Έχοντας γεννηθεί στην Πόλη απ’ όπου φύγαμε όχι κάτω από τις καλύτερες συνθήκες, κι ύστερα μεγαλώνοντας στην Ελλάδα και παρακολουθώντας εκ των έσω την πολιτική ζωή, έχω σχηματίσει την πεποίθηση ότι και ο δικός μας ξεριζωμός από την Κωνσταντινούπολη στη δεκαετία 1955-1965 δεν είναι τίποτα άλλο παρά η συνέχεια των μεγάλων ξεριζωμών του Ελληνισμού. Πρόκειται για ένα σύνολο, κι αν δεν το δούμε σαν τέτοιο είναι δύσκολο να ερμηνεύσουμε το κάθε κομμάτι του ξεχωριστά. Μέσα απ’ αυτό το πρίσμα πρέπει να ιδωθεί και η Μικρασιατική Καταστροφή.
Η καλή πλευρά στην οποία συνήθως αναφέρονται όσοι μιλούν για την εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα καλύπτει το τι κατάφεραν και το τι έφεραν εδώ. Αυτό, όμως, καλύπτει μόνο τη μία όψη της πραγματικότητας. Η μουσική των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της Πόλης δεν είναι το μόνο πράγμα που είχε μεγάλη επίδραση στην κοινή πλέον ζωή των προσφύγων με τους Έλληνες του εσωτερικού. Σημαντική είναι η επίδραση των προσφύγων και σε πολλούς άλλους νευραλγικούς τομείς στα γράμματα, τις τέχνες, τις επιστήμες, τη βιομηχανία, τη γεωργία, τον αθλητισμό κ.λπ.. Επίσης, πάρα πολύ σημαντική είναι η επιρροή τους στη διαμόρφωση των εντόπιων ηθών, στη διεύρυνση των κλειστών οριζόντων πολλών κοινοτήτων πανελλαδικά, στον ζητούμενο εκσυγχρονισμό, τον κοσμοπολιτισμό κ.λπ.
Αλλά δεν αποδίδουμε όλη την πραγματικότητα όταν εκθειάζουμε μόνο αυτή την πλευρά, την καλή, χωρίς να αναφερόμαστε στο τίμημα που καταβλήθηκε γι’ αυτή τη θετική επίδραση. Πόσο κόστισε αυτό το μπόλιασμα. Και δεν εννοώ μόνο τις απώλειες σε ανθρώπους και περιουσίες που είναι βαριές και ανυπόφορες. Εννοώ ότι ταυτόχρονα υπάρχει μία άλλη καταστροφή που θα μπορούσε βάσιμα να υποστηρίξει κανείς ότι σε βάθος χρόνου έχει ακόμα πιο επαχθείς συνέπειες για τον Ελληνισμό, για τον πολιτισμό και για τη χώρα.
Πελώριο ψηφιδωτό
Σπουδαία είναι τα τραγούδια, τα χασάπικα, τα κανονάκια, τα γλυκά του κουταλιού, οι μπακλαβάδες, οι βασιλόπιτες, οι αθλητικοί σύλλογοι, τα εικονίσματα και τα κεντήματα που μεταφέρθηκαν όπως-όπως και αναπαράχθηκαν εδώ σε κάποιο βαθμό. Το κυριότερο, όμως, είναι ότι καταστράφηκε ένας ολόκληρος πολιτισμός en bloc, μια ενότητα αποτελούμενη από εκατομμύρια στοιχεία στο σύνολό της, ενιαία και αδιαίρετη, που είχε χρειαστεί εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες, χρόνια για να σχηματιστεί. Ένα πελώριο ψηφιδωτό πολιτισμού που είχε άπειρες παραλλαγές, άπειρα χρώματα, ήχους και αρώματα, άπειρες κατά τόπους ιστορίες, ήθη και έθιμα, αρχιτεκτονικές, θεσμούς, συνδετικούς κρίκους, χιλιάδες μικρά και μεγάλα εργαστήρια ζύμωσης και διαμόρφωσης πολιτισμικών στοιχείων, συνδεδεμένων και εξαρτημένων από κοινότητες και ενορίες, ορεινές, πεδινές, παραθαλάσσιες, στη δύση, την ανατολή, το βορρά και το νότο, που η κάθε μια ανέπνεε άλλον αέρα, είχε άλλο φυσικό περιβάλλον, άλλη εσωτερική σύσταση, άλλους γείτονες, άλλες ιστορίες κι άλλες επιρροές.
