του Θανάση Μουσόπουλου*
Το κύριο χαρακτηριστικό των πνευματικών και ιδεολογικών προσανατολισμών του νεοσύστατου ελληνικού κράτους είναι η τάση ανασύνδεσης με την κλασική αρχαιότητα. Όμως ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα έχουμε την Επτανησιακή σχολή, τον Ανδρέα Κάλβο και το Διονύσιο Σολωμό και μια μεγάλη ομάδα συγχρόνων του και μετασολωμικών ποιητών και άλλων λογοτεχνών, με επιρροές από την κρητική λογοτεχνία, το δημοτικό τραγούδι και τη δυτική παράδοση. Ενώ ήδη από την ύστερη βυζαντινή και κατά την περίοδο της οθωμανοκρατίας διαμορφωνόταν μια λογοτεχνία γραμμένη στην ομιλούμενη γλώσσα του λαού. Κορύφωση τα Απομνημονεύματα του στρατηγού Μακρυγιάννη.
Με τη δημιουργία του νεοελληνικού κράτους, σε όλα τα επίπεδα της δημόσιας ζωής επιβάλλεται η αρχαΐζουσα και η καθαρεύουσα. Στη λογοτεχνία οι Φαναριώτες και οι Ρομαντικοί στο χρονικό διάστημα 1830-1880 δημιουργούν έργα και ποιητικά και πεζά, που σήμερα τουλάχιστον απωθούν λόγω της γλώσσας τους τον αναγνώστη.
Η τελευταία εικοσαετία του 19ου αιώνα σε όλα τα επίπεδα της νεοελληνικής κοινωνίας παρουσιάζει αλλαγές και μεταρρυθμίσεις. Στη Λογοτεχνία έχουμε τη λεγόμενη γενιά του 1880 με πρωτεργάτη τον Κωστή Παλαμά. Στροφή στον λαϊκό πολιτισμό, αγώνας για τον δημοτικισμό, στροφή σε νέα ρεύματα μεταρομαντικά χαρακτηρίζουν τα έργα της τελευταίας εικοσαετίας του 19ου αιώνα.
***
Στο έκτο βιβλίο της Ποιητικής Ανθολογίας του Λίνου Πολίτη «Ο Παλαμάς και οι σύγχρονοί του» (Εκδ. Γαλαξία, 1966), σειρά που νέους μάς μύησε στη νεότερη ποίησή μας, διαβάζουμε: «Στα 1880 δυο νέοι ποιητές (23 χρονών ο ένας, 21 ο άλλος), ο Νίκος Καμπάς και ο Γεώργιος Δροσίνης, εξέδιδαν στην Αθήνα δυο ποιητικές συλλογές. Κοντά τους κι άλλοι νέοι, ανήσυχοι ποιητές, που είχαν δημοσιέψει λίγους στίχους σ’ εφημερίδες και σε περιοδικά, αποζητούσαν κάτι καινούριο, μια αλλαγή, μια απομάκρυνση από τα καθιερωμένα σχήματα του ξεπεσμένου ρομαντισμού. Είναι, όπως τη λέμε, η γενιά του 1880, και η χρονολογία αυτή αποτελεί ένα πραγματικό ορόσημο στα γράμματά μας». Παρακάτω αναφέρονται: ο Ιωάννης Πολέμης και ο Κώστας Κρυστάλλης. Αποσπάσματα από τα έργα αυτών των δημιουργών θα παρουσιάσουμε σε τούτη την ενότητα.
Να σημειώσουμε ότι η γενιά αυτή επηρεάζεται από μια νέα τάση της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, τον παρνασσισμό, επιζητεί την απλότητα στην έκφραση και χρησιμοποιεί τη δημοτική γλώσσα, αποτελεί αντίδραση στον ρομαντισμό της προηγούμενης περιόδου, αντλώντας στοιχεία από καθημερινή ζωή και ιστορική πραγματικότητα.
