Στο κείμενο για το 1821 «Έκοψαν την Επανάσταση στα μέτρα τους» (Περίπτερο Ιδεών, Δρόμος της Αριστεράς, φ. 539) υπογράμμισα την πολύ συχνά εφαρμοζόμενη μέθοδο από ιστορικούς, πολιτικούς και δημοσιογράφους που συνίσταται στο να αλλοιώνουν εκούσια ή ακούσια την ιστορική πραγματικότητα όχι δια της αναφοράς αναληθών περιστατικών, που εύκολα διαψεύδονται, αλλά δια της παραλείψεως αληθών περιστατικών που η συμπερίληψή τους μαζί με τα αναφερόμενα αληθή περιστατικά θα έδινε πολύ διαφορετικό νόημα και συμπέρασμα στα λεγόμενα και τα γραφόμενά τους. Δηλαδή, αυτό που στην καθομιλουμένη αποκαλεί ο λαός «μισή αλήθεια» που ενώ δεν είναι κάτι αφ’ εαυτού ψεύτικο, παραλείποντας την «άλλη μισή αλήθεια», καταλήγει στο να εξυπηρετεί τη στρέβλωση και την παραπλάνηση.
Μια άλλη μορφή αλλοίωσης μέχρι πλήρους διαστροφής της αλήθειας είναι η δια του τρόπου γραφής, του ύφους και των λέξεων που χρησιμοποιεί κανείς για να πει την αλήθεια, καταλήγοντας στο να την παραχαράσσει εντέχνως, με το γάντι. Κι αυτή η μέθοδος είναι επίσης πολύ συνηθισμένη και χρησιμοποιείται κατά κόρον όταν ο συγγραφέας προσπαθεί να αμβλύνει τη σημασία ενός συμβάντος ή μιας πολιτικής υπηρετώντας κάποια σκοπιμότητα.
Αυτές οι μέθοδοι απουσιάζουν από το έργο του Κυριάκου Σιμόπουλου. Αν κάτι σχετικό και γενικού χαρακτήρα έχει κανείς να παρατηρήσει στο έργο του είναι η μερικές φορές πληθωρική συμπερίληψη στοιχείων αποδεικτικών ή επιβεβαιωτικών των γραφομένων του και ο έντονος σε ύφος τονισμός των υλικών που επικαλείται και των επισημάνσεων που κάνει, αλλά αυτά δεν συνεπάγονται αλλοίωση της ιστορικής αλήθειας. Μπορεί να μην συμφωνεί κανείς με όλες τις προσεγγίσεις και εκτιμήσεις του Σιμόπουλου, αλλά δεν μπορεί να αμφισβητήσει ούτε τη βαθιά του γνώση ούτε την εντιμότητα και την άδολη ελληνικότητα.
Με αυτά κατά νου, νομίζω ότι γίνεται κατανοητό γιατί ο Κυριάκος Σιμόπουλος ενώ αναφέρεται πολύ συχνά από τους νεότερους ιστορικούς ως πηγή πρώτης ύλης, γιατί έχει σκάψει πολύ βαθιά στα υπόγεια και τα ανώγεια των εντόπιων και διεθνών αρχείων για να ανακαλύψει στοιχεία που τα δημοσιοποιεί στους τεράστιους τόμους που έχει συγγράψει, πολύ σπάνια αναφέρεται για τις απόψεις και τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει από τη γνώση και την επεξεργασία όλου αυτού του απέραντου υλικού με γνώμονα την υπεράσπιση των δίκιων του Ελληνισμού.
Ιστορία συγκάλυψης
Ειδικά για τον Κυριάκο Σιμόπουλο είναι σημαντικό να τονίζεται κάθε φορά ότι ενώ ήταν ένας από τους ευγενέστερους, φιλικότερους και γλυκύτερους ανθρώπους που έχω γνωρίσει, η γλώσσα του είναι αιχμηρότατη, αλλά όχι ξεκρέμαστη αφού κάθε βέλος της τεκμηριώνεται με πλήθος αδιάσειστων στοιχείων και λογικών συμπερασμάτων. Και με αρκετή βεβαιότητα μπορώ να υποθέσω ότι η ελλιπής αναφορά της συμβολής του στο ξεκαθάρισμα της ελληνικής ιστορίας από άλλους συγγραφείς οφείλεται, μεταξύ άλλων, και στους εξής σημαντικούς παράγοντες: Πρώτον, ήταν ένας ανεξάρτητος στοχαστής που δεν ανήκε σε καμία ομάδα ιστορικών-ερευνητών που διαθέτει ένα «χώρο» πρόσφορο για τα μέλη της και, δεύτερον, δεν δεχόταν να βάλει φίλτρα στις διαπιστώσεις και τις κρίσεις του για τους ισχυρούς παράγοντες που με τις πολιτικές και τις παρεμβάσεις τους διαμορφώνουν τα γεγονότα ή καθορίζουν τις εξελίξεις.
