Ένα από τα σημαντικότερα κατορθώματα του λαϊκού ριζοσπαστισμού των τελευταίων χρόνων αντίστασης ήταν η οικοδόμηση δομών κοινωνικής αλληλεγγύης. Οι δυνατότητες που αναδείχτηκαν επισκιάστηκαν την προηγούμενη περίοδο από άλλα διλήμματα (Grexit ή ευρω-λιτότητα κ.λπ.) και οπτικές (κυβερνησιμότητα, κρατισμός κ.λπ.). Ενδεχομένως μία άλλη θέαση του κινήματος αυτού, από το 2012 που εμφανίστηκε, να είχε επιτρέψει ματιές και σε άλλες ενυπάρχουσες δυνατότητες και πιθανές εξελίξεις πέρα από τη στροφή 180° μετά το «όχι» του ελληνικού λαού. Το εκτενές απόσπασμα που δημοσιεύουμε ίσως συμβάλλει στην εκ νέου ανάδειξη μίας άλλης προοπτικής, στην ανάκτηση της πληγωμένης ελπίδας που αυτό το κίνημα έθρεψε στη χώρα μας. Όπως και στη διαφυγή από την καθήλωσή του σε συμπληρωματικούς ρόλους σε ευρω-χρηματοδοτούμενα «προγράμματα αντιμετώπισης της ανθρωπιστικής κρίσης». Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο τεύχος 0 του ηλεκτρονικού Roar magazine, https://roarmag.org/magazine/building-power-crisis-social-reproduction/
Επιμέλεια-Μετάφραση: Χρήστος Γιοβανόπουλος
Οικοδόμηση ισχύος* σε συνθήκες κρίσης της κοινωνικής αναπαραγωγής
Πώς συναθροίζονται δυνάμεις και παράγεται δημιουργική και βιώσιμη αντίσταση
των Manuela Zechner, Bue Rübner Hansen
Ο ΣΥΡΙΖΑ πήρε την εξουσία μέσω εκλογών και όχι κυρίως λόγω ενός κινήματος που θα μπορούσε να τον ενισχύσει ή να τον εκθρονίσει. Για πολλούς Έλληνες τώρα υπάρχει μία επιστροφή στο «ενάντια στην εξουσία». Αλλά πέρα από το «να πάρουμε ή να πολεμήσουμε την εξουσία», υπάρχει και το ερώτημα της οικοδόμησης ισχύος.
Πώς μπορούμε να χτίσουμε ανθεκτικές σχέσεις και υποδομές για αγώνες και για την αλλαγή; Πώς μπορούμε να σκεφτόμαστε την οικοδόμηση ισχύος -στις κοινωνικές δικτυώσεις, στην καθημερινότητα, σε οργανώσεις και θεσμούς- μέσα στην εξελισσόμενη κρίση χρέους στην Ευρώπη; Ξεκινάμε με την ερώτηση της κοινωνικής αναπαραγωγής ή του πώς συναθροίζονται δυνάμεις και παράγεται δημιουργική και βιώσιμη αντίσταση.
Το πλαίσιο της κρίσης και της γενικευμένης τρωτότητας οδηγεί σε μυριάδες αγώνες γύρω από κοινωνικά δικαιώματα, πόρους και επιβίωση, που τοποθετούν όλοι τους τη (ανθρώπινη) ζωή στο κέντρο τους. Καθημερινή ζωή, βιολογική επιβίωση, συλλογική ζωή: το ζήτημα των βασικών ανθρώπινων αναγκών αγγίζει τους περισσότερους μέσα στην κρίση και χρωματίζει κάθε μορφή ενεργοποίησης – και όχι μόνο τους απασχολούμενους εργάτες που ακόμα έχουν τη δυνατότητα να απεργήσουν.
Όλα αυτά βρίσκονται στην καρδιά όχι μόνο της κρίσης, αλλά των μακροχρόνιων τάσεων προς την επισφάλεια, τις περικοπές των κοινωνικών δαπανών, τη δομική ανεργία και τον πλεονάζοντα (εργατικό) πληθυσμό. Οι πολιτικές αναπαραγωγής αφορούν αυτά τα θέματα και τα μετατρέπουν σε πεδίο οικοδόμησης συλλογικής ισχύος.