Αν η ελληνική συνείδηση και το θρησκευτικό συναίσθημα, ο Ηρακλής και ο Μέγας Αλέξανδρος, ο Άγιος Νικόλαος και ο Ρήγας Φεραίος, αποτελούσαν τον κοινό παρονομαστή, όλα τα άλλα που αποτελούσαν τον αριθμητή εξειδικεύονταν και είχαν τόσες διαφορές όσες και ομοιότητες. Οι χοροί και οι γλώσσες της Καππαδοκίας διέφεραν από τους χορούς και τις γλώσσες του Πόντου και Ιωνίας. Αλλά μέσα στην ίδια την Καππαδοκία οι γλώσσες διέφεραν και από χωριό σε χωριό, τα σινασίτικα από τα φαρασιώτικα και τα καραμανλήδικα. Και στην Κωνσταντινούπολη, οι Πολίτες άκουγαν οπερέτες και τούρκικα τραγούδια, χόρευαν βαλς, ταγκό και χασάπικο και λίγοι ήξεραν το χορό με τα κουτάλια ή το τικ. Άλλα ρούχα φορούσαν οι Ρωμιοί στο Αϊβαλί και άλλα στην Τραπεζούντα. Κάθε κοινότητα είχε τον δικό της πλούτο, διαμορφωμένο και σφυρηλατημένο μέσα από διαφορετικές λεωφόρους, δρόμους και μονοπάτια. Άλλοι άγιοι, άλλοι ήρωες, άλλοι μύθοι, άλλα ταφικά και γαμήλια έθιμα.
Τουρκικές, περσικές, αραβικές, αρμενικές, ρωσικές, γαλλικές, αγγλικές, γερμανικές, εβραϊκές και ιταλικές επιρροές, αλλού εντονότερες κι αλλού ηπιότερες, έπαιζαν κι αυτές το ρόλο τους. Αλλού ήταν ισχυρότερες οι προφορικές παραδόσεις κι αλλού οι γραπτές.
Αυτό το μωσαϊκό πολιτισμικών διαμαντιών που είναι αδύνατο να περιγραφεί με λόγια, ήταν ο πολιτισμός των Ελλήνων της Ανατολής. Κι αυτός ο πολιτισμός με τα σχολεία του, τις εκκλησίες, τα νεκροταφεία και τα αγιάσματα, τα δάση και τα ποτάμια του, με τα πέτρινα και τα λαξευτά του σπίτια και μοναστήρια με τις παμπάλαιες αγιογραφίες και τις υπέροχες τοιχογραφίες στα αρχοντικά σπίτια, με τα σπουδαία εκπαιδευτικά ιδρύματά του, τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, το Ζωγράφειο Λύκειο, την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας, τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, το παρθεναγωγείο και το αρρεναγωγείο της Σινασού και εκατοντάδες άλλα σχολεία, παντού, και στα πιο απόμακρα χωριά, όλα αυτά και αμέτρητα άλλα, μια ασύλληπτη ποικιλία ειδών και μορφών πολιτισμού που κανένας δεν μπορεί να συλλάβει στη λεπτομέρεια και την ολότητά του, μόνο εκεί που ευδοκίμησαν μπορούσαν να ζήσουν και να συνεχίσουν να καρποφορούν. Μόνον εκεί!
Πολιτισμός και δημοκρατία
Αυτός είναι ο πολιτισμός της Ανατολής, με ψάλτες, μουσικούς και τραγουδιστές, ζωγράφους και χρυσοχόους, λογοτέχνες και παραμυθάδες, ηθοποιούς και φωτογράφους, δασκάλους και ιερείς, προύχοντες και αγρότες, βιομήχανους και εργάτες, τεχνίτες και γιατρούς, φτωχούς και πλούσιους, τραπεζίτες και δραγουμάνους, εφοπλιστές και εμπόρους, καλλιτέχνες και μαστόρους. Είχε απ’ όλα και απ’ όλους γιατί ο Ελληνισμός της Ανατολής, παρ’ όλη την εκπληκτική πολυμορφία του, ήταν γηγενής, δεν συγκροτήθηκε από μετανάστες ή εξόριστους. Ήταν ένα με το χώμα και τον αέρα, με την ιστορία του κάθε τόπου, ένα με τα πνεύματα και τις ιδέες που γεννούσε το κάθε μέρος. Και ήταν τόσο ισχυρό αυτό που ακόμα και οι Έλληνες από άλλα μέρη που εγκαθίσταντο στην Πόλη ή τη Σμύρνη, εύρισκαν ένα τόσο πλούσιο, αυτάρκη και ανθεκτικό ελληνικό πολιτισμικό περιβάλλον που ενσωματώνονταν αμέσως και γίνονταν σε χρόνο μηδέν Πολίτες και Σμυρνιοί, όπως ο παππούς μου ο Κωνσταντίνος που πήγε στην Πόλη από τη Χίο κι έγινε αμέσως και αβίαστα Πολίτης.
