Μια αποστροφή του Κινέζου προέδρου Σι Τζινπίνγκ στην ομιλία του κατά τη διάρκεια των γιορτασμών για τα 70χρονα της Λ.Δ. Κίνας συμπύκνωσε το πώς αποτιμά η κινεζική ηγεσία τη μέχρι σήμερα πορεία της χώρας: «Η ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας άλλαξε εντελώς την άθλια μοίρα που ως τότε κατέτρεχε τη χώρα μας: να είναι φτωχή και αδύναμη και να τρομοκρατείται και να ταπεινώνεται από ξένες δυνάμεις για πάνω από 100 χρόνια. Από το 1949 το κινεζικό έθνος άρχισε να βαδίζει στο δρόμο της υλοποίησης της εθνικής αναγέννησης. Καμιά δύναμη πια δεν μπορεί να ταράξει το στάτους της Κίνας, ή να εμποδίσει τον κινεζικό λαό να προχωρήσει μπροστά». Δεν στερείται βάσης αυτός ο ισχυρισμός: η κινεζική οικονομία εξακολουθεί να αναπτύσσεται με ρυθμούς ραγδαίους σε σύγκριση με τις «παραδοσιακές» καπιταλιστικές χώρες. Η κάποτε περιφρονημένη Κίνα ανοίγει όλο και πιο αποφασιστικά τους νέους Δρόμους του Μεταξιού και ξεπροβάλλει ήδη στο διεθνές στερέωμα ως η δεύτερη μεγαλύτερη δύναμη – με τη φιλοδοξία να ξεπεράσει και τις ΗΠΑ.
Από αυτήν την άποψη άποψη, το κινεζικό «θαύμα» περιγελά τους γκουρού του νεοφιλελευθερισμού, αφού φαίνεται ότι η κρατική διαχείριση ενός ιδιόμορφου, έστω, καπιταλισμού –με αρκετά υπολείμματα από την παλιότερη κατάσταση– υπερέχει σαφώς από το… αόρατο χέρι των αγορών. Το σίγουρο είναι ότι η νίκη του 1949 όχι μόνο άλλαξε τους παγκόσμιους συσχετισμούς, αλλά έθεσε και τις βάσεις για έναν κινεζικό δρόμο ανάπτυξης, διαφορετικό τόσο από αυτόν της τότε Σοβιετικής Ένωσης όσο και από αυτόν της Δύσης. Ο δρόμος αυτός έβγαλε από την εξαθλίωση τεράστιες μάζες και ταυτόχρονα «εκπαίδευσε» και τους σημερινούς επιγόνους στην αποφυγή ξένων μοντέλων. Συνυπάρχει λοιπόν η συνέχεια μιας παράδοσης, με σημαντικές κατά τα άλλα ασυνέχειες: τον ριζοσπαστισμό που εκδηλώθηκε τόσο στο εσωτερικό όσο και στη διεθνή συμπεριφορά της Κίνας του Μάο διαδέχθηκε η επιλογή των επιγόνων του να επιδιώξουν τα ανοίγματα που θα τους επέτρεπαν να μην χάσουν το τρένο της τεχνολογικής ανάπτυξης σε έναν κόσμο που άλλαζε ταχύτατα. Αυτή η αντίφαση εξηγεί ίσως και το γιατί η Κίνα δεν είχε την κατάληξη της ΕΣΣΔ.
Ακόμη σημαντικότερη είναι ίσως άλλη μια διαφορά με τον δυτικό κόσμο, ποιοτική αυτή και όχι ποσοτική: η κινεζική ηγεσία φαίνεται να έχει καταστρώσει ένα σαφές σχέδιο για τις επόμενες δεκαετίες, να έχει αποσπάσει τη συναίνεση όλων των αποφασιστικών κύκλων της γι’ αυτό, και να το υλοποιεί – με βήματα σταθερά αλλά και προσεκτικά. Οι μοχλοί που χρησιμοποιεί είναι κυρίως οικονομικοί και σύμφωνοι με τους «διεθνείς κανόνες», σε αντίθεση με τις συνεχείς στρατιωτικές και άλλες επεμβάσεις των Δυτικών σε τρίτες χώρες. Απέναντί της, το δυτικό στρατόπεδο με επικεφαλής τις ΗΠΑ ταλανίζεται από ενδοσυστημικούς εμφύλιους, ασυνεννοησία στο εσωτερικό των αρχουσών τάξεων, πολιτική αστάθεια και κοινωνική δυσαρέσκεια – που όλα μαζί καταλήγουν σε πλήρη έλλειψη στοιχειωδώς κοινού προσανατολισμού για το πώς θα αντιμετωπιστεί το διαρκές αδυνάτισμα της Δύσης.
Ο δρόμος που πήρε η Κίνα μετά το 1949 έβγαλε από την εξαθλίωση τεράστιες μάζες και ταυτόχρονα «εκπαίδευσε» τους σημερινούς επιγόνους στην αποφυγή ξένων μοντέλων – συνυπάρχει λοιπόν η συνέχεια μιας παράδοσης, με σημαντικές κατά τα άλλα ασυνέχειες…
Αντιφάσεις και κίνδυνοι
Οι μεταρρυθμίσεις που εγκαινίασε ο Τενγκ Σιαοπίνγκ αφού ξεμπέρδεψε με την «ακραία» πτέρυγα του Κομμουνιστικού Κόμματος μετά το θάνατο του Μάο, δηλαδή η καθιέρωση «ελεύθερων» οικονομικών ζωνών, το άνοιγμα στο ξένο κεφάλαιο κ.λπ., είχαν αντιφατικό χαρακτήρα. Από τη μια, ξεκίνησε μια βίαιη πρωταρχική συσσώρευση μέσα από την καταστροφή μεγάλου τμήματος της δημόσιας περιουσίας, με πολύ ορατές επιπτώσεις: η κορυφή του παγόβουνου ήταν τα 200 εκατομμύρια Κινέζων που μετανάστευαν από την ενδοχώρα, αναζητώντας τα προς το ζην σε άθλιες συνθήκες στις μεγαλουπόλεις. Από την άλλη, κρατώντας τα ηνία του κεντρικού ελέγχου και μην επιτρέποντας στην οικονομική «φιλελευθεροποίηση» να συνοδευτεί και από πολιτική, η κινεζική ηγεσία κατάφερε να αποφύγει τον καζινο-καπιταλισμό α λα Γέλτσιν, που έριξε τη Ρωσία δεκαετίες πίσω. Το Κινεζικό Κ.Κ., ένας τεράστιος και πανίσχυρος οργανισμός (σήμερα έχει 90 εκατομμύρια μέλη), εξακολούθησε να ελέγχει την πορεία της χώρας και να αποσπά κοινωνική συναίνεση μέσω της βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου και της αύξησης του διεθνούς πρεστίζ της Κίνας.
Οι κίνδυνοι βέβαια κάθε άλλο παρά έχουν εκλείψει, όπως δείχνει το λαχάνιασμα της διεθνώς «υπερεκτεθειμένης» πλέον κινεζικής οικονομίας, οι ακόμα τεράστιες ανισομετρίες μεταξύ των παράκτιων περιοχών και της ενδοχώρας, οι διαρκείς φόβοι ότι θα σκάσει η υπαρκτή φούσκα στον χρηματοπιστωτικό ή/και στον κατασκευαστικό τομέα κ.ο.κ. Η στοχοποίηση της Κίνας από τη Δύση, και κυρίως τις ΗΠΑ, που εύλογα τη θεωρούν πιο επίφοβη από τη Ρωσία, επιτείνει το πρόβλημα. Οι αμερικανικές οικονομικές κυρώσεις κάνουν ήδη αισθητό τον αντίχτυπό τους στην κινεζική οικονομία, ενώ βαραίνει και η διαρκής πολιτική πίεση που ασκούν οι Δυτικοί, «ευαισθητοποιούμενοι» χθες για το Θιβέτ και τους Ουιγούρους, σήμερα για το Χονγκ Κονγκ κ.ο.κ. Αυτό αναγκάζει τις ιθύνουσες ελίτ της Κίνας να εντείνουν τη μεγαλοκρατική πολιτική τους ώστε να ισοφαρίσουν την πίεση, για την εκτόνωση της οποίας δεν αρκεί η ανάπτυξη της εσωτερικής αγοράς. Η κινεζική εκδοχή του μεγαλοκρατισμού είναι βέβαια πιο λεπτεπίλεπτη από αυτή που ασκούσαν οι Σοβιετικοί, αφού βάζει μπροστά κυρίως τις «επενδύσεις». Φτάνει όμως να στέλνει κινεζικά πολεμικά πλοία για ασκήσεις ακόμη και στη Μεσόγειο!
Την ίδια στιγμή, η κινεζική ηγεσία αρνείται την περαιτέρω «απελευθέρωση» του χρηματοπιστωτικού συστήματος και άλλων βασικών τομέων της οικονομίας, παρά τις πιέσεις που της ασκούν οι Δυτικοί. Τελικά, έχοντας μια ιθύνουσα τάξη που ανδρώθηκε στα χρόνια του μαοϊσμού, από τον οποίο «κράτησε» την πεποίθηση ότι μπορεί να υπάρξει ένας κινεζικός δρόμος, η Κίνα όχι μόνο κατάφερε να επιβιώσει στη νέα εποχή, αλλά και αναδεικνύεται στον δεύτερο σημαντικότερο πόλο του σύγχρονου κόσμου, αμφισβητώντας την πρωτοκαθεδρία της Δύσης.
Το «πριγκιπόπουλο» που μεταμορφώθηκε σε αδιαμφισβήτητο πρόεδρο
Υπό τον Σι η Κίνα ξεκίνησε ένα άνευ προηγουμένου κύμα εσωτερικών και διεθνών επενδύσεων, ύψους εκατοντάδων δισεκατομμυρίων δολαρίων, στην επιστημονική και τεχνολογική καινοτομία, τον στρατιωτικό εκσυγχρονισμό και τους Νέους Δρόμους του Μεταξιού. Διακηρύσσοντας τη βούληση του Πεκίνου να εργαστεί για το «κοινό μέλλον όλων των εθνών» και για μια «διεθνή κοινότητα που θα διασφαλίσει το κοινό μέλλον της ανθρωπότητας» με εργαλείο «νέους τύπους διεθνών σχέσεων που θα εδράζονται σε αμοιβαίο σεβασμό, δικαιοσύνη και αμοιβαία επωφελή συνεργασία», ο Κινέζος πρόεδρος αναδείχθηκε σε πρωταθλητή της παγκοσμιοποίησης, παίρνοντας τα ηνία από τη γερασμένη Δύση και ιδίως τις ΗΠΑ. Ταυτόχρονα στο εσωτερικό μέτωπο δεσμεύτηκε για την καταπολέμηση της διαφθοράς, την εξάλειψη της ακραίας φτώχειας και την ανάπτυξη της εσωτερικής αγοράς , με στόχο η Κίνα «να ολοκληρώσει τον σοσιαλιστικό εκσυγχρονισμό της ως το 2035 και να καταστεί μια σύγχρονη σοσιαλιστική χώρα ως το μέσο του 21ου αιώνα».