Για να οικοδομήσουμε βιώσιμη και συμπαγή κοινωνική ή συλλογική ισχύ, πρέπει να ανοίξουμε δρόμους διανοητικών προσεγγίσεων και στρατηγικών σε αυτό το πεδίο. Και πρέπει να ρωτήσουμε: Πώς οι αγώνες γύρω από ζητήματα αναπαραγωγής σχετίζονται με τις πολιτικές αντιπροσώπευσης σήμερα, ειδικά στην οπτική των εκλογικών ρωγμών μέσα στην κρίση;
Η κοινωνική αναπαραγωγή μέσα στην κρίση
Η οπτική της κοινωνικής αναπαραγωγής είναι κεντρική στο ερώτημα οικοδόμησης ισχύος σήμερα. Κοινωνική αναπαραγωγή είναι ένας ευρύς όρος για το πεδίο όπου οι (ανθρώπινες) ζωές συντηρούνται και αναπαράγονται. Σχετίζεται με τον τρόπο που ικανοποιούμε τις ανάγκες μας και με τη συχνά κρυμμένη υλική βάση ικανοποίησης των επιθυμιών μας.
Το πρόβλημα της αναπαραγωγής αγγίζει με κατεπείγοντα τρόπο τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων σήμερα. Η κατάρρευση των ολοκληρωμένων μηχανισμών του κράτους πρόνοιας και της νεοφιλελεύθερης διαχείρισης άνοιξε το δρόμο για νέες προσεγγίσεις όταν σκεφτόμαστε πώς να υποστηρίξουμε τις ζωές μας, ατομικά και συλλογικά. Η κοινωνική αναπαραγωγή εμπεριέχει την κρίση συγκεκριμένων θεσμών και δομών -κράτος, αγορά, οικογένεια, μισθωτή εργασία- όπως και μοναδικών μορφών κοινότητας και σχέσεων αλληλεξάρτησης.
Είναι η αρχή ενός νέου κύκλου αγώνων σχετιζόμενων με την κοινωνική αναπαραγωγή. Αυτοί οι αγώνες συντελούνται σε διαφορετικά επίπεδα: σε αυτό των κοινωνικών σχέσεων φροντίδας, στο πεδίο του χώρου και της κατοικίας, στο πεδίο παραγωγής και διανομής πόρων και στο πεδίο των θεσμών.
Στην παρούσα συγκυρία είναι φανερό ότι το να παίρνεις την εξουσία είναι το ίδιο με το να διαχειρίζεσαι την κρίση, εκτός και αν την πάρεις στη βάση μίας γνήσιας μορφής κοινωνικής ισχύος. Καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι δεν εντάσσονται πλέον καθολικά στο κεφάλαιο και το κράτος, το πεδίο της κοινωνικής αναπαραγωγής μπορεί να γίνει χώρος αναδιοργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων για την οικοδόμηση κοινωνικής ισχύος.
[…]
Κοινές στρατηγικές από τα κάτω
Υπό συγκεκριμένες συνθήκες, συλλογικές προσπάθειες αναδιοργάνωσης του τρόπου ικανοποίησης των αναγκών μας μπορούν να προσφέρουν εναλλακτικές ισχυρότερες από τη φιλανθρωπία, τον κοινοτισμό και την εξατομικευμένη επιβίωση. Ξεκινώντας από μια κοινή ανάγκη, αυτές οι συνθήκες συμπεριλαμβάνουν την εμφάνιση ψιθύρων που συζητάνε εναλλακτικές στους δρόμους, τις πλατείες, τα σπίτια, τους χώρους εργασίας× στην οικοδόμηση αμοιβαίων σχέσεων συζήτησης κι εμπιστοσύνης× και μέσω αυτών τη δημιουργία χώρων συνάντησης και εντέλει οργάνωσης. Αγώνες για την αντιμετώπιση των καθημερινών μέσων συντήρησης της ζωής μπορούν να οικοδομήσουν ισχύ με βιώσιμο τρόπο -και όχι μόνο να ανακουφίζουν από τη φτώχεια- για μια σειρά λόγους.
Πρώτον, με την οικοδόμηση αυτόνομων κυκλωμάτων αυτο-αναπαραγωγής, οι αγώνες αυτοί εξασφαλίζουν τη συλλογική ανάγκη που χρειάζεται για να παλέψεις για την αλλαγή. Έχοντας την ικανότητα να αναζητούν προσωρινά πρόσβαση σε πηγές εκτός των κυρίαρχων τρόπων -μέσω εργατικών απεργιών, μπλοκάρισμα δρόμων ή μποϊκοτάζ- δημιουργούν μία σημαντική αύξηση ισχύος στις συλλογικές διαπραγματεύσεις και στο μπλοκάρισμα της εξουσίας. Είναι, επίσης, ισχυροί ανταγωνιστικοί ή αγωνιστικοί παράγοντες ενάντια στο κράτος και την αγορά, επειδή η δυνατότητα του κόσμου να αποσύρεται μερικώς από τα ηγεμονικά κυκλώματα αναπαραγωγής, προσφέρει τη βάση για μια πραγματική αντιθετική ισχύ/δύναμη. […]
Όταν επιχειρούν την υπεράσπιση των κοινωνικών δικαιωμάτων, οι κοινωνικοί αγώνες συνήθως ανατρέπουν τον κρατικιστικό ορίζοντα και καταλήγουν να παράγουν συγκεκριμένα πολιτικά εγχειρήματα που προσφέρουν και νοιάζονται ακόμα κι εκεί όπου το κράτος δεν το κάνει. Το κίνημα των υπερχρεωμένων ιδιοκτητών (PAH) στην Ισπανία, για παράδειγμα, που έχει αναπτύξει μια μεγάλη καμπάνια για το δικαίωμα στη στέγη, έχει επίσης καταλάβει πολλά άδεια κτίρια που ανήκουν σε τράπεζες και τα επαναδιεκδικεί σαν συλλογική κατοικία.
