του Δημήτρη Λάλλα*
Οι περίκλειστες κοινότητες είναι αυτά τα οικιστικά συγκροτήματα των οποίων βασικό γνώρισμα είναι η οχύρωσή τους. Πρόκειται για ενθυλακωμένους χώρους ελεγχόμενης πρόσβασης. Τα όρια του θυλάκου εγγράφουν χωρικά την τάση διαχωρισμού και συμπερίληψης. Τι είναι αυτό που ενθυλακώνεται; Στις περιπτώσεις των περίκλειστων κοινοτήτων ανώτερων και μεσαίων-ανώτερων κοινωνικο-οικονομικών στρωμάτων, αυτό που ενθυλακώνεται είναι μια ιδιότυπη κοινότητα προνομίων. Εδώ θα αποπειραθούμε να συζητήσουμε (με ιδεοτυπικούς όρους) τις λογικές και τις πρακτικές που συγκροτούν αυτή την ιδιότυπη κοινότητα.
Μια κύρια διαδικασία συγκρότησης και αναπαραγωγής αυτών των κοινοτήτων είναι η «κοινοτικοποίηση του ιδιωτικού». Αυτό σημαίνει ότι οι λογικές του ιδιωτικού συμφέροντος, της ατομικής ευθύνης, της ιδιωτικής ασφάλειας και της εξατομικευμένης κατανάλωσης υποστηρίζουν συγκεκριμένες πρακτικές. Οι λογικές και οι σύστοιχες πρακτικές είναι αυτές που αρθρώνουν το βασικό δεσμό της κοινότητας, μορφοποιούν τη «συλλογική» της δράση και κινητοποιούν το μηχανισμό ρύθμισης της κοινότητας (το συμβόλαιο). Εδώ θα περιοριστούμε στα δύο πρώτα. Η συζήτηση των τρόπων σκέψης και των πρακτικών που οργανώνουν επιτρέπει την ιχνογράφηση μορφών «υποκειμενικότητας» που κατοικούν αυτές τις κοινότητες, όπως αυτές του «επιχειρηματία» (νεοφιλελεύθερη σύλληψη του homo economicus) (1), του «υπευθυνοποιημένου ατόμου» (homo prudens) και του καταναλωτή.
Η περίκλειστη κοινότητα συνιστά μια επιχειρηματική οντότητα. Οι ιδιώτες-ιδιοκτήτες συνασπίζονται προκειμένου να διαχειριστούν τους κοινούς πόρους (υποδομές άθλησης και αναψυχής, χώροι πρασίνου, συστήματα αποκομιδής σκουπιδιών, ύδρευσης, ηλεκτροδότησης, ασφάλειας) με στόχο την αποδοτικότερη αξιοποίησή τους μέσω της εξωτερικής ανάθεσης, προκειμένου να καρπωθούν τα βέλτιστα κοινοτικά αγαθά (ανέσεις, ασφάλεια, καθαριότητα κ.λπ.). Τα κοινοτικά αγαθά συνιστούν το βασικό δεσμό της κοινότητας των ιδιοκτητών, καθώς γύρω απ’ αυτά αρθρώνονται οι επιδιώξεις και επιθυμίες των κατοίκων. Η αποκλειστική πρόσβαση στα αγαθά, οι ανέσεις, η σταθερή σχέση (επωφελούς) ισοδυναμίας μεταξύ κόστους και υπηρεσιών, η περιφρούρηση των προνομιών και η ασφαλής διαβίωση συνιστούν βασικούς λόγους προτίμησης κατοίκησης.