Υπήρχαν στη Μικρά Ασία, σύμφωνα με το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 2.150 ελληνικές κοινότητες. Η κάθε μια με δικά της πολιτισμικά στοιχεία. Αυτοοργανωμένες. Δεν υπήρχε ισχυρή κεντρική διοίκηση, γιατί το οθωμανικό κράτος δεν ασχολιόταν με τα ιδιαίτερα, τα τοπικά, τα «κοινά» των κοινοτήτων, εφ’ όσον έπαιρνε τους φόρους. Έτσι, λοιπόν, αυτές κοινότητες, κατά τα γραφόμενα σοβαρών μελετητών όπως ο Γιώργος Κοντογιώργης, λειτουργούσαν με χαρακτηριστικά άμεσης δημοκρατίας, δηλαδή, ρυθμίζανε και επιλύανε τα ζητήματα που τους απασχολούσαν μεταξύ τους. Κι αυτό το εξαιρετικά πολύτιμο αγαθό, της ουσιαστικής δημοκρατίας, διαλύθηκε και χάθηκε μαζί με όλα τ’ άλλα πολύτιμα.
Αυτός, λοιπόν, ο Ελληνισμός ήταν αδύνατο να μετακομίσει όπως ήταν, άθραυστος. Αυτός ο πολιτισμός, αυτό το πλέγμα που ούτε η τεχνητή νοημοσύνη δεν μπορεί να ξεδιαλύνει και να περιγράψει επακριβώς, ήταν αδύνατο να μεταφερθεί αλλού και να ξανασυναρμολογηθεί, σαν να είναι lego. Διαλύθηκε, διασκορπίστηκε, χάθηκε, γιατί συνδεόταν με όλα τα άλλα διαχρονικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά των κοινοτήτων, με το ιστορικό πλαίσιο, τις στενές σχέσεις μεταξύ των μελών των κοινοτήτων, τις δομές της αυτοκρατορίας, τα τοπικά γνωρίσματα κ.λπ. Μόνο τα θρύψαλά του έφτασαν στην Ελλάδα. Τα άλλα που λέγονται είναι μόνο για παρηγοριά.
Εν αγνοία
Κι αυτά, όχι μόνο δεν υπήρχε καμία βούληση για να διασωθεί ό,τι μπορούσε να διασωθεί, έστω λειψό και ακρωτηριασμένο, αλλά τα μεταχειρίστηκαν με τρόπο που καθιστούσε κάθε τέτοια προσπάθεια από δύσκολη έως αδύνατη. Το πώς έγινε η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα είναι αρκετά γνωστό. Κι αν αναγκαστικά υπήρξε προσπάθεια από τις αρχές για να εξασφαλιστεί μια στέγη κι ένα πιάτο φαγητό, το σίγουρο είναι ότι ο παράγοντας «ελληνικός πολιτισμός της Μικρασίας» δεν λήφθηκε ποτέ υπόψη στα σχέδια τους, πριν και μετά την Καταστροφή. Αντιθέτως, κάθε κομμάτι του που έφτασε στην Ελλάδα πολεμήθηκε σε όλα τα επίπεδα για να εξαφανιστεί χαρακτηρισμένο ως ανατολίτικο, ως μη ευρωπαϊκό. Στη μουσική που είναι ένας καλός δείκτης όσων διαδραματίστηκαν, έχουμε όλες τις αποδείξεις γι’ αυτό, με την περιφρόνηση και τις απαγορεύσεις που επιβλήθηκαν στα τραγούδια και τις μουσικές από τη Μικρά Ασία.
Οι κυβερνώντες στην Ελλάδα δεν εντάξανε ποτέ τον Ελληνισμό με θετικό τρόπο στα ιδιοτελή τους σχέδια. Τον αγνόησαν προκλητικά ή τον χρησιμοποίησαν άσχημα.