Στην Ελλάδα, η δημιουργία των δομών αλληλεγγύης ανταποκρινόταν στην υποχώρηση των εγγυημένων από το κράτος παροχών Υγείας, αλλά στην εξέλιξή τους έχουν γίνει ένα ισχυρό πείραμα παροχής δωρεάν υγείας, με τρόπο που συχνά υπερβαίνει τις κλασικές ιεραρχίες και διαχωρισμούς μεταξύ γιατρών, νοσοκόμων και ασθενών, αναπτύσσοντας νέες αντιλήψεις περί υγείας.
Τέτοιοι αγώνες γύρω από την από κοινού διατήρηση της ζωής είναι το πλαίσιο όπου οικοδομούνται εναλλακτικά οράματα για θεσμούς και για δομές αμοιβαίας υποστήριξης. Σε μια εποχή που αγωνιά για εναλλακτικές, αυτοί οι αγώνες παράγουν νέα φαντασιακά, αιτήματα και γνώσεις γύρω από την κοινωνική διεύθυνση, την προσφορά και την οργάνωση της συλλογικής φροντίδας και πρόνοιας. Παρά τα προφανή όριά τους -η έλλειψη πόρων και σαφούς νομικής βάσης καθιστούν δύσκολο έργο την πρόνοια προς όλους όσους έχουν ανάγκη, πόσο μάλλον προς όλη την κοινωνία- λειτουργούν σαν εργαστήρια που μπορούν να γίνουν οι βάσεις για νέες απαιτήσεις προς το θεσμικό πεδίο.
Οι περικοπές κοινωνικών παροχών και εργασίας δίνουν τη θέση τους στην ανάπτυξη της αλληλέγγυας οικονομίας, που οικοδομεί συλλογική ανθεκτικότητα δημιουργώντας νέους τρόπους διανομής και μοιράσματος των πόρων. Αυτό δεν σημαίνει απλά τη δημιουργία τοπικών στιγμών κοινωνικής αναπαραγωγής, αλλά επίσης διατοπικών δικτύων εμπορίου και ανταλλαγών. Αυτό είναι σημαντικό όχι μόνο από γεωπολιτική ματιά, αλλά επίσης και από μία οικολογική προοπτική. Συνεπάγεται την εμφάνιση νέων οραμάτων και οικονομικών πρακτικών πέρα από την, με κεφαλαίο Ο, παγκόσμια καπιταλιστική οικονομία.
Η πρόσφατη αντιπαράθεση για τη θέση της Ελλάδας στο ευρώ ανέδειξε τη σημαντικότητα τέτοιων μορφών συλλογικής διανομής. Ήταν καθαρό πως και το Grexit και η επιβαλλόμενη από την Ευρωζώνη συνεχιζόμενη λιτότητα θα σπείρουν ακόμα περισσότερο θάνατο και μιζέρια… Η δυνατότητα για Grexit εξαρτιόταν σε πολύ μεγάλο βαθμό από τη δύναμη και ανθεκτικότητα της τοπικής αναπαραγωγής, όπως και των μεγαλύτερων και μικρότερων διατοπικών εμπορικών δικτύων και γεωπολιτικών συμφωνιών, από το εμπόριο ελαιόλαδου μέχρι την εισαγωγή φθηνού πετρελαίου.
Οι στίβοι της κοινωνικής ισχύος
Η οικοδόμηση ισχύος είναι μια διαδικασία που συναρθρώνει διαφορετικές κοινωνικές δυνάμεις γύρω από την ικανότητα παρέμβασης σε μία δεδομένη τάξη κυριαρχίας. Αυτό σημαίνει τη λήψη αποφάσεων και τη δημιουργία επιπτώσεων σε κάθε σχετικό επίπεδο (από το μπλοκάρισμα ενός δρόμου ή μιας έξωσης, μέχρι το μπλοκάρισμα ενός νόμου ή μιας συμφωνίας εμπορίου).
