Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Με ρίζες στην προκλασική δομή, η μινιμαλιστική μουσική συγκαταλέγεται στις πρωτοποριακές μεταπολεμικές μουσικές φόρμες, στα πλαίσια ευρύτερων καλλιτεχνικών αναζητήσεων, εκφράζοντας το νέο κοινωνικό γίγνεσθαι. Πεδίο εφαρμογής αποτέλεσε κυρίως η κινηματογραφική μουσική, κατά τις δεκαετίες του ’80 και του ’90, με κύριους εκφραστές τους Μάικλ Νάιμαν, Βιμ Μέρτενς και Φίλιπ Γκλας.
Οι μινιμαλιστικές συνθέσεις του Βρετανού Μάικλ Νάιμαν συνδέθηκαν άρρηκτα με το εξεζητημένα εικαστικό σκηνοθετικό στυλ του συμπατριώτη του Πήτερ Γκρίναγουέι. Γεννημένος το 1944, ο Νάιμαν ειδικεύτηκε ως πιανίστας στη μπαρόκ μουσική του 17ου αιώνα, που τον επηρέασε καθοριστικά. Εισήγαγε τον όρο μινιμαλισμός, στο βιβλίο του Πειραματική Μουσική, πέρα από τον Τζον Κέιτζ (1968), για να περιγράψει τη νεόκοπη τότε μουσική φόρμα, με κύριο χαρακτηριστικό τη χρήση σταθερών μουσικών μοτίβων που επαναλαμβάνονται με μικρές παραλλαγές, εξελίσσοντας τη μελωδία προοδευτικά, σε αντιδιαστολή με την κλασική μουσική, που φτάνει γρήγορα σε κορυφώσεις.
Στην ταινία Draughtsman’s Contract (1982), του Γκρίναγουέι, ένας ζωγράφος που προσλαμβάνεται από μια ευκατάστατη κυρία της Αυλής, στα τέλη του 17ου αιώνα, εμπλέκεται σε ίντριγκα. Η έντονη σαιξπηρική θεατρικότητα εκλεπτυσμένων διαλόγων, μετωπικών λήψεων, στατικών και συμμετρικών πλάνων χαρακτηρίζεται από εκκεντρική ατμόσφαιρα, με κουστούμια εποχής. Επηρεασμένος από τους Ολλανδούς ζωγράφους του 17ου αιώνα Ρέμπραντ και Βερμέερ, ο γεννημένος το 1942 Γκρίναγουέι -ζωγράφος και ο ίδιος- είναι λάτρης του μπαρόκ. Οι συνθέσεις του Νάιμαν, βασισμένες σε μελωδίες του Άγλλου μπαρόκ συνθέτη Χένρι Πέρσελ, ακούγονται αποκλειστικά στους εξωτερικούς παραδεισένιους κήπους.
Στην ταινία Συνεχόμενοι πνιγμοί (1988), του Γκρίναγουέι, κάθε μια από τρεις γυναίκες διαδοχικών γενεών με ίδιο όνομα -γιαγιά, μητέρα και κόρη- πνίγει τον άντρα της. Η επαναλαμβανόμενη ιστορία και τα παιδικά παιχνίδια με αριθμούς διαμορφώνουν μια μαθηματική δομή και συμμετρία, που ο Νάιμαν περιβάλλει με δάνεια από μουσικές φόρμες μείζονος κλίμακας του Μότσαρτ, παρά την τραγωδία.
Ο Γκρίναγουέι μεταφέρει κινηματογραφικά την Τρικυμία του Σαίξπηρ στη ταινία Τα βιβλία του Πρόσπερο (1991), σε ένα συγκροτημένο πρωτοποριακό οπτικοακουστικό θέαμα, με επιρροές από ελισαβετιανό θέατρο, μπαρόκ ζωγραφική και προκλασική μουσική. Οι εμπνευσμένες ενορχηστρώσεις του Νάιμαν βασίστηκαν εδώ στον Βρετανό συνθέτη και τραγουδοποιό του 16ου αιώνα, Τζον Ντόουλαντ, σύγχρονο του Σαίξπηρ.
Στη συγκινητική ταινία Μαθήματα πιάνου, της Τζέιν Κάμπιον (1993), μια μουγκή πιανίστρια, που επικοινωνεί μέσω του πιάνου της, βρέθηκε παντρεμένη στη μακρινή Νέα Ζηλανδία, στα μέσα του 19ου αιώνα. Η ερωτική έλξη με τον αυτόχθονα γείτονα, στον οποίο παραδίδει μαθήματα πιάνου, μεταμορφώνει την πιανίστρια, πυροδοτώντας απρόβλεπτες εξελίξεις. Η μουσική του Νάιμαν, με το πασίγνωστο βασικό πιανιστικό θέμα της ταινίας The heart asks pleasure first, ξεφεύγει από τις μπαρόκ επιρροές του.
