Μια νέα πραγματικότητα διαμορφώνεται, με κορυφαίο γεγονός την πανδημία και τις συνέπειές της που ήδη διαφαίνονται. Σε τέτοιες στιγμές, έρχεται πιο φανερά στο προσκήνιο το ζήτημα της μετάβασης σε μια διαφορετική κοινωνική κατάσταση. Θα είχε ίσως σημασία να καταγραφούν ορισμένες οπτικές για τις προϋποθέσεις μιας μετάβασης, αν το πρόσημο και οι ποιότητές της δεν είναι ήδη καθορισμένα από τη μοίρα. Γιατί μπροστά μας δεν ανοίγεται κάποιο ειδυλλιακό ξέφωτο, ίσα-ίσα η δυστοπία χτίζεται ήδη, αλλά την ίδια στιγμή είναι ανοιχτά και άλλα «σενάρια». Οι οπτικές αυτές έχουν προβληθεί κατά καιρούς από το εγχείρημα του Δρόμου και εδώ απλώς υπενθυμίζουμε και παραθέτουμε συνοπτικά ορισμένες, είναι δε ανοιχτές προς εμπλουτισμό και συζήτηση. Δεν αποτελούν τυφλοσούρτη παντός καιρού, αλλά δοκιμάζονται και αλληλεπιδρούν με την πραγματικότητα και με τα ζητήματα που αυτή, χωρίς να ρωτήσει, φέρνει μπροστά μας.
1. Οι δρόμοι της μετάβασης θα είναι πρωτότυποι. Δεν έχουν κατασκευαστεί ήδη, δεν υπάρχουν έτοιμοι να τους ακολουθήσουμε, ούτε μπορούν να εισαχθούν από αλλού, από άλλες εποχές ή από άλλες μεριές του πλανήτη, όσο κι αν κάθε εμπειρία είναι πολύτιμη. Η σκιαγράφησή τους, δεν μπορεί να είναι προφητεία ούτε συνταγή προς εκτέλεση.
2. Τίποτα δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς να παρθεί υπόψιν ο διεθνής ορίζοντας, ειδικά σε εποχές όπως η σημερινή. Μα και τίποτα δεν μπορεί να οικοδομηθεί χωρίς κανείς να τοποθετείται από τη σκοπιά της χώρας, της πατρίδας μας. Οποιαδήποτε απόπειρα, όχι απλώς θα αναφέρεται στον συγκεκριμένο τόπο, αλλά θα μιλάει τη γλώσσα του αλλιώς δεν θα υπάρξει, ασχέτως από το τι θα νομίζει για τον εαυτό της.
3. Μετάβαση σημαίνει διαδικασία με διάρκεια και όχι «μια κι έξω». Οι προσδοκίες να αλλάξουν όλα μεμιάς, σε μια αποφασιστική στιγμή ή με κάποιες «εξόδους» που θα κρίνουν τα πάντα, αποτελούν απλώς φαντασιώσεις. Οι μεγάλες στιγμές σίγουρα παίζουν το ρόλο τους και «γράφουν ιστορία», την ίδια στιγμή που είναι αναγκαίες πολιτικές ρήξεων οι οποίες θα οικοδομούνται σε βάθος.
4. Ο κόσμος εξακολουθεί να αλλάζει κατά κύματα και μέσα από μεγάλα ρεύματα. Κύκλοι αγώνων με διεθνικά στοιχεία, μαζικά κινήματα που έχουν σχέση με την εποχή τους, «κοινωνία σε κίνηση». Με μια μαχητικότητα που δεν ξεδιπλώνεται με έναν σταθερό και ομοιόμορφο τρόπο. Πότε προβάλλει ως διεκδίκηση, άλλοτε με όρους προσφοράς ή αλληλεγγύης, αναλόγως με το τι επιτάσσει η εποχή κι η συγκυρία.
5. Κινήματα στις πιο διαφορετικές μορφές και σφαίρες. Στην επιστήμη, την υγεία, την εκπαίδευση. Πάντα όμως με τη λαϊκή πρωταγωνιστικότητα, πρωτοβουλία, δράση και συνείδηση στο κέντρο. Δύσκολο να παραχθούν αλλού φρέσκιες ιδέες, αδύνατο να δοθούν σοβαρές μάχες χωρίς τους «πολλούς». Δεν υπάρχει πολιτική χειραφέτησης εντός της μικροπολιτικής, της μικρής και μεγάλης κομματοκρατίας, του πολιτικαντισμού.