Η λογική του «υπολογιστικού ηδονισμού» υποστηρίζει την επιθυμία για προνομιακή πρόσβαση στα κοινοτικά αγαθά. (2) Ο C.Webster επικαλείται τη θεωρία των αγαθών της λέσχης του J.Buchanan για να εξηγήσει την ελκυστικότητα της «βιομηχανίας συσκευασμένης γειτονιάς» και του προϊόντος της (πακέτο ανέσεων). (3) Κατά τον Buchanan, η χρησιμότητα ενός αγαθού εξαρτάται από τον αριθμό των ατόμων με τα οποία πρέπει κάποιος να μοιραστεί τα οφέλη. Οι εξισώσεις χρησιμότητας, που με μεταβλητές την ποσότητα του αγαθού και τον αριθμό των μελών της λέσχης αναζητούν την ιδανική ισορροπία κόστους και οφέλους, μαρτυρούν την τύφλωση του ορθολογικού-θεωρητικού βλέμματος έναντι των πολιτισμικών και κοινωνικών προσδιορισμών-εξαρτήσεων. Εντούτοις, η επίκληση της θεωρίας αυτής μας επιτρέπει να διαγνώσουμε τη διάχυση μιας υπολογιστικής ορθολογικότητας στα μέλη αυτών των κοινοτήτων και συνάμα να «εκθέσουμε» την τύφλωσή της, με την έννοια ότι οι κρίσεις περί ωφελιμότητας δεν μπορεί παρά να είναι πολιτισμικά μεσολαβημένες. Μεταξύ άλλων, αυτό σημαίνει ότι η απόλαυση των προνομίων πηγάζει από την κατοχύρωση της αποκλειστικής πρόσβασης σ’ αυτά, απόλαυση που τροφοδοτείται και από την συμβολική ανταλλακτική αξία (γόητρο, καταξίωση, διάκριση) που φέρουν τα προνομιακά αγαθά.
Η λογική της ανταπόδοσης υποστηρίζει την επιδίωξη μιας σχέσης ισοδυναμίας μεταξύ κόστους και οφέλους. Η αναδιανεμητική λογική των γραφειοκρατικά οργανωμένων προνοιακών πολιτικών, πόσο μάλλον η κοινωνική μέριμνα και η ηθική ευθύνη για τον άλλον, φαίνεται να αντικαθίστανται από τη λογική της αντιστοιχίας μεταξύ εισφορών και παρεχόμενων υπηρεσιών. Στην περίπτωση των περίκλειστων κοινοτήτων και των «οικονομιών λέσχης» που τους αντιστοιχούν, το αίτημα είναι οι καταβαλλόμενες συνδρομές να ισοδυναμούν με ισάξιας ποιότητας υπηρεσίες, οι οποίες προορίζονται αποκλειστικά για τους κατοίκους. Τα οφέλη των κοινοτικών αγαθών προορίζονται για αυτούς που έχουν πληρώσει για αυτά.
Η λογική της πρόληψης (υπεύθυνη στάση) απέναντι σε ενδεχόμενους κινδύνους υποστηρίζει την επιθυμία για ασφάλεια. Η λογική της πρόληψης υποστηρίζει την επιλογή κατοίκησης σε «περιβάλλοντα χαμηλού ρίσκου», όπου αποτρέπονται τα στοιχεία της εγκληματικότητας, της επικινδυνότητας, του ανοίκειου και του απρόβλεπτου. Επίσης, κινητοποιεί το άτομο να συμμετάσχει ενεργά στο μηχανισμό διαχείρισης των υποθέσεων της κοινότητας, να εκλαμβάνει την ασφάλεια της κοινότητας ως προσωπικό του ενδιαφέρον-συμφέρον, να συμμορφώνεται το ίδιο με τους κανόνες λειτουργίας. Το κοινό αγαθό, όμως, της ασφάλειας που απολαμβάνουν οι κάτοικοι της κοινότητας δεν είναι προϊόν συλλογικής διαπραγμάτευσης, συνεννόησης, ανάπτυξης δεσμών εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης με κοινωνικά διαφορετικούς. Είναι ένα αγαθό που εξασφαλίζεται από μηχανισμούς αποτροπής και επιτήρησης και που εξαγοράζεται από τον συλλογικό πελάτη (κοινότητα των ιδιωτών). Φαίνεται οι κοινωνικά-οικονομικά ομοιόμορφοι να συνασπίζουν τις ατομικές τους ευθύνες απέναντι σε παρόμοιες ατομικές φοβίες. Οι όροι της απάντησης στην ανασφάλεια είναι ουσιαστικά ατομικοί και όχι συλλογικοί. Άραγε, αυτή δεν είναι η πυρηνική «αλήθεια» αυτών των «κυψελών ομοιογένειας» (D. Stevenson), των «εθελούσιων γκέτο» (Z.Bauman), των «οχυρών κυψελών» της ευμάρειας (M.Davis);
Οι μορφές συλλογικής οργάνωσης των περίκλειστων κοινοτήτων είναι οι συνεταιρισμοί-ενώσεις των ιδιοκτητών. (4) Οι ενώσεις αυτές διαχειρίζονται ή/και κατέχουν τους κοινόχρηστους χώρους, τις κοινοτικές υπηρεσίες και υποδομές. Τα αντικείμενα δράσης των ενώσεων είναι η διαχείριση των κοινοτικών πόρων, των ζητημάτων της καθημερινής κοινοτικής ζωής και η διεκδικητική δράση έναντι της τοπικής αυτοδιοίκησης και του κεντρικού κράτους. Οι διεκδικήσεις αφορούν κυρίως τη μείωση ή/και την απαλλαγή από την καταβολή φόρων. Η αξίωση αυτή βασίζεται στη λογική της ισοδυναμίας μεταξύ των συνδρομών και των υπηρεσιών που εξαγοράζει η κοινότητα ως συλλογικός πελάτης. Η διεκδίκηση της αποσύνδεσης από κοινωνικές δεσμεύσεις και οικονομικές υποχρεώσεις έναντι της τοπικής κοινωνίας εμφαίνει τη χωρική, συμβολική, ηθική, κοινωνικο-οικονομική απόσυρση των εύπορων.
