Ο Λαμπράκης ζει και συνεχίζει να μας οδηγεί
Συνέντευξη στην Ιφιγένεια Καλαντζή
Μισό αιώνα μετά την πολιτική δολοφονία του Λαμπράκη, που έγινε παγκοσμίως γνωστή με την ταινία Ζ του Γαβρά, το ντοκιμαντέρ του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου Μαραθώνιος μιας ημιτελούς άνοιξης: Γρηγόρης Λαμπράκης επαναφέρει στη συλλογική μνήμη τα γεγονότα εκείνης της ζοφερής περιόδου, προτάσσοντας την ηρωική προσωπικότητα του θρυλικού βουλευτή της ΕΔΑ. Η εικόνα-σύμβολο του αγέρωχου Λαμπράκη στη μαραθώνια πορεία, που περπατά με ανοιχτά χέρια, κρατώντας το πανό που αναγράφει «Ελλάς», παραπέμπει στη μορφή εσταυρωμένου, προσδίδοντας μαρτυρική χροιά στην τραγική του μοίρα. Με την ποιητική διάθεση που διακρίνει το σκηνοθετικό του έργο, ο Χαραλαμπόπουλος αποτείνει φόρο τιμής στον ήρωα των παιδικών του χρόνων, ισορροπώντας ανάμεσα στο συγκινητικό πορτρέτο και στο συναρπαστικό πολιτικό ντοκιμαντέρ αστυνομικής πλοκής, με απαράμιλλο σκηνοθετικό ρυθμό. Ο πολιτικός λόγος τεκμηριώνεται με μαρτυρίες και σχολιασμούς πολιτικών και ιστορικών (Μανώλης Γλέζος, Τάκης Μπενάς, Ηλίας Νικολακόπουλος κ.ά.), ενώ αναδεικνύονται άγνωστες βιογραφικές πτυχές από το σπάνιο και πρωτότυπο αρχειακό υλικό, προϊόν επίμονης έρευνας του σκηνοθέτη, σφραγίζοντας τον πολύπλευρο χαρακτήρα ενός ρωμαλέου, γεμάτου πάθος πρωταθλητή και ανθρωπιστή επιστήμονα.
Αναζητώντας να μάθει από τι είναι φτιαγμένοι οι ήρωες, ο Χαραλαμπόπουλος ανιχνεύει μια πολιτική προσωπικότητα από το πρόσφατο παρελθόν, που μπορεί να εμπνεύσει τη νέα γενιά, σε περιόδους αναβίωσης σκοτεινών καταστάσεων.
Στη συνάντηση που είχαμε, μας ανέπτυξε την τρίχρονη διαδρομή αυτού του αξιόλογου πονήματος.
Τι σας παρακίνησε να ασχοληθείτε με τον Γρηγόρη Λαμπράκη; Έχει σχέση με την άνοδο της ακροδεξιάς σήμερα;
Ήμουν επτά χρονών όταν οι γονείς μου έφεραν ένα φυλλάδιο, που είχε διανεμηθεί στην κηδεία του Λαμπράκη, με τις φωτογραφίες του ως αθλητή, γιατρό και την εντυπωσιακή φωτογραφία με το πανό ειρήνης, με τα χέρια ανοιχτά, σαν εσταυρωμένος. Η εικόνα αυτού του φωτεινού ανθρώπου με στιγμάτισε, ενώ η δολοφονία του αναστάτωσε την παιδική μου ψυχή. Κάθε φορά που έβλεπα αυτό το φυλλάδιο, αναβίωνε η συγκίνηση που μου είχαν μεταφέρει οι γονείς μου.
Πάντα, όμως, με απασχολούσε η ανάγκη του κόσμου να υμνεί και να ταυτίζεται με ινδάλματα. Η περίπτωση του Λαμπράκη έχει αποκτήσει συμβολική σημασία και αναζήτησα ό,τι σωζότανε από τα γραπτά του, ημερολόγια, γράμματα, άρθρα και ομιλίες. Ξεκίνησα την έρευνα το 2010, χωρίς να σκεφτώ ότι το 2013 συμπληρώνονται 50 χρόνια από τη δολοφονία του, ενώ οι συνέπειες του Μνημονίου, η άνοδος της Ακροδεξιάς και η επανεμφάνιση ενός παρακράτους κάνουν τραγικά επίκαιρη την υπόθεση Λαμπράκη. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα από τα πρώτα πανό που βγήκαν την επομένη της δολοφονίας του Παύλου Φύσσα στο Κερατσίνι έγραφε: Εμείς Λαμπράκηδες, εσείς Κοτζαμάνηδες. Καθένας μπορεί να βρει αναλογίες του τότε με το σήμερα.