Όπως το 1919 που εκστρατεύσανε στη Μικρά Ασία. Δεν τους ρώτησαν. Ήταν δύο εκατομμύρια Έλληνες! Δεν τους αφορούσε η εκστρατεία; Δεν έπρεπε να ρωτηθούν αν θέλουν να «απελευθερωθούν»; Λες και οι συνέπειες της αφορούσαν μόνο αυτούς που ήταν στην Αθήνα και έπαιρναν τις αποφάσεις. Εμφάνισαν την απόβαση στη Σμύρνη, που ήταν πράγματι πανηγυρική, ως απόδειξη της εκ των υστέρων έγκρισης εκ μέρους των Μικρασιατών αυτής της εκστρατείας. Αλλά πόσοι ήταν στην παραλία της Σμύρνης από τους πάνω από εκατό χιλιάδες Έλληνες που κατοικούσαν στη Σμύρνη και από τα άλλα δύο εκατομμύρια που κατοικούσαν τριγύρω και βαθύτερα στην ενδοχώρα; Όταν, μάλιστα, στη συνέχεια, παρ’ όλες τις εκβιαστικές παροτρύνσεις ορισμένων προυχόντων και κυρίως ιερωμένων, μόνο έξι χιλιάδες Ρωμιοί κατατάχθηκαν ως εθελοντές στον ελληνικό στρατό. Κι αυτό κάτι λέει…
Όμως, η καταστροφή είναι κολοσσιαία και ανεπανόρθωτη. Ο πολιτισμός των Ελλήνων της Ανατολής ήταν ένας τροφοδότης πολιτισμός, δεν ήταν απλώς μια τοπική κουλτούρα. Ήταν πηγή αστείρευτη για όλο το έθνος, για όλο τον Ελληνισμό, με ευεργετική επίδραση και σε όλους τους όμορους λαούς. Ήταν πάρα πολύ πλούσιος και ποικίλος σε περιεχόμενο και μορφή, ήταν πολυδιάστατος, ήταν παραδοσιακός και σύγχρονος, ήταν ενεργός, παραγωγικός, μαζικός και μεταδοτικός. Κι εμείς υπήρχαμε, οπουδήποτε κι αν ζούσαμε, χάρη σ’ αυτόν!
Άτακτη υποχώρηση
Η ιστορία διδάσκει. Υπάρχει εθνεγερσία χωρίς τον Ελληνισμό της Οδησσού και τη Φιλική Εταιρεία; Χωρίς τον Ρήγα Φεραίο στα Βαλκάνια, χωρίς τον Κοραή στο Παρίσι, χωρίς την οικογένεια Υψηλάντη και τον Καποδίστρια από τη Ρωσία, χωρίς την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη και την Τραπεζούντα; Αυτά ήταν τα μεγάλα εργαστήρια του Ελληνισμού που παρήγαγαν τις ιδέες, που τις διέδωσαν, τις χρηματοδότησαν και τις πραγματοποίησαν κιόλας. Θα είχε υπάρξει εθνεγερσία και επανάσταση χωρίς τον Ελληνισμό της Διασποράς με μεγάλη στρατηγικής σημασίας κεντρική του βάση, πληθυσμιακά, ιστορικά, πολιτισμικά και οικονομικά, τη Μικρασία, την Πόλη και κατά προέκταση τις άλλες ελληνικές παροικίες στη Μαύρη Θάλασσα, τα Βαλκάνια κι αλλού;
Όταν στερηθήκαμε αυτή την τεράστια δεξαμενή, δεν μπορέσαμε ποτέ να ξαναδημιουργήσουμε έναν αντίστοιχο πολιτισμό. Αντιθέτως, πήγαμε από το κακό στο χειρότερο. Οι σπουδαίες αναλαμπές και εκλάμψεις που υπήρξαν κατά καιρούς σε ζητήματα πολιτισμού, δεν έγιναν ποτέ καθεστώς, έμειναν ως εξαιρέσεις και συχνά έγιναν κόντρα στη γραμμή της διοίκησης. Το αποτέλεσμα είναι αυτό που ζούμε, ένα μικρό κράτος, όχι τίποτα σημαντικό, που το σώζει η Ακρόπολη, το κλίμα και ο πατριωτισμός των Ελλήνων που πονούν και αγαπούν τον τόπο με έργα κι όχι μόνο με λόγια. Ούτε βιομηχανία πια, ούτε αγροτική παραγωγή πια, ούτε νέος πολιτισμός παράγεται πια. Ο πληθυσμός γερνάει απειλητικά και οι μορφωμένοι νέοι δραπετεύουν στο εξωτερικό για να ζήσουν όχι πλούσια, αλλά με σχετική αξιοπρέπεια. Όλα είναι σε άτακτη υποχώρηση. Δηλαδή, η Μικρασιατική Καταστροφή βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη.