Η «απόσυρση των επιτυχημένων» και ο συνασπισμός τους σε κοινότητες προνομιούχων ιδιωτών συνιστά έκφραση της «κοινοτικοποίησης του ιδιωτικού». (5) Κι αυτό γιατί οι ιδιώτες με επίγνωση της ευθύνης τους για τη διασφάλιση του ατομικού συμφέροντος αναζητούν τη βέλτιστη επένδυση των οικονομιών τους, την περιφρούρηση της ζωής και της περιουσίας τους και την εξατομικευμένη κατανάλωση υψηλού επιπέδου ανέσεων. Με την απόσυρσή τους οι ευκατάστατοι επιλέγουν στρατηγικές ζωής ιδιωτικού-αυτοαναφορικού χαρακτήρα και προσανατολισμού, συγκροτώντας κοινότητες προνομιούχων ιδιωτών.
Μια άλλη έκφανση της «κοινοτικοποίησης του ιδιωτικού» μπορεί να εντοπιστεί στην εσωτερική οργάνωση και στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων των ενώσεων. Σε κάποιες περιπτώσεις, η λήψη αποφάσεων ακολουθεί το μοντέλο των μετοχικών εταιρειών. Ως εκ τούτου αναιρείται η ισοτιμία της ψήφου, καθώς η ισχύς της ψήφου είναι ανάλογη της αξίας της περιουσίας. O G.Glasze κάνει λόγο για «εδαφικές δημοκρατίες μετόχων», όπου το δικαίωμα ψήφου βασίζεται στην ιδιότητα του ιδιοκτήτη και όχι του πολίτη και η σχέση «ένα άτομο μια ψήφος» αποκτά τη μορφή «ένα δολάριο μια ψήφος». (6) Επίσης, κριτική ασκείται και ως προς το ζήτημα των παραβιάσεων δημοκρατικών αρχών, όπως ο πλουραλισμός των θέσεων και η οργανωμένη έκφραση της διαφωνίας, με αποτέλεσμα να αναδύονται νέες μορφές ολιγαρχικής διακυβέρνησης στο εσωτερικό της κοινότητας.
(1) M.Foucault, Η γέννηση της βιοπολιτικής, μτφρ. Β.Πατσογιάννης, Eκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2012, σ.210.
(2) Ο όρος του «calculating hedonism» αναφέρεται στην υπολογιστική οργάνωση του χρόνου της αναψυχής και της κατανάλωσης στη μεταμοντέρνα συνθήκη. Βλ. S.Lash-J.Urry, The end of organized capitalism, Polity, Cambridge 1987, σ.299.
(3) C. Webster, Gated cities of tomorrow, The Town Planning Review, Vol.72, No.2, April 2001, σ.149-170.
(4) Βλ. E.Soja, Postmetropolis: Critical studies of cities and regions, Blackwell, Oxford 2000, σ.315-9.
(5) Βλ. Z.Bauman, Community: seeking safety in an insecure world, Polity Press, Cambridge 2001, σ.50-57͘ Κ. Λας, Η εξέγερση των ελίτ και η προδοσία της δημοκρατίας, μτφρ. Β. Τομανάς, Εκδ. Νησίδες, Θεσσαλονίκη 2006.
(6) G.Glasze, Some reflections on the economic and political organization of private neighbourhoods, Housing Studies, Vol.20, No.2, Routledge, March 2005, σ.228-230.
* Ο Δημήτρης Λάλλας είναι Δρ Κοινωνιολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο
