Περί ψυχανάλυσης ο λόγος
Του Μάκη Μαλαφέκα
Ιστορικά, ο φροϊδισμός έχει δεχτεί τρεις βασικές επιθέσεις:
Τη χυδαία και άδικη κριτική (επίθεση) της άκρας Δεξιάς και των πάσης φύσεως σκοταδιστών, για τους οποίους η θεωρία του οιδιπόδειου συμπλέγματος εμπίπτει αποκλειστικά στην «ιουδαϊκή ψυχοπαθολογία» και σε κάποιους επαναλαμβανόμενους υπαρξιακούς προβληματισμούς που διαπνέουν την Παλαιά Διαθήκη (σεξομανία, αιμομιξία…) λειτουργώντας ως μοτίβα για τον Φρόιντ.
Τη χυδαία και άδικη κριτική (επίθεση) της άκρας Δεξιάς και των πάσης φύσεως σκοταδιστών, για τους οποίους η θεωρία του οιδιπόδειου συμπλέγματος εμπίπτει αποκλειστικά στην «ιουδαϊκή ψυχοπαθολογία» και σε κάποιους επαναλαμβανόμενους υπαρξιακούς προβληματισμούς που διαπνέουν την Παλαιά Διαθήκη (σεξομανία, αιμομιξία…) λειτουργώντας ως μοτίβα για τον Φρόιντ.
Την εμπεριστατωμένη κριτική της Ανθρωπολογίας, που πρώτη -με αιχμή του δόρατος τις μελέτες του φονξιοναλιστή Μπρόνισλαβ Μαλινόφσκι (Σεξουαλικότητα και καταπίεση στην πρωτόγονη κοινωνία, 1921)- θέτει τις επιστημονικές βάσεις για τον κλονισμό τής «παντοδυναμίας» τής οιδιπόδειας θεωρίας και της υποτιθέμενης δυνατότητας προσαρμογής της σε όλα τα κοινωνικά μοντέλα. Ο ελληνιστής Ζαν Πιερ Βερνάν καταδεικνύει τις σημαντικές επιστημολογικές αδυναμίες στην φροϋδική ανάλυση του αρχαιοελληνικού μύθου, με το άρθρο Ο Οιδίπους χωρίς σύμπλεγμα (1967).
Και την κριτική των μαρξιστών, για τους οποίους η φροϊδική ψυχανάλυση άπτεται της αστικής μεταψυχολογίας. Μια παράδοση που ξεκινάει, ουσιαστικά, με τον Ανρί Βαλόν και εξελίσσεται μεταπολεμικά με πάμπολλους εκφραστές, μεταξύ των οποίων ο κορυφαίος Γάλλος στοχαστής Μισέλ Κλουσκάρ (Le Capitalisme de la Séduction, 1981) που, απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, παραμένει αμετάφραστος στα ελληνικά. Τους παραπάνω προσεγγίζει και ο (επίσης Γάλλος) ελευθεριακός φιλόσοφος Μισέλ Ονφρέ με το προ ενός έτους Λυκόφως ενός ειδώλου.
Ας μείνουμε λίγο σ’ αυτήν την τρίτη κριτική, απέναντι στην οποία οι υπέρμαχοι του φροϊδισμού δυσκολεύτηκαν σε τέτοιο βαθμό να απαντήσουν επί της ουσίας, που συχνά κατέφυγαν στις γνωστές ad hominem επιθέσεις τού εκχυδαϊσμένου αντιμαρξισμού (reductio ad Stalinum, μαρξισμός = γκουλάγκ κ.λπ.). Ο Κλουσκάρ εξηγεί ότι ο φροϊδισμός, αντίθετα με την αξίωσή του (στη θεωρία και στην πρακτική) της «αποκάλυψης του ασυνειδήτου», μέσω της υποθετικο-επαγωγικής (μη γνωσιακής) του μεθοδολογίας στην ουσία παράγει ασυνείδητο και πιο συγκεκριμένα μπουρζουάδικη ασυνειδησία ως προς τον θεμελιώδη ρόλο του οικονομικού παράγοντα στην κοινωνική καταπίεση και αλλοτρίωση. Σύστημα καταπίεσης και αλλοτρίωσης από το οποίο η αστική τάξη είναι ιστορικά ο διαρκής κερδισμένος, καθώς εξάλλου και ο ηθικός και φυσικός αυτουργός.
Εν ολίγοις: ξαπλωμένος ανάσκελα ή σε εμβρυακή στάση πάνω στο ιαματικό ντιβάνι, χάρη στην ψυχανάλυση, ο αστός μπορεί από θύτης της καπιταλιστικής ανηθικότητας να «ξανα»γίνεται ένα θύμα στο ψυχολογικό πεδίο. Επικυρωμένο πλέον θύμα αντικειμενικών συνθηκών (του πατέρα, της μητέρας, του περίγυρου, των συμμαθητών…) ο αστός καλείται στη συνέχεια να θεραπευτεί από τις ενοχές του, υπερκερνώντας την όποια συμβολική εξουσία (συνήθως του πατρός) και ξεπερνώντας τις όποιες σεξουαλικές «απαγορεύσεις». Όμως, προσοχή! η μαρξιστική κριτική δεν πετάει τον Σίγκμουντ και την οιδιπόδεια θεωρία στα σκουπίδια, κάθε άλλο. Ο ρόλος του πατέρα και της μητέρας είναι προφανώς πρωταρχικός για τον σχηματισμό και τη διαμόρφωση της ψυχολογίας του ατόμου. Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, προφανώς, υφίσταται. Και κανείς δεν έκανε πιο ψύχραιμες, θαρραλέες και υπερβατικές διαπιστώσεις και αναλύσεις πάνω στις δομές της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης από τον Φρόιντ και κάποιους από τους μαθητές του (διαβάστε την αριστουργηματική εισαγωγή του στους Αδελφούς Καραμαζόφ του Ντοστογιέφσκι).