Παρακολουθώντας την αυξημένη λόγω των 200 χρόνων φετινή δραστηριότητα των ιστορικών, φαίνεται ότι, με λίγες εξαιρέσεις, η κριτική θεώρηση του ρόλου του ξένου παράγοντα στην Επανάσταση του 1821, στο πριν και το μετά, είναι από ήπια και αμβλεία μέχρι υποτυπώδης και ανύπαρκτη. Κι αυτό έχει να κάνει με πολλούς λόγους, όπως για παράδειγμα ότι στη φάση της μεγάλης παρακμής που περνάει ο τόπος, βρίσκονται σε μεγάλη ακμή οι πιο επιτήδειοι ιστορικοί και οι την ιστορία ταλαιπωρούντες πολιτικοί, συγγραφείς και δημοσιογράφοι, οι οποίοι αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του συστήματος και έχουν διαμορφώσει τις απόψεις τους σε αρμονία με τις προδιαγραφές που βολεύουν την καθεστηκυία τάξη. Και μία βασικότατη προδιαγραφή για την ιστορία του 1821 είναι η εξ απαλών ονύχων αναφορά στους ρόλους της μοναρχίας, της Εκκλησίας και των ξένων δυνάμεων . Είτε δεν αγγίζονται καθόλου σε επίμαχα σημεία είτε μετριάζονται οι κακουργίες και τα ατοπήματά τους είτε προβάλλονται μονομερώς σαν θετικοί συντελεστές στην προεπαναστατική, επαναστατική και μετεπαναστατική Ελλάδα. Κι αυτός ο εξωραϊσμός, βέβαια, δεν έχει να κάνει μόνο με τα πεπραγμένα τους στο απώτερο παρελθόν, αλλά και με τις θέσεις που έκτοτε κατέχουν στην Ελλάδα. Η συνεχιζόμενη εξάρτηση της χώρας από τις δυτικές μητροπόλεις και η κουλτούρα του «δορυφόρου» επιτάσσει την αποφυγή σοβαρής και αφτιασίδωτης κριτικής στους συμμάχους. Εξάλλου, αρκετοί από τους ιστορικούς μας αφενός έχουν πάρει τα μαθήματά τους από τα ξένα πανεπιστήμια στα οποία έχουν σπουδάσει και αφετέρου εξασφαλίζουν τη δημοσιότητά τους μέσα από τα ελεγχόμενα ΜΜΕ με αντιπαροχή το ξέπλυμα των ενόχων από τα ανοσιουργήματά τους.