Η απαλλοτρίωση των απαλλοτριωτών
Οι δεύτεροι δουλεύουν για λογαριασμό τους, και δεν περιλαμβάνονται στους 324. Τεράστια τα κέρδη, αλλά τεράστιοι και οι κίνδυνοι: ο Σι Τζινπίνγκ έχει ξεκινήσει τη μεγαλύτερη εκστρατεία των τελευταίων 40 χρόνων ενάντια στην «ανεξέλεγκτη» διαφθορά, που εξοργίζει τις λαϊκές τάξεις και είναι αιτία πολλών τοπικών εξεγέρσεων. Ήδη δεκάδες διεφθαρμένοι αξιωματούχοι (υπουργοί και υψηλά ιστάμενα στελέχη του Κ.Κ.) έχουν εκτελεστεί ή φυλακιστεί. Ο επόμενος που παίρνει σειρά για το εκτελεστικό απόσπασμα είναι μάλλον ο 58χρονος Ζανγκ Κι [βλ. φωτό δεξιά], που ως τις αρχές Σεπτεμβρίου ήταν γραμματέας του Κ.Κ. στη Χαϊκού, μια πόλη 9 εκατομμυρίων: οι αρχές ανακάλυψαν τους μυστικούς λογαριασμούς του και, στο υπόγειο της βίλας του, βουνά από ράβδους χρυσού και μετρητά. Η συνολική αξία της μέχρι προχθές άγνωστης περιουσίας του… κομμουνιστή γραμματέα ξεπερνά τα 30 δισεκατομμύρια δολάρια! Όταν ένα «περιφερειακό» στέλεχος του Κ.Κ. έχει καταφέρει να συγκεντρώσει τέτοιο πλούτο, μπορεί κανείς να φανταστεί πώς οικοδομήθηκε η «σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς». Και με ποιο κόστος για τα εκατοντάδες εκατομμύρια Κινέζων που έχουν μείνει εκτός του θαύματος…
Το κύκνειο άσμα
Η Πολιτιστική Επανάσταση άσκησε κριτική μεταξύ άλλων και στη θεωρία των παραγωγικών δυνάμεων, σύμφωνα με την οποία η ανάπτυξή τους οδηγεί «αντικειμενικά» στον σοσιαλισμό. Σε αυτό αναφέρεται η ακόλουθη επισήμανση του Κοστάντσο Πρέβε*:
«Λίγο πριν από το θάνατο του Μάο και την τελετουργική ταρίχευσή του, η οποία ακολουθήθηκε αμέσως από τη σύλληψη της μαοϊκής αριστεράς (της “Συμμορίας των Τεσσάρων”), από την κεντριστική διόρθωση πορείας του Χούα Κούο Φενγκ, και κατόπιν από την ασυγκράτητη καπιταλιστική ανάπτυξη με οδηγό την αθάνατη αρχή του Τενγκ Χσιάο Πινγκ (“δεν ενδιαφέρει αν είναι άσπρη ή μαύρη η γάτα, αρκεί να πιάνει τα ποντίκια”), οι λιμενεργάτες της Σαγκάης ύψωσαν δύο πανώ. Στο ένα ήταν γραμμένο: “Εμείς είμαστε τα αφεντικά του μόλου, όχι οι σκλάβοι του τονάζ” και στο άλλο: “Κάτω η άθλια θεωρία των παραγωγικών δυνάμεων”.
Σε αυτά τα δύο πανώ υπήρχε το μήνυμα που έστελνε ο ετοιμοθάνατος μαοϊσμός στους μετέπειτα. Πράγματι, δεν φαίνεται γιατί οι εργαζόμενοι πρέπει να ελευθερωθούν από την πολύ γνωστή απόσπαση υπεραξίας εκ μέρους μιας τάξης ατομικών καπιταλιστών, για να ξαναγίνουν σκλάβοι μιας γραφειοκρατικής κάστας που δεν νομιμοποιεί πλέον την εξουσία της στο όνομα της ελευθερίας του επιχειρείν, αλλά στο όνομα της εξαγιασμένης ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων. Πιθανώς οι λιμενεργάτες της Σαγκάης δεν το γνώριζαν, αλλά με τα πανώ τους κατέρριπταν σχεδόν έναν αιώνα πρωτο-μαρξισμού και μεσο-μαρξισμού, και πλησίαζαν (ίσως) στην αρχική έμπνευση του Μαρξ. Ήταν το κύκνειο άσμα.»