Αφαιρεί όμως -και δικαίως- από την πλειοψηφία των επιγόνων του έτσι όπως αυτοί παρουσιάζονται -ως χρήσιμα φονξιοναλιστικά δεκανίκια της ταξικής καταπίεσης- το δικαίωμα να περιγράφουν την ανθρώπινη κοινωνία και το σύνολο των σύνθετων κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων που τη διέπουν, ξεσκεπάζοντας παράλληλα τους ειδεχθείς ψυχολογικούς μηχανισμούς που θέτουν σε εφαρμογή για να λυτρώσουν την αστική τάξη από τις ερινύες των υπαρξιακών αντιφάσεων, του παρασιτισμού και της ανηθικότητάς της.
Και την κριτική των μαρξιστών, για τους οποίους η φροϊδική ψυχανάλυση άπτεται της αστικής μεταψυχολογίας. Μια παράδοση που ξεκινάει, ουσιαστικά, με τον Ανρί Βαλόν και εξελίσσεται μεταπολεμικά με πάμπολλους εκφραστές, μεταξύ των οποίων ο κορυφαίος Γάλλος στοχαστής Μισέλ Κλουσκάρ (Le Capitalisme de la Séduction, 1981) που, απ’ όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, παραμένει αμετάφραστος στα ελληνικά. Τους παραπάνω προσεγγίζει και ο (επίσης Γάλλος) ελευθεριακός φιλόσοφος Μισέλ Ονφρέ με το προ ενός έτους Λυκόφως ενός ειδώλου.
Ας μείνουμε λίγο σ’ αυτήν την τρίτη κριτική, απέναντι στην οποία οι υπέρμαχοι του φροϊδισμού δυσκολεύτηκαν σε τέτοιο βαθμό να απαντήσουν επί της ουσίας, που συχνά κατέφυγαν στις γνωστές ad hominem επιθέσεις τού εκχυδαϊσμένου αντιμαρξισμού (reductio ad Stalinum, μαρξισμός = γκουλάγκ κ.λπ.). Ο Κλουσκάρ εξηγεί ότι ο φροϊδισμός, αντίθετα με την αξίωσή του (στη θεωρία και στην πρακτική) της «αποκάλυψης του ασυνειδήτου», μέσω της υποθετικο-επαγωγικής (μη γνωσιακής) του μεθοδολογίας στην ουσία παράγει ασυνείδητο και πιο συγκεκριμένα μπουρζουάδικη ασυνειδησία ως προς τον θεμελιώδη ρόλο του οικονομικού παράγοντα στην κοινωνική καταπίεση και αλλοτρίωση. Σύστημα καταπίεσης και αλλοτρίωσης από το οποίο η αστική τάξη είναι ιστορικά ο διαρκής κερδισμένος, καθώς εξάλλου και ο ηθικός και φυσικός αυτουργός.
Εν ολίγοις: ξαπλωμένος ανάσκελα ή σε εμβρυακή στάση πάνω στο ιαματικό ντιβάνι, χάρη στην ψυχανάλυση, ο αστός μπορεί από θύτης της καπιταλιστικής ανηθικότητας να «ξανα»γίνεται ένα θύμα στο ψυχολογικό πεδίο. Επικυρωμένο πλέον θύμα αντικειμενικών συνθηκών (του πατέρα, της μητέρας, του περίγυρου, των συμμαθητών…) ο αστός καλείται στη συνέχεια να θεραπευτεί από τις ενοχές του, υπερκερνώντας την όποια συμβολική εξουσία (συνήθως του πατρός) και ξεπερνώντας τις όποιες σεξουαλικές «απαγορεύσεις». Όμως, προσοχή! η μαρξιστική κριτική δεν πετάει τον Σίγκμουντ και την οιδιπόδεια θεωρία στα σκουπίδια, κάθε άλλο. Ο ρόλος του πατέρα και της μητέρας είναι προφανώς πρωταρχικός για τον σχηματισμό και τη διαμόρφωση της ψυχολογίας του ατόμου. Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, προφανώς, υφίσταται. Και κανείς δεν έκανε πιο ψύχραιμες, θαρραλέες και υπερβατικές διαπιστώσεις και αναλύσεις πάνω στις δομές της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης από τον Φρόιντ και κάποιους από τους μαθητές του (διαβάστε την αριστουργηματική εισαγωγή του στους Αδελφούς Καραμαζόφ του Ντοστογιέφσκι).
Αφαιρεί όμως -και δικαίως- από την πλειοψηφία των επιγόνων του έτσι όπως αυτοί παρουσιάζονται -ως χρήσιμα φονξιοναλιστικά δεκανίκια της ταξικής καταπίεσης- το δικαίωμα να περιγράφουν την ανθρώπινη κοινωνία και το σύνολο των σύνθετων κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων που τη διέπουν, ξεσκεπάζοντας παράλληλα τους ειδεχθείς ψυχολογικούς μηχανισμούς που θέτουν σε εφαρμογή για να λυτρώσουν την αστική τάξη από τις ερινύες των υπαρξιακών αντιφάσεων, του παρασιτισμού και της ανηθικότητάς της.
Σχόλια