Ευρώπη του σκότους
Υπάρχει η εντύπωση σε αρκετούς ανθρώπους ότι η Επανάσταση και οι αξίες που την εμπνέουν, την συνοδεύουν και εκφράζουν τους πρωταγωνιστές της, είναι οι αξίες της Ευρώπης. Μεγαλύτερη πλάνη απ’ αυτήν δεν υφίσταται. Η Ευρώπη την εποχή που ολοκληρώνεται η προετοιμασία της και ξεσπάει η εξέγερση στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στο Μωριά και τη Ρούμελη, είναι μαύρη κι άραχνη. Δεν είναι ούτε η Ευρώπη της δημοκρατίας ούτε η Ευρώπη του Διαφωτισμού. Είναι η Ευρώπη της Ιεράς Συμμαχίας. Είναι η Ευρώπη των απολυταρχιών που όχι μόνο είναι εχθρικές σε κάθε εξέγερση, σε κάθε δημοκρατικό θεσμό, σε κάθε έννοια ελευθερίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά είναι και σύμφωνες μεταξύ τους και αποφασισμένες να εμποδίσουν και να καταπνίξουν βίαια κάθε απόπειρα και κάθε εγχείρημα που προτάσσει τα αιτήματα του Διαφωτισμού, όπως αυτά διατυπώθηκαν από μεγάλους στοχαστές όπως ο Λοκ, ο Βολταίρος, ο Μοντεσκιέ και ο Ρουσσώ και υιοθετήθηκαν από τη Γαλλική Επανάσταση. Είναι η Ευρώπη του τσάρου της Ρωσίας, του αυτοκράτορα της Αυστρο-Ουγγαρίας, των βασιλιάδων της Γαλλίας, της Αγγλίας και της Πρωσσίας-Γερμανίας. Είναι η Ευρώπη που κυριαρχεί ο καγκελάριος Μέτερνιχ, ο προκάτοχος του οποίου παρέδωσε τον Ρήγα και τους επτά συναγωνιστές του στους Οθωμανούς για να τους στραγγαλίσουν, κι αυτός που με τη συναίνεση του τσάρου συνέλαβε και φυλάκισε μέχρι θανάτου τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τους συνεργάτες του. Αυτή είναι η Ευρώπη που κατέπνιξε με στρατιωτικές επιχειρήσεις τις εξεγέρσεις των Συνταγματικών στην Ισπανία, των Καρμπονάρων στην Ιταλία, των Δεκεμβριστών στη Ρωσία και κάθε άλλη ανεξάρτητη, φιλελεύθερη, δημοκρατική δράση, εκτελώντας, φυλακίζοντας και βασανίζοντας προοδευτικούς ανθρώπους, καίγοντας βιβλία και απαγορεύοντας την κυκλοφορία εφημερίδων και περιοδικών που προωθούσαν αυτές τις ιδέες. Ακόμα και η φιλελληνική ποίηση απαγορεύτηκε! (William St. Clair, That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence)
Τα υλικά που χρησιμοποίησα για τη σύνθεση αυτού του κειμένου προέρχονται από το βιβλίο του Κυριάκου Σιμόπουλου «Ξενοκρατία, Μισελληνισμός και Υποτέλεια» (πρώτη έκδοση 1990) και από το πεντάτομο έργο του «Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ’21» (πρώτη έκδοση 1979-1982). Αξίζει να σημειωθεί ότι στην «Ξενοκρατία…», ο Σιμόπουλος, πέρα από την πελώρια βιβλιογραφία, συνδέει όλα τα στοιχεία που αναφέρει με 2.232 παραπομπές στις συγκεκριμένες πηγές από τις οποίες τα άντλησε! Για κάθε ενδιαφερόμενο, τα πρώτα βιβλία του Σιμόπουλου εκδόθηκαν από τον ίδιο και στη συνέχεια από τις εκδόσεις «Στάχυ» που τις διαδέχτηκε ο εκδοτικός οίκος «Πιρόγα». Ο Κυριάκος Σιμόπουλος έφυγε από τη ζωή πριν από είκοσι χρόνια.
Ιερά Συμμαχία και Ρωσία
Στην ελληνική υπόθεση, αφού τα μέλη της Ιεράς Συμμαχίας απέτυχαν να αποτρέψουν το ξέσπασμά της παίρνοντας το μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προσπάθησαν στη συνέχεια να την ελέγξουν και να την υποτάξουν στα συμφέροντά τους.
«Η εξέγερση των Ελλήνων εξόργισε τις Δυνάμεις. Ήταν πρόκληση για τις παρακαταθήκες της Ιεράς Συμμαχίας. Η Επανάσταση αναστάτωσε το εύθραυστο σύστημα των ισορροπιών και έθιξε ζωτικά συμφέροντα στο νοτιοανατολικό άκρο της ηπείρου. Οι πολεμικές επιχειρήσεις υπονόμευαν τα οικονομικά προνόμια των Δυτικών στην οθωμανική αυτοκρατορία και απειλούσαν τους εμπορικούς δρόμους προς την Ανατολή. Εμφιλοχωρούσε και η υποψία ότι την ελληνική εξέγερση είχε υποκινήσει η Ρωσία… Αλλά ο τσάρος Αλέξανδρος Α΄ ξεπέρασε σε μισελληνισμό τους εταίρους του αυτοκράτορες και βασιλείς. Αποδοκιμάζει το κίνημα του Υψηλάντη και δηλώνει κατηγορηματικά πως δεν υποστηρίζει επαναστάτες. Ο Υψηλάντης διαγράφεται από την επετηρίδα και εξορίζεται δια βίου. Ειδοποιείται αμέσως η Πύλη ότι η Ρωσία ‘‘δεν έχει καμιά σχέση με τέτοιου είδους ραδιουργίες’’ και ότι σέβεται τις συνθήκες με την Τουρκία… Τα συμφέροντα της αυτοκρατορίας υπαγόρευαν την καταδίκη της ‘‘ανταρσίας’’ των Ελλήνων κατά του ‘‘νόμιμου αυθέντη’’ τους, του σουλτάνου. Ο ρωσικός δεσποτισμός φοβάται και υπονομεύει τα απελευθερωτικά κινήματα των λαών. Ευλογεί μόνο όσα υποκινούνται από τον ίδιο ως αντιπερισπασμός για την προώθηση των ρωσικών επεκτατικών σχεδίων. Και εγκαταλείπει ύστερα τους λαούς στη μάχαιρα του Οθωμανού.»
Αυστρία
«Η πολιτική του Μέττερνιχ απέναντι στον ελληνικό ξεσηκωμό ήταν απλή. Υποστήριξη της Τουρκίας με όλα τα μέσα για την εκμηδένιση των επαναστατών. Πραγματικά, σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα αυστριακά πλοία είχαν αναλάβει τις οθωμανικές μεταφορές στρατού και εφοδίων. Ως το 1826 οι Έλληνες είχαν βυθίσει πάνω από 100 αυστριακά σκάφη… Οι Έλληνες, έλεγε ο Μέττερνιχ, είναι ένας ημιάγριος και επικίνδυνος λαός.» Ο καγκελάριος μισούσε τον Καποδίστρια και εκδήλωσε τον ενθουσιασμό του όταν ο μελλοντικός κυβερνήτης της Ελλάδας έχασε τη θέση του υπουργού Εξωτερικών της ρώσικης αυτοκρατορίας. Στο βιβλίο «Ο φιλελληνισμός στη Γερμανία» (1904) ο Curt Erler αποδίδει στον Μέττερνιχ την ανατριχιαστική δήλωση: «Πέρα από τα ανατολικά σύνορά μας, τριακόσιες ή τετρακόσιες χιλιάδες κρεμασμένοι, στραγγαλισμένοι, παλουκωμένοι, δεν σημαίνει τίποτα για μας.»!
Έτσι, δεν μας ξενίζει ότι οι Δυτικοί δεν είπαν τίποτα για τις σφαγές των Ελλήνων στην Πόλη, του πατριάρχη συμπεριλαμβανομένου… «Ο Γάλλος γεωλόγος V. Fontanier που βρισκόταν το 1821 στην Πόλη χαρακτηρίζει ατιμωτική τη στάση των ευρωπαϊκών διπλωματικών αποστολών κατά την περίοδο των σφαγών. Γράφει για αναλγησία των ‘‘χριστιανικών κυβερνήσεων’’ και για ‘‘εκτουρκισμό της φράγκικης παροικίας’’.» (Voyage en Orient…, Paris 1829)
Γάλλοι
Οι Γάλλοι είχαν αναλάβει την αναβάθμιση και ενδυνάμωση του αιγυπτιακού στρατού, του Μεχμέτ Αλή που έστειλε τον Ιμπραήμ Πασά να ρημάξει τους εξεγερμένους Έλληνες στην Πελοπόννησο. Ο στρατός του Ιμπραήμ είχε Γάλλους αξιωματικούς και ο οθωμανικός στόλος Άγγλους! (Balkan Studies, 1975)
«Εκατοντάδες Γάλλοι αξιωματικοί εκσυγχρόνιζαν τον αιγυπτιακό στρατό. Τα ναυπηγεία της Μασσαλίας εργάζονταν για λογαριασμό του Μεχμέτ Αλή. Η Γαλλία προετοίμαζε τη φοβερή πολεμική μηχανή που θα επιχειρήσει το 1825 τον εξανδραποδισμό των Ελλήνων. Εγκέφαλος αυτής της πολιτικής ο υπουργός Εξωτερικών Σατωμπριάν, ο διαπρεπής ‘‘φιλέλληνας’’. Ο Γάλλος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη ήταν στρατολόγος του Μεχμέτ Αλή. Εφοδίαζε τους ‘‘φιλέλληνες’’ Γάλλους στρατιωτικούς με συστατικά γράμματα και τους έστελνε στην Αλεξάνδρεια. Αυτοί οι αξιωματικοί, διοικητές των μονάδων του Ιμπραήμ, θα εξοντώσουν τους πολιορκημένους του Μεσολογγίου κατά την Έξοδο.»