Πώς ανακαλύψατε αυτό το πλούσιο και πρωτότυπο υλικό;
Έψαξα ό,τι μπορούσα: Δικογραφία, προανακριτικό υλικό, έγγραφα, εφημερίδες της εποχής, πρακτικά της Βουλής, αφίσες, προεκλογικά τρικ, επιστολές, καρτ-ποστάλ, αρχεία ιδιωτικά… Αποκάλυψη ήταν τα μισοκατεστραμμένα φιλμάκια με τον ίδιο τον Λαμπράκη και τους λιγοστούς συντρόφους του στη μαραθώνια πορεία, την κηδεία, το προσκύνημα στη σωρό του και τις μαραθώνιες πορείες του ’64-’65. Η επεξεργασία αυτού του υλικού, μου πήρε πολύ χρόνο. Απευθύνθηκα, επίσης, στα αρχεία ΑΣΚΙ και άλλα που, δυστυχώς έκλεισαν, πριν ολοκληρωθεί η ταινία, όπως το Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο, το Αρχείο της Τηλεόρασης του 902, αλλά και το Αρχείο της ΕΡΤ, όπου σχεδίαζα να παραδώσω το υλικό και είναι κρίμα. Τα αρχεία αποτελούν πολύτιμο εργαλείο, δεν συντηρούν μονάχα, αλλά τεκμηριώνουν την ιστορική μνήμη. Αν εγκαταλειφθούν στην τύχη τους, είναι σαν να παίρνεις γομολάστιχα και να σβήνεις την ιστορία αυτού του τόπου.
Πώς φορτίζετε την έννοια της «ημιτελούς άνοιξης» στον τίτλο; Θα μπορούσε να συνεχιστεί ή και να ολοκληρωθεί κάποια στιγμή;
Κάτι έμεινε μισοτελειωμένο, την άνοιξη του ’60, κάποιοι πρέπει να το ολοκληρώσουν. Το κυκλικό θέατρο, το φεστιβάλ κινηματογράφου του 1966, οι ορχήστρες του Μίκη Θεοδωράκη απ’ όπου πέρασαν Λοΐζος, Λεοντής, Σαββόπουλος… Η χούντα δεν διέκοψε μόνο μια ανάταση σε πολιτικό επίπεδο, αλλά και σε πολιτισμικό. Ο ευδαιμονισμός που ακολούθησε, εν μέσω αναπτυξιακής, διεθνώς, φάσης του καπιταλισμού, μας πέρασε πρότυπα ζωής, με τη διάδοση της τηλεόρασης, μολύνοντας τα πάντα. Βάλαμε τον εχθρό στο σπίτι και σταδιακά διαβρώθηκαν όχι μόνο οι ειδήσεις που ελέγχονται, αλλά και όλο το πολιτιστικό φάσμα. Σήμερα ζούμε μεταβατικές περιόδους… Είμαι αισιόδοξος με τη νέα γενιά, παρότι τη λοιδορούσαμε ως αδιάφορη. Πολλοί νέοι προσφέρουν, στήνουν κοινωνικά παντοπωλεία, αγωνίζονται δίχως, όμως, τη σιγουριά ενός ιδεολογικού μπούσουλα.
Κεντρικοί άξονες στην κινηματογραφική αφήγηση είναι τα γεγονότα της δολοφονίας, η κηδεία και η μαραθώνια πορεία, που μπλέκονται με εμβόλιμα βιογραφικά στοιχεία, αναδεικνύοντας την πολυσχιδή προσωπικότητα του Λαμπράκη. Μιλήστε μας για τη σκηνοθετική δομή.
Διάλεξα δίκλωνη αφήγηση. Από τη μια η ζωή του Λαμπράκη και η πορεία της χώρας και από την άλλη, το χρονικό της δολοφονίας, πώς οργανώνεται και πώς εκτελείται, βήμα-βήμα μέχρι το θάνατό του. Η ταινία ξεκινά με το σφραγισμένο τρένο της νεκρικής πομπής. Η κυβέρνηση ζητούσε να μην γίνει καν κηδεία και απαγόρευσε τις εκδηλώσεις. Αυτή η μάχη που αποκαλώ «θάνατο του νεκρού» πυροδότησε αλλαγές. Η Αριστερά ανέδειξε τη δολοφονία σε σημαίνουσα πολιτική πράξη και η κηδεία μετατράπηκε σε τεράστια διαδήλωση, με κυρίαρχο σύνθημα Κάθε νέος και Λαμπράκης.