Έχει μεγάλη σημασία να καταλάβουμε ότι στον τόπο μας η κυρίαρχη τάξη ποτέ δεν είχε έγνοια για τον Ελληνισμό. Ποτέ! Κι αυτό αποδεικνύεται εύκολα όχι μόνο από το πώς φτάσαμε στη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά κι από το πώς καταστράφηκαν όλες οι σημαντικές παροικίες του Ελληνισμού στη Μεσόγειο, τη Μαύρη Θάλασσα και τα Βαλκάνια. Γιατί σ’ αυτή την μεγάλη, την από την αρχαιότητα περιοχή όπου βλάστησε και μεγαλούργησε ο Ελληνισμός, οι ελληνικές κοινότητες σχεδόν όλες αφανίστηκαν από τότε που δημιουργήθηκε το ελληνικό κράτος. Ούτε οι Ρωμαίοι, ούτε οι Γότθοι, οι Σλάβοι, οι Μογγόλοι και οι Οθωμανοί, ούτε ο Ναπολέων, ο Μέτερνιχ και ο Τσάρος, ούτε οι Άραβες και οι Πέρσες, επί δύο χιλιάδες χρόνια, δεν πείραξαν τις ελληνικές κοινότητες.
Αφανισμός
Με την ίδρυση του ελληνικού κράτους, υπό την αυστηρή κηδεμονία των ευρωπαϊκών δυνάμεων, Γερμανών, Άγγλων, Γάλλων, Ιταλών και στη συνέχεια Αμερικάνων, αρχίζει το ξήλωμα εκ θεμελίων των ελληνικών κοινοτήτων που οι ρίζες τους ανιχνεύονται ως τα βάθη της αρχαιότητας. Η Μικρασιατική Καταστροφή υπό την καθοδήγηση των Άγγλων και με τη συνδρομή Γάλλων, Γερμανών και Ιταλών, είναι η χειρότερη σε μέγεθος και ποιότητα, αλλά δεν είναι η μοναδική. Είναι τμήμα μιας σειράς καταστροφών σε βάρος του Ελληνισμού.
Χωρίς να μπω σε λεπτομέρειες, συνοπτικά υπενθυμίζω ότι από την είσοδο στον 20ο αιώνα, το ξεκλήρισμα γίνεται συστηματικά, με την αποφασιστική συμβολή, συχνά και με πρωτοβουλία, του εντόπιου παράγοντα, της εντόπιας μισομοναρχικής-μισοκοινοβουλευτικής άρχουσας τάξης.
Τηλεγραφικά, ορισμένες από τις μεγάλες καταστροφές των ελληνικών κοινοτήτων από το 1900 και μετά:
Ανατολική Ρωμυλία (1906 κ 1919), Οδησσός (1919), Μικρά Ασία-Πόντος (1922), Καππαδοκία και Ανατολική Θράκη (1923-24), Κωνσταντινούπολη (1955-1964), Αλεξάνδρεια (1960ς), Κύπρος (1974), Βόρεια Ήπειρος κ Γεωργία (1990ς), Αμπχαζία-Σοχούμι (1993), για να μην πάμε και στην Κάτω Ιταλία, που δεν είναι Έλληνες, αλλά ελληνόφωνοι που μάταια ζητούσαν βοήθεια για να διασώσουν την ελληνοφωνία τους. Και, βέβαια, από το 2014 το ελληνικό κράτος έχει επιβάλλει κυρώσεις και εμπάργκο στους Έλληνες που ζουν στην Κριμαία. Κι από πέρσι έχει επιβάλλει περιορισμό στους Έλληνες που ζουν στη Ρωσία και στους Έλληνες που ζουν στη Μαριούπολη και σε όλη την Ανατολική Ουκρανία, δηλαδή σε περίπου 200.000 Έλληνες! Δεν τους δίνουν βίζα και οι κοινότητες αποκλείστηκαν από τη μικρή επιδότηση που έδινε το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών στις ελληνικές κοινότητες της Μαύρης Θάλασσας. Τιμωρούνται, γιατί οι ελληνικές κυβερνήσεις εφαρμόζουν τη γραμμή της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΝΑΤΟ εναντίον των Ελλήνων!