«Ευρωπαϊκά πολεμικά – κυρίως γαλλικά και ολλανδικά – βομβάρδισαν την Πάτρα κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του κάστρου από τους επαναστάτες και την κατέστρεψαν.» (Γ. Θ. Ζώρας, «Απόρρητο Αρχείο Βατικανού»)
Οι Γάλλοι ήθελαν αφενός να διεκδικήσουν μεγαλύτερο μερίδιο στην Ελλάδα από τους Άγγλους ανταγωνιστές τους και αφετέρου να αποδυναμώσουν το ελληνικό εμπορικό ναυτικό που είχε παραγκωνίσει το γαλλικό εμπόριο με την Ανατολή. Εξάλλου, οι καθεστωτικοί Γάλλοι είχαν κι άλλο λόγο για να αντιπαθούν τους Έλληνες αφού τους θεωρούσαν «σχισματικούς».
Άγγλοι
Η Αγγλία προχώρησε παραπέρα και πρότεινε στην Ιερά Συμμαχία να τεθεί η Οθωμανική Αυτοκρατορία υπό την προστασία των Δυτικών Δυνάμεων. Η Αγγλία είχε υφαρπάξει τα Επτάνησα από τους Γάλλους και είχε παραδώσει την Πάργα στον Αλή Πασά!
«Ο αρμοστής των Επτανήσων Τόμας Μέιτλαντ έγινε άγριος διώκτης των Ελλήνων και σύμμαχος, προμηθευτής, συνήγορος και προστάτης των Οθωμανών… Αποκαλούσε τυχοδιώκτες και εγκληματίες τους Κεφαλονίτες και Ζακυνθινούς που διαπεραιώθηκαν στο Μωριά και αγωνίσθηκαν κατά των Τούρκων.»
«Οι πρόξενοι της Αγγλίας στον ελληνικό χώρο πήραν εντολή να τεθούν στην υπηρεσία της Πύλης. Έγιναν όλοι πράκτορες και πληροφοριοδότες των Τούρκων. Τα πολιορκημένα από τους Έλληνες τουρκικά φρούρια εφοδιάζονταν προκλητικά από τους Άγγλους. Και τα επτανησιακά λιμάνια προσφέρονταν ως καταφύγιο για τον τουρκικό στόλο σε ώρα ανάγκης. Τον Μάιο του 1821 έγραφε ο Ανδρέας Λουριώτης στον Γεώργιο Πραΐδη (Παρίσι): ‘‘Αυτοί οι σκύλοι οι Άγγλοι μας καταπολεμούν κρυφά και φανερά όσον ημπορούν, χωρίς συνείδησιν…’’ Όπως το μεταφέρει ο Σιμόπουλος, ο R. Walsh στο βιβλίο του «Αφήγημα ενός ταξιδιού από την Κωνσταντινούπολη στην Αγγλία» (1828), γράφει ότι εξαιτίας του Φίλιπ Γκριν, πρόξενου της Αγγλίας στην Πάτρα, απέτυχε η άλωση του φρουρίου της Πάτρας. Είχε οργανώσει κατασκοπευτικό δίκτυο και μυστική επικοινωνία των πολιορκημένων Οθωμανών με τον Χουρσίτ πασά. Οι Έλληνες τον αποκαλούσαν νέο Εφιάλτη».
«Από το 1815 που (ο Μέιτλαντ) ανέλαβε τη διοίκηση των Επτανήσων προσπάθησε να συντρίψει με βαναυσότητα κάθε φιλελεύθερη εκδήλωση. Αντιτάχθηκε στην ίδρυση πανεπιστημίου στην Κέρκυρα – για να μην φωτισθούν οι Έλληνες. Αποκαλούσε ‘‘τυχοδιώκτες και εγκληματίες’’ τους Κεφαλονίτες και Ζακυνθινούς που διαπεραιώθηκαν στο Μωριά και αγωνίσθηκαν κατά των Τούρκων.» (Diplomatic Archiv of Chios, Cambridge)
Για έναν άλλο πολύ γνωστό στρατιωτικό, Άγγλο πράκτορα, γράφει στον Υψηλάντη ο Κ. Πολυχρονιάδης από την Πίζα «ο Gordon «εκοινολόγησεν ότι αναχωρεί φρίξας δια τας απανθρωπίας μας. Εις ταύτην την δημοσίευσιν βάλοντες βάσιν οι εχθροί μας είπον ότι έφαγον οι Γραικοί ψημένους ανθρώπους»!
