτερους, χωρίς αφεντικά και δούλους, καλό είναι να συνεχίσουμε να την καλλιεργούμε και να τη διαδίδουμε σε όποια κλίμακα μπορούμε, όντας βέβαιοι ότι κανένας σπόρος δεν πάει χαμένος. Γιατί η δημοκρατία δεν είναι κάτι κόμπακτ, αλλά κάτι που το συνθέτεις από τα καλύτερα υλικά της ανθρώπινης εμπειρίας και σύλληψης.
Και επειδή το πιο εύκολο και αποδεκτό πράγμα είναι να επικαλείσαι τη δημοκρατία, αλλά το πιο δύσκολο είναι να την εφαρμόσεις ακόμα και στον προσωπικό σου κύκλο, σοφό είναι να αποφεύγουμε τις μεγαλοστομίες, τους αποκλεισμούς και τις απολυτότητες περί δημοκρατίας. Γιατί κι αυτοί που σκέφτονται διαφορετικά από εμάς είναι απαραίτητοι για να πάρει σάρκα και οστά η δημοκρατία που περιγράφουμε με τόσο ωραία λόγια.