6. Μετάβαση σημαίνει γκρέμισμα αλλά και χτίσιμο. Η πολιτική είναι στο τιμόνι (θέσεις, συνθήματα, συμπυκνώσεις) αλλά πάντα μετρά και το τι είσαι, «ποιος είναι αυτός που μιλάει». Αυτό σχετίζεται με όλα τα επίπεδα των «υποκειμενικών» και «αντικειμενικών» διαμορφώσεων, ακόμα και με αυτό της ίδιας της χώρας (υπόσταση, παραγωγική βάση, δυνατότητες αυτονομίας κ.λπ.). Τα ρήγματα βαθαίνουν χτίζοντας τους όρους και τις προϋποθέσεις τους.
7. Δεν υπάρχει η ταξική πάλη με τους τρόπους που συνήθως περιγράφεται, δηλαδή σαν μια δυαδικού τύπου αναμέτρηση, και μάλιστα εντοπισμένη αποκλειστικά σε οικονομικό και διεκδικητικό επίπεδο. Τα μπλοκ που τείνουν να διαμορφωθούν δεν συγκροτούνται γύρω από τα στενά συμφέροντα μιας τάξης, είναι πολύ περισσότερο περιεκτικά και αγκαλιάζουν όλες τις σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας. Το έδαφος πάνω στο οποίο αναδύεται σήμερα το «κοινωνικό ζήτημα» έχει πολλαπλές πτυχώσεις όπως και οι δρόμοι για την επίλυσή του.
8. Δεν μπορεί να υφίσταται στρατηγική ματιά χωρίς να παίρνει υπόψιν της τον «κοινό νου», την κοινωνική συνείδηση, την κατάσταση πνευμάτων, τη σφαίρα της ιδεολογίας σε όλες της τις μορφές. Η απόσπαση της συναίνεσης, η ηγεμονία, κρίνονται σε πολλαπλά επίπεδα και σε συνάρτηση με τις υπαρκτές πεποιθήσεις, αντιλήψεις, αλλά και τους μετασχηματισμούς που συμβαίνουν. Πέρα από «αντικειμενισμούς», η πολιτική έχει να κάνει με τους ανθρώπους και την πράξη τους.
9. Οι πολιτικές στοχεύσεις δεν μπορούν να αραδιάζονται όλες, με μόνο κριτήριο την ορθότητά τους ή τη θέλησή μας. Απαιτείται στάθμιση του τι επείγει, τι είναι κρίσιμο, από πού θα καθοριστούν ευρύτερες εξελίξεις. Έχουν σημασία οι τάσεις και όχι τα «γεγονότα» σκέτα. Οι κάθε λογής αντιθέσεις δεν σταματούν να λειτουργούν, ωστόσο μένει να αναδειχθεί το κάθε φορά κρίσιμο πεδίο της σύγκρουσης. Είναι απαραίτητο να εντοπίζεται το τι προωθεί και οικοδομεί ο όποιος «αντίπαλος» αλλά και ποια νέα φαινόμενα επιδρούν στη γενική κατάσταση.
10. Τα ανοιχτά μέτωπα δεν είναι ακριβώς προς επιλογή. Ειδικά στη χώρα μας, οι γεωπολιτικές απειλές, η ευρωπαϊκή διάσταση, το κοινωνικό και πολιτικό ζήτημα, δρουν και πιέζουν από κοινού για απαντήσεις και στάσεις. Δεν διαλέγουμε το πεδίο που προτιμάμε να αναμετρηθούμε και δεν υπάρχουν κρίσιμα ζητήματα εκτός ατζέντας.
11. Το «πάνω και το κάτω», το «πρόοδος και συντήρηση» δεν είναι απολύτως προσδιορισμένα, σταθερά ή παγιωμένα. Απέναντι σε διάφορες καταστάσεις και επίδικα, στρώματα, τάξεις και δυνάμεις θα διαδραματίσουν ρόλους που δεν είναι δεδομένοι από τα πριν, ούτε εκπορεύονται δεσμευτικά από την ονομαστική τους αξία. Μπορεί η ρευστότητα να μην καταργεί τις διακρίσεις, εντούτοις στη δυναμική των πραγμάτων όλα εμφανίζονται πιο μπερδεμένα.
12. Ό,τι λείπει, λείπει. Πορευόμαστε με αυτά που έχουμε και αυτά που δεν υπάρχουν. Η διαπίστωση έχει δύο πλευρές. Τα δομικά χαρακτηριστικά, οι πραγματικοί όροι που λείπουν, δεν μπορούν να ξεχνιούνται, να προσπερνιούνται για χατίρι αυτού που θα θέλαμε. Αλλά και η διαμορφωμένη πραγματικότητα δεν αντιμετωπίζεται παγιωμένη, δεν καταργεί την ανθρώπινη θέληση, τη βούληση να αλλάξουν τα πράγματα, την ελπίδα.