Στιγμές στη σύγχρονη ιστορία
1842: Πρώτος Πόλεμος του Οπίου. Η Βρετανία επιβάλει την ελεύθερη χρήση οπίου, αποσπά προνόμια και προσαρτά το Χονγκ Κονγκ.
1856: Δεύτερος Πόλεμος του Οπίου. Η Κίνα υποχρεώνεται σε νέες ταπεινωτικές παραχωρήσεις σε Βρετανία, Γαλλία και ΗΠΑ.
1894: Πόλεμος με την Ιαπωνία. Η ηττημένη Κίνα αναγκάζεται να παραχωρήσει και σ’ αυτήν το στάτους της «ευνοούμενης χώρας».
1900: Εξέγερση των Μπόξερ ενάντια στην ξένη επικυριαρχία. Αντίποινα με μαζικές σφαγές Κινέζων από το κοινό εκστρατευτικό σώμα Ευρωπαίων, Αμερικανών και Ιαπώνων.
1905: Η Ιαπωνία καταλαμβάνει τμήμα της Μαντζουρίας.
1911: Το απαξιωμένο αυτοκρατορικό καθεστώς ανατρέπεται από δημοκρατική επανάσταση. Πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Σουν Γιατ-σεν, ιδρυτής του κόμματος Κουομιντάνγκ.
1919: Κίνημα της 4ης Μαΐου ενάντια στη Συνθήκη των Βερσαλιών, που παραχωρεί κινεζικά εδάφη στην Ιαπωνία.
1921: Ίδρυση του Κομμουνιστικού Κόμματος από μόλις 12 αντιπροσώπους, μεταξύ των οποίων και ο Μάο Τσετούνγκ.
1923: Ενιαίο Μέτωπο του Κ.Κ. με το Κουομιντάνγκ για την αντιμετώπιση της αναρχίας που προκαλούν οι αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ πολεμάρχων.
1927: Ο στρατηγός Τσιανγκ Κάι-σεκ, επικεφαλής της αντιδραστικής πτέρυγας του Κουομιντάνγκ, ξεκινά μαζικές σφαγές των κομμουνιστών στη Σαγκάη και αλλού.
1931: Η Ιαπωνία καταλαμβάνει και την υπόλοιπη Μαντζουρία. Οι κομμουνιστές ανακηρύσσουν την Κινεζική Σοβιετική Δημοκρατία στο Γιανγκσί.
1932: Οι Ιάπωνες βομβαρδίζουν τη Σαγκάη και άλλες κινεζικές πόλεις, με εκατοντάδες χιλιάδες θύματα μεταξύ των αμάχων.
1934: Ξεκινά η Μεγάλη Πορεία των Κινέζων κομμουνιστών υπό τον Μάο Τσετούνγκ, που ολοκληρώνεται ένα χρόνο αργότερα έχοντας διανύσει 12.500 χιλιόμετρα και αποφεύγοντας την περικύκλωση από τις στρατιές του Κουομιντάνγκ.
1937-1945: Ιαπωνική εισβολή στην Κίνα. Ο στρατός κατοχής διαπράττει εγκλήματα πολέμου. Το Κ.Κ. σχηματίζει Ενιαίο Αντιγιαπωνέζικο Μέτωπο με το Κουομιντάνγκ.
1945-1949: Μετά την ήττα της Ιαπωνίας ξαναρχίζουν οι συγκρούσεις μεταξύ Κ.Κ. και Κουομιντάνγκ. Σταδιακά ο Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός εκδιώκει το Κουομιντάνγκ από όλη την ηπειρωτική Κίνα. Ο Τσιανγκ Κάι-σεκ καταφεύγει στην Ταϊβάν.