Δεν είναι απλή υπόθεση να ζωντανέψεις το παρελθόν. Πώς ένα πολιτικό ντοκιμαντέρ εικονοποιείται μέσα από μαρτυρίες;
Ήθελα να δώσω στοιχεία και άγνωστες πτυχές για την προσωπικότητα ενός ανθρώπου με απίστευτες ικανότητες: άριστος φοιτητής Ιατρικής και παράλληλα πρωταθλητής στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια, με συμμετοχή στους Ολυμπιακούς αγώνες, ενώ ως υφηγητής Ιατρικής είχε διαπρέψει στην ενδοκρινολογία. Οι επιστολές και το ημερολόγιό του μαρτυρούν έναν εξαιρετικά συναισθηματικό άνθρωπο, που φυλάει για ενθύμιο κομματάκια από τις λαμπάδες των δικών του ή σημειώνει τις κερασιές που φύτεψε, βοηθώντας τον πατέρα του, για να τις θυμάται όταν γεράσει… Αναζήτησα μαρτυρίες ανθρώπων που τον είχαν γνωρίσει, γυναίκες που τις είχε ξεγεννήσει και επιστήμονες που είχαν συνεργαστεί μαζί του. Στο ντοκιμαντέρ, ο δημιουργός προσεγγίζει την πραγματικότητα, κουβαλώντας τη δική του γνωστική και συναισθηματική σκευή. Δεν είμαι ουδέτερος παρατηρητής και το δείχνω. Χειρίστηκα το υλικό χρωματίζοντας την πραγματικότητα με το δικό μου τρόπο.
Στο ντοκιμαντέρ τεκμηριώνεται ο συσχετισμός του παρακράτους με δωσίλογους της κατοχής, που κατονομάζονται, ενώ καταγγέλλεται και η νομιμοποίηση αυτού του μηχανισμού από το επίσημο κράτος. Βρίσκετε αναλογίες με τη σημερινή συγκυρία;
Με τον εμφύλιο, οι δωσίλογοι έμειναν ατιμώρητοι ενώ βρέθηκαν σε καίριες θέσεις του κρατικού μηχανισμού, στελεχώνοντας και διοικώντας τις παρακρατικές οργανώσεις. Σε συνεργασία με λούμπεν στοιχεία που στρατολογούσαν, χτύπησαν τον Λαμπράκη. Σήμερα δεν υπάρχουν ευθείες αναλογίες με το ’60, κοινό χαρακτηριστικό, όμως, αποτελεί η επανεμφάνιση μιας ανοχής του επίσημου κράτους, απέναντι στην παρακρατική συμπεριφορά σχηματισμών. Δυστυχώς, έπρεπε να χυθεί αίμα, με τη δολοφονία του Φύσσα, για να μπει φρένο. Η διάβρωση, όμως, στα σώματα ασφαλείας μοιάζει να έχει προχωρήσει.
Δολοφονία του Λαμπράκη από το παρακράτος, τότε, δολοφονία του Φύσσα από τη Χρυσή Αυγή πενήντα χρόνια μετά. Η ιστορία επαναλαμβάνεται;
Είναι το γνωστό ρητό του Μαρξ, αλλά όπως αναφέρει και ο Ηλίας Νικολακόπουλος, δεν μπορεί να φανταστεί ότι δόθηκε εντολή να τον σκοτώσουν, αλλά όταν φτιάχνεις τέτοιους μηχανισμούς, έχεις απόλυτη ευθύνη για ό,τι επακολουθήσει. Ζούμε περίοδο σημαντικών αλλαγών με όξυνση των κοινωνικών συγκρούσεων. Το κράτος, διατηρώντας το αποκλειστικό δικαίωμα στη βία, αντιμετωπίζει τα οξυμένα κοινωνικά προβλήματα, με μηχανισμούς καταστολής. Αυτό πρέπει να συνειδητοποιήσουμε, ώστε να μην φτάσουμε σε ακραίες καταστάσεις. Η ιστορία μπορεί να μας βοηθήσει να μην κάνουμε τα ίδια λάθη.