***
Ο Νίκος Καμπάς γεννήθηκε στη Μυτιλήνη το 1857 και από το 1880 έζησε στην Αλεξάνδρεια, όπου πέθανε το 1932. Το 1880 εμφανίστηκε ως ποιητής, εγκατέλειψε την ποίηση και εργάστηκε ως νομικός. Από όλους θεωρείται ένας από τους πρώτους ποιητές της λεγόμενης Νέας Αθηναϊκής Σχολής.
Θα Βραχούμε
Κάθε ‘μέρα ἡ ὁμιλία ‘στὴν ἀγάπη τριγυρνᾷ,
Μὰ τὸ «σ’ ἀγαπῶ» σὰν βλέπῃς νὰ κρεμνιέται πλειὰ ‘στὸ στόμα,
Πιάνομε τὰ γέλοια, τρέμει, κοκκινίζω καὶ ξανὰ
Αὔριο τὰ ἴδι’ ἀκόμα.
Ὅταν παίζουν ‘στ’ ἀκρογιάλι εἴδετε μικρὰ παιδιά;
Τρέχουν καὶ τὸ κῦμα, μέσα ‘ποῦ τραβιέται, κυνηγοῦνε.
Κάνει νὰ γυρίσῃ πίσω; Ἔξω εἰς τὴν ἀμμουδιά,
Ὅσο τέλος… νὰ βραχοῦνε.
Μὲ τὸ κῦμα τῆς ἀγάπης ἔτσι παίζομε τρελλά·
Ἄν πειὸ μέσα πνίγοντ’ ἄλλοι, ‘στ’ ἀκρογιάλ’ ἡμεῖς γελοῦμε·
Ὡς τὴν ὥρα καλὰ πάγει τὸ παιγνίδι μας, ἀλλά,
Μὴ σᾶς μέλῃ… θὰ βραχοῦμε.
***
Ο Γεώργιος Δροσίνης (1859-1951) γεννήθηκε στην Πλάκα από Μεσολογγίτες γονείς. Ως ποιητής, πεζογράφος και δημοσιογράφος έπαιξε πρωτοποριακό ρόλο. Η πρώτη ποιητική συλλογή το 1880, μαζί με την αντίστοιχη του Καμπά, θεωρείται αφετηρία της Νέας Αθηναϊκής Σχολής.
Ὦ θαλασσοθεμέλιωτα καὶ ἡλιόσκεπα παλάτια,
Χτισμένα ἀπὸ τὰ σύννεφα τῆς θερινῆς βραδιᾶς,
«Δὲν θέλω τοῦ κισσοῦ τὸ πλάνο ψήλωμα
σὲ ξένα ἀναστυλώματα δεμένο
ἂς εἶμαι ἕνα καλάμι, ἕνα χαμόδεντρο,
μὰ ὅσο ἀνεβαίνω, μόνος ν᾿ ἀνεβαίνω.
Δὲν θέλω τοῦ γιαλοῦ τὸ λαμποφέγγισμα
ποὺ δείχνεται ἄσπρο μὲ τοῦ ἥλιου τὴ χάρη
θέλω νὰ δίνω φῶς ἀπὸ τὴ φλόγα μου
κι ἂς εἶμαι ἕνα ταπεινὸ λυχνάρι»
Επιπλέον ο Γεώργιος Δροσίνης στην πεζογραφία θεωρείται ένας από τους θεμελιωτές της Ηθογραφίας.
Ὁ βιολιστής
Ἦταν ἕνας βιολιστὴς μὲ παρδαλὰ ροῦχα καὶ μὲ ὑψηλὸ σκοῦφο. Στὸ λαιμό του κρατοῦσε σφιγμένο τὸ βιολί του καὶ μὲ τ᾿ ἄλλο χέρι τὸ δοξάρι. Κουρδιζόταν κι ἔπαιζε σὰν ἀληθινὸς βιολιστής.
Κι ὅμως δὲν ἦταν ἀληθινός. Ἦταν ἀπὸ ξύλο. Ἀπὸ ἕνα πολὺ σπάνιο ὅμως ξύλο: τὸ ξύλο τῆς Ἀγάπης. Τί εἶναι αὐτὸ τὸ ξύλο κι ἀπὸ τί δένδρο κόβεται δὲν ξέρω. Ξέρω μόνο πὼς κάθε τί τὸ καμωμένο ἀπὸ τέτοιο ξύλο μπορεῖ ν᾿ ἀγαπήση σὰν ζωντανὸς ἄνθρωπος.