1949: Ιδρύεται η Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας με επικεφαλής τον Μάο Τσετούνγκ. Δεν αναγνωρίζεται από ΗΠΑ και ΟΗΕ.
1950: Η Λ.Δ. Κίνας στέλνει ένα εκατομμύριο εθελοντές στον πόλεμο της Κορέας.
1953: Ξεκινά το πρώτο πεντάχρονο πλάνο με στόχο την εκβιομηχάνιση.
1958: Ξεκινά το Μεγάλο Άλμα προς τα Εμπρός.
1960: Εκδηλώνεται ανοιχτά η ρήξη με την ΕΣΣΔ.
1964: Η Κίνα αποκτά πυρηνικά όπλα.
1966: Εξαπολύεται η Μεγάλη Προλεταριακή Πολιτιστική Επανάσταση.
1970: Η Κίνα εκτοξεύει τον πρώτο δορυφόρο της.
1971: Ο ΟΗΕ αναγνωρίζει τη Λ.Δ. Κίνας.
1976: Πεθαίνει ο Μάο και τον διαδέχεται ο «κεντρώος» Χούα Κουοφένγκ.
1978: Την ηγεσία της Κίνας αναλαμβάνει ο Τενγκ Σιαοπίνγκ, που εισάγει μέτρα οικονομικής φιλελευθεροποίησης.
1980: Ανοίγουν οι πρώτες «ελεύθερες οικονομικές ζώνες».
1989: Αιματηρή καταστολή των διαμαρτυριών στην Τιενανμέν. Ο Ζιανγκ Ζεμίν αντικαθιστά τον θεωρούμενο μετριοπαθέστερο Ζάο Ζιγιάνγκ στην ηγεσία του Κ.Κ.
1997: Πεθαίνει ο Τενγκ Σιαοπίνγκ. Το Χονγκ Κονγκ, μέχρι τότε βρετανική αποικία, επιστρέφει στην Κίνα («μία χώρα – δύο συστήματα»).
1999: Και η πορτογαλική αποικία του Μακάο επανεντάσσεται στην Κίνα. Οι ΗΠΑ βομβαρδίζουν «κατά λάθος» την κινεζική πρεσβεία στο Βελιγράδι.
2001: Η Κίνα εντάσσεται στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου.
2003: Ο Χου Τζιντάο διαδέχεται τον Ζιανγκ Ζεμίν στην ηγεσία της Κίνας. Η Κίνα πραγματοποιεί την πρώτη επανδρωμένη διαστημική πτήση.
2005: Ξεσπούν βίαιες αντιγιαπωνέζικες διαδηλώσεις σε όλη τη χώρα εξαιτίας της διεκδίκησης μόνιμης έδρας στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ από την Ιαπωνία.
2008: Οι Ολυμπιακοί Αγώνες διεξάγονται στο Πεκίνο.
2011: Τίθεται σε τροχιά ο πρώτος κινεζικός διαστημικός σταθμός.
2012: Ο Σι Τζινπίνγκ διαδέχεται τον Χου Τζιντάο στην ηγεσία της Κίνας. Νέες βίαιες αντιγιαπωνέζικες διαδηλώσεις.
2013: Ο Σι Τζινπίνγκ παρουσιάζει το σχέδιο των νέων Δρόμων του Μεταξιού.
2014: Η Κίνα αποσπά και επίσημα τον τίτλο της δεύτερης μεγαλύτερης οικονομίας στον κόσμο. Προσελήνωση μη επανδρωμένου κινεζικού διαστημοπλοίου.
2018: Εντείνονται οι αντιπαραθέσεις με τις ΗΠΑ. «Δεν θέλουμε εμπορικό πόλεμο, αλλά είμαστε έτοιμοι να τον διεξάγουμε» δηλώνει ο Σι Τζινπίνγκ.
* «Κριτική θεωρία του μαρξισμού», εκδόσεις ΚΨΜ.