Παπικά κράτη
Οι επαναστάτες ήξεραν ότι έκαναν έναν πολυμέτωπο αγώνα, με τους Οθωμανούς απέναντί τους και του Ευρωπαίους στα νώτα και τα πλευρά τους. Τα καταγγέλλει κι ο Μακρυγιάννης.
«Τα παπικά κράτη δέχονται πρόθυμα την αξίωση του Μέττερνιχ να παρεμποδίσουν τη διέλευση από τα εδάφη τους εθελοντών για την Ελλάδα. Έδειξαν μάλιστα αντιχριστιανική και απάνθρωπη συμπεριφορά απαγορεύοντας την είσοδο στην παπική επικράτεια Ελλήνων προσφύγων από περιοχές που είχε αφανίσει ο πόλεμος» (Γ. Θ. Ζώρας, Απόρρητο Αρχείο Βατικανού) Και ο πάπας απειλούσε, καταδίκαζε και αφόριζε τους εξεγερμένους στη Δύση, όπως ο πατριάρχης στην Ανατολή!
«Οι ευρωπαϊκές μοναρχίες πιστεύουν ότι η ελληνική Επανάσταση θα συντριβεί σε λίγους μήνες όπως οι πρόσφατες εξεγέρσεις στην Ιταλία. Ανατρέπονται όμως όλες οι προβλέψεις. Οι Έλληνες κυριεύουν κάστρα, σαρώνουν οθωμανικές στρατιές, καταποντίζουν εχθρικές ναυτικές μοίρες. Αντιμετωπίζουν ολομόναχοι , με τις δικές τους αποκλειστικά δυνάμεις, όχι μόνο την οθωμανική αυτοκρατορία αλλά και την εχθρότητα της πενταπλής συμμαχίας.»
Είναι πολύ χαρακτηριστικό της αγανάκτησης των Ελλήνων για τη σύμπραξη των Ευρωπαίων με τους Οθωμανούς, αλλά και της τόλμης τους, το μπλοκάρισμα των εμπορικών στόλων των ευρωπαϊκών δυνάμεων! «Την άνοιξη του 1823 μια γενναία πρωτοβουλία της ελληνικής ηγεσίας προκαλεί θύελλα στα ανακτοκοινοβούλια. Κηρύσσεται ναυτικός αποκλεισμός των τουρκοκρατούμενων περιοχών. Όλα τα ευρωπαϊκά πλοία που μεταφέρουν εφόδια και εμπορεύματα σε τουρκικά λιμάνια αιχμαλωτίζονται και θεωρούνται λεία πολέμου. Αναστάτωση στους θαλάσσιους δρόμους της ανατολικής Μεσογείου, νεκρώνονται το εμπόριο και η ναυτιλία των Δυνάμεων. Σ’ αυτή την κρίσιμη στιγμή η αγγλική κυβέρνηση αναπροσαρμόζει την πολιτική της… Δεν πρόκειται φυσικά για φιλελληνική μεταστροφή. Αποβλέπει στη σωτηρία του βρεταννικού εμπορικού ναυτικού που δεχόταν καταστροφικά πλήγματα από τους Έλληνες καταδρομείς»! Οι έμπειροι Άγγλοι προσαρμόζουν την πολιτική τους για να μην χάσουν την πρωτοβουλία των κινήσεων σε μία πραγματικότητα που αλλάζει παρά τη θέληση και τις ενέργειές τους. «Όχι πια εμφανής καταπολέμηση των απελευθερωτικών κινημάτων, αλλά διείσδυση, υπονόμευση, άλωση από μέσα και πολιτικός έλεγχος.» (H.V. Temperly, The foreign policy of Canning, 1820-1827, Cambridge 1923) Τα χειρότερα με τους Ευρωπαίους έπονται!