***
Ο Ιωάννης Πολέμης (Αθήνα 1862-1924) έγραψε ποιήματα, δράματα, ποιήματα για παιδιά, λίγα διηγήματα, ενώ επιμελήθηκε ποιητικές ανθολογίες. Είναι κυρίως γνωστός από τα ποιήματά του που τον εντάσσουν στην Νέα Αθηναϊκή Σχολή, διακρινόμενα για μελωδικό στίχο, απλότητα και αβίαστο συμβολισμό.
Τὸ παλιὸ βιολί
Ἄκουσε τ᾿ ἀπόκοσμο τὸ παλιὸ βιολὶ
μέσα στὴ νυχτερινὴ σιγαλιὰ τοῦ Ἀπρίλη
στὸ παλιὸ κουφάρι του μιὰ ψυχὴ λαλεῖ
μὲ τ᾿ ἀχνὰ κι᾿ ἀπάρθενα τῆς ἀγάπης χείλη.
Καὶ τ᾿ ἀηδόνι τ᾿ ἄγρυπνο καὶ τὸ ζηλευτὸ
ζήλεψε κι ἐσώπασε κι ἔσκυψε κι ἐστάθη
γιὰ νὰ δεῖ περήφανο τί πουλὶ εἶν᾿ αὐτὸ
ποὺ τὰ λέει γλυκύτερα τῆς καρδιᾶς τὰ πάθη.
Ὡς κι ὁ γκιώνης τ᾿ ἄχαρο, τὸ δειλὸ πουλί,
μὲ λαχτάρ᾿ ἀπόκρυφη τὰ φτερὰ τινάζει
καὶ σωπαίνει ἀκούγοντας τὸ παλιὸ βιολί,
γιὰ νὰ μάθει ὁ δύστυχος πῶς ν᾿ ἀναστενάζει.
***
Ο Κώστας Κρυστάλλης γεννήθηκε στο Συρράκο της Ηπείρου το 1868, έζησε δύσκολη ζωή στην Αθήνα και αλλού, και πέθανε το 1894 από φυματίωση. Τα πρώτα του ποιήματα (1887) αναφέρονται στους αγωνιστές του 1821. Ασχολήθηκε με το ηθογραφικό διήγημα, ενώ συνέλεξε λαογραφικά στοιχεία.
Στὸ Σταυραητό
Ἀπὸ μικρὸ κι ἀπ᾿ ἄφαντο πουλάκι, σταυραητέ μου,
παίρνεις κορμὶ μὲ τὸν καιρὸ καὶ δύναμη κι ἀγέρα
κι ἁπλώνεις πῆχες τὰ φτερὰ καὶ πιθαμὲς τὰ νύχια […]
Ἔτσι ἐγεννήθηκε μικρὸς κι ὁ πόθος μου στὰ στήθη,
κι ἀπ᾿ ἄφαντο κι ἀπ᾿ ἄπλερο πουλάκι σταυραητέ μου,
μεγάλωσε, πῆρε φτερά, πῆρε κορμὶ καὶ νύχια
καὶ μοῦ ματώνει τὴν καρδιά, τὰ σωθικά μου σκίζει
κι ἔγινε τώρα ὁ πόθος μου ἀητός, στοιχειὸ καὶ δράκος
κι ἐφώλιασε βαθιὰ – βαθιὰ μέσ᾿ στ᾿ ἄσαρκο κορμί μου
καὶ τρώει κρυφὰ τὰ σπλάγχνα μου, κουφοβοσκάει τὴν νιότη.
***
Αυτοί ήταν οι πρωτεργάτες της γενιάς του 1880, με πατριάρχη τον Κωστή Παλαμά, με το θεμελιώδες έργο του οποίου θα ασχοληθούμε στη συνέχεια.
* Ο Θανάσης Μουσόπουλος είναι φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής.