Ισχύς είναι η στιγμή που μία άρθρωση δυνάμεων γίνεται επιτελεστική, ικανή δηλαδή να συνεπάγεται επιπτώσεις σε ένα δεδομένο πλαίσιο. Σαν τέτοιο διαπερνάει τους αγώνες και την ανάπτυξη μιας σειράς «μικρο»εξουσιών: της δύναμης/εξουσίας να αποφασίζεις, να προτείνεις, να διαπραγματεύεσαι, να ασκείς επίδραση κ.λπ. […] Με αυτή την έννοια, οι αγώνες μπορούν να αποκτήσουν διάφορες μορφές και να διαπερνούν διάφορα πεδία δράσης – μπορεί να αφορούν μικρά δίκτυα ή κοινότητες φροντίδας, κινήματα για την κατοικία ή την υγεία, πόρους, χώρους, υποδομές και επίσης τους θεσμούς.
Η κοινωνική αναπαραγωγή δεν είναι μία ταμπέλα αλλά περισσότερο ένας πρακτικός ορίζοντας που, με αυτή την έννοια, ασχολείται με τη διατήρηση σχέσεων, χώρων, μορφών οργάνωσης και θεσμών. Η εστίαση σε στιγμές που αντέχουν μέσα στο χρόνο και (μέσω αυτού) προσφέρουν συνέχεια, που οικοδομούν ισχύ, δεν σημαίνει ότι καμπάνιες, δράσεις ή άλλα εγχειρήματα δεν είναι σημαντικά στην αντίσταση στην εξουσία, και στην οικοδόμηση κινημάτων.
[…] Το Διάγραμμα (που παρατίθεται) δεν πρέπει να εκληφθεί ως ένας κοινωνιολογικός χάρτης, αλλά περισσότερο ως εργαλείο που μπορεί να είναι χρήσιμο στον προσανατολισμό της σκέψης μας γύρω από την οικοδόμηση ισχύος.
Προτείνουμε την οπτικοποίηση των βασικών πεδίων των αγώνων κοινωνικής αναπαραγωγής όπως ορίζονται από τέσσερις αλληλοκαλυπτόμενους χώρους:
Το μη οργανωμένο κοινωνικό πεδίο των άτυπων σχέσεων: διευρυμένα οικογενειακά δίκτυα, φιλίες, άτυπες κοινότητες, χαλαρές δικτυώσεις.
Το κατοικημένο κοινωνικό πεδίο, όπου οργανωτική αρχή είναι ο χώρος: γειτονιές, κατοικία, κοινωνικά κέντρα, χώροι συνελεύσεων, τόποι διανομής (πόρων-βοήθειας).
Το οργανωμένο κοινωνικό πεδίο (που λειτουργεί) με πρωτόκολλα και τυποποιημένο καταμερισμό εργασίας: συνδικάτα, σύλλογοι, ενώσεις, θεσμοί, λέσχες, συνεταιρισμοί, οργανωμένα δίκτυα.
Το πεδίο της αντιπροσώπευσης, του οποίου οργανωτικές αρχές είναι η διακυβέρνηση και η διαμεσολάβηση: θεσμοί, κοινωνικές υπηρεσίες και νομικό σύστημα, κόμματα, ΜΜΕ.
Αν χρειαζόταν να οπτικοποιήσουμε στο Διάγραμμα τις σχέσεις ανάμεσα στα πεδία αυτά, θα έμοιαζαν κάπως έτσι:
Ο οριζόντιος άξονας που διατρέχει το διάγραμμα δείχνει τις τυποποιημένες (αριστερά) κόντρα στις άτυπες (δεξιά) σχέσεις, ενώ ο κάθετος άξονας είναι οι ενσώματες (κάτω) εναντίον των σχέσεων αντιπροσώπευσης (πάνω). Ελάχιστες πρωτοβουλίες κινούνται αποκλειστικά στο ένα ή στο άλλο πεδίο. Περισσότερο πρόκειται για τέσσερις τάσεις στις οποίες συγκεκριμένες πρωτοβουλίες συμμετέχουν σε ποικίλους βαθμούς.
Σύμφωνα με τη γενική πολιτική και κοινωνική συγκυρία, πρωτοβουλίες μπορούν να στρέφονται προς το ένα ή το άλλο στρατηγικό πεδίο, ή πράγματι, να απλώνονται προς κάθε κατεύθυνση. Ομοίως, μπορεί να υπάρχουν λίγες ή πολλές εγκάρσιες συνδέσεις ανάμεσα στους αγώνες σε αυτά τα πεδία, σε διαφορετικές στιγμές.
* Ο τίτλος του άρθρου είναι Building Power in a Crisis of Social Reproduction, όπου η λέξη power έχει τη διττή σημασία της ισχύος και της εξουσίας. Στην ουσία αναφέρονται στην πολιτική δύναμη. Για το λόγο αυτό στη μετάφραση οι δύο λέξεις χρησιμοποιούνται εναλλασσόμενα, σαν εξουσία όταν αναφέρεται στους από πάνω και σαν ισχύ όταν αφορά τους από κάτω.