Μόνο αυτοί οι Έλληνες είναι πάνω από τρία εκατομμύρια!
Γενοκτονία
Και η τραγωδία δεν τελειώνει. Η αποδόμηση του Ελληνισμού συνεχίζεται, λόγω των πολιτικών επιλογών των ελληνικών κυβερνήσεων και όχι λόγω ανωτέρας βίας ή φυσικών καταστροφών. Να συμπεριλάβουμε και τους Έλληνες που εκδιώχτηκαν με άμεσο και έμμεσο τρόπο για να πάνε σαν φτηνοί εργάτες στις ΗΠΑ για να βοηθήσουν τους Αμερικάνους να φτιάξουν τους σιδηρόδρομους στην έρημο, 500.000 από το 1990 ως το 1924, στην άκρη του θεού Αυστραλία για να αυξήσουν τις περιουσίες των Άγγλων αποικιοκρατών, στην Ευρώπη για να ξαναφτιάξουν τη Γερμανία που ισοπεδώθηκε στον πόλεμο από τα εγκλήματα των Γερμανών και να κάνουν στο Βέλγιο τις πιο σκληρές δουλειές, να βγάζουν το κάρβουνο από τις υπόγειες στοές, που τραγουδάει κι ο Καζαντζίδης με τους στίχους του Κώστα Βίρβου, επειδή οι απόγονοι του Λεοπόλδου δεν είχαν πια αλυσοδεμένους δούλους από το Κονγκό.
Δηλαδή, τουλάχιστον άλλα δύο εκατομμύρια Έλληνες σκορποχώρι, σαν να είναι μπόγοι. Κι αν προσθέσεις αυτούς που σκότωσαν οι Γερμανοί, Ιταλοί, Άγγλοι και Αμερικάνοι στη δεκαετία του 1940 και τους πρόσφυγες-αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης που αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην ανατολική Ευρώπη για να γλιτώσουν από τις βόμβες ναπάλμ και τα εκτελεστικά αποσπάσματα, συν άλλες 500.000 νέους που έφυγαν τα τελευταία χρόνια από την Ελλάδα, φτάνουμε συνολικά μέσα σε ένα αιώνα και κάτι κοντά σε έξι εκατομμύρια ξεριζωμένους από τις εστίες τους Έλληνες!
Έξι εκατομμύρια από ένα κράτος που αγκομαχάει να διατηρήσει ένα πληθυσμό δέκα εκατομμυρίων! Αυτό δεν είναι μια διαχρονική πολιτισμική και κοινωνική γενοκτονία για ένα τόσο μικρό λαό; Μια γενοκτονία σε συνέχειες;
Αυτά δεν ακούγονται ευχάριστα, αλλά είναι πραγματικότητα, με αριθμούς που δεν αμφισβητούνται. Και βέβαια φταίνε οι ξένοι, αλλά θα μπορούσαν να το κάνουν χωρίς τη δική τους φάλαγγα μέσα στη χώρα; Δεν πρέπει να μας προβληματίσει ότι μετά το μακελειό του 1922, οι ίδιοι πολιτικοί, τα ίδια κόμματα, οι ίδιοι στρατιωτικοί και οι ίδιοι βασιλιάδες συνέχισαν να κυβερνούν τον τόπο σαν να μην είχε συμβεί τίποτα;!
Μόνο αν δούμε τη Μικρασιατική Καταστροφή μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της επαναλαμβανόμενης κακομεταχείρισης του Ελληνισμού, θα καταλάβουμε τι έγινε και γιατί έγινε. Ότι διαχρονικά θυσιάζουν τον Ελληνισμό για να καρπώνονται τα οφέλη απ’ αυτό το μικρό κράτος. Και γι’ αυτό, οι σκοποί της Επανάστασης του 1821 ακόμα δεν έχουν εκπληρωθεί.
*Ομιλία στην ημερίδα «Από το εκεί στο εδώ – Όψεις της εγκατάστασης των Μικρασιατών προσφύγων στη μητέρα Ελλάδα» που οργάνωσε το «Παγκόσμιο Πολιτιστικό Ίδρυμα Ελληνισμού της Διασποράς Δήμου Ν. Φιλαδέλφειας – Ν. Χαλκηδόνας», στις 29 Μαΐου 2023.