Παράλληλα, ο Βέλγος μινιμαλιστής πιανίστας και συνθέτης Βίμ Μέρτενς έγινε ευρύτερα γνωστός από την ταινία τού Γκρίναγουέι Η κοιλιά του Αρχιτέκτονα (1987), όπου κυριαρχεί το θρυλικό μίνιμαλ κομμάτι Struggle for pleasure, που χρησιμοποιήθηκε σε τηλεοπτικές διαφημίσεις. Ένας Αμερικανός αρχιτέκτονας, επιμελητής μιας έκθεσης στη Ρώμη, για τον Γάλλο αρχιτέκτονα του 18ου αιώνα Ετιέν-Λουί Μπουλέ, καταρρέει ψυχικά και σωματικά, όταν η έγκυος γυναίκα του τον απατά και τον εγκαταλείπει πριν γεννήσει.
Ο Γκρίναγουέι παραλληλίζει την κατάρρευση του μεσήλικα αρχιτέκτονα με την παρακμή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αλλά και τις εμμονές του με το πάθος του Μπουλέ, για τις καμπυλόγραμμες αψίδες και τις ωοειδείς φόρμες. Σκηνοθετικά συντηρείται ένας φετιχιστικός συσχετισμός ανάμεσα στη δομή της επιβλητικής πόλης με το σώμα του πληθωρικού αρχιτέκτονα, που ενισχύεται από τον καταιγιστικό ενορχηστρωτικό ρυθμό του Μέρτενς.
Ο Αμερικανός Φίλιπ Γκλάς διεύρυνε τη δυτικότροπη μινιμαλιστική μουσική, εισάγοντας στοιχεία ινδικής μουσικής, μετά την περίφημη συνεργασία του με τον Ραβί Σανκάρ. Γεννημένος στη Βαλτιμόρη, το 1937, ο Γκλάς ξεκίνησε με βιολί και φλάουτο, σπούδασε Μαθηματικά, Φιλοσοφία και πιάνο, ενώ υπήρξε μαθητής της Νάντια Μπουλανζέ, στο Παρίσι. Διεθνή αναγνώριση κέρδισε από τη μουσική του για την ταινία του Γκόντφρεϊ Ρέτζιο Κογιαανισκάτσι (1983), που στην ινδιάνικη χόπι διάλεκτο σημαίνει ζωή σε αποσύνθεση. Πανοραμικά πλάνα εξυμνούν τη φύση και την έννοια της ζωής στον πλανήτη, ενώ η ανθρώπινη παρουσία αποκαλύπτεται σταδιακά, με τις συνέπειες ενός άπληστου τρόπου ζωής και την οικολογική καταστροφή που προξενεί, σε μια εναλλαγή εικόνων, δίχως διαλόγους και πρωταγωνιστές. Το δραστικό μοντάζ, σε συνδυασμό με την εκπληκτική συμφωνική μινιμαλιστική μουσική του Γκλας, δημιουργούν ένα καθηλωτικό πρωτοποριακό οπτικοακουστικό αποτέλεσμα, που άφησε ιστορία.
Ακόμα και ο Γούντι Άλεν επιστράτευσε τον Φίλιπ Γκλας για Το όνειρο της Κασσάνδρας (2006), σε μια από τις σπάνιες φορές που χρησιμοποίησε πρωτότυπη μουσική. Η δραματική σύνθεση, με εναλλασσόμενες ανιούσες-κατιούσες κλίμακες, στην εισαγωγική σκηνή με τα δυο αδέρφια στο ιστιοπλοϊκό τους, σε φουρτουνιασμένο θαλασσινό τοπίο, αποτελεί και το βασικό μουσικό θέμα της ταινίας, που λειτουργεί ως προάγγελος κακών μαντάτων, δραματοποιώντας μοναδικά αυτό το ηθογραφικό/ψυχολογικό θρίλερ.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός- κριτικός κινηματογράφου
(ifigenia.kalantzi@gmail.com)
.
Info
Μουσικές και εκτενέστερη ανάλυση στο έργο των Μέρτενς, Νάιμαν και Γκλας μπορείτε να αναζητήσετε στο https://portokaliradio.gr/ondemand.php, επιλέγοντας από την εκπομπή μου ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ συγκεκριμένες ημερομηνίες: 21/1/2015 (Βιμ Μέρτενς), 28/1/2015 (Μάικλ Νάιμαν) & 4/2/2015 (Φίλιπ Γκλάς). Η εκπομπή αυτή, για τη μουσική στον κινηματογράφο, μεταδίδεται στο portokaliradio.gr κάθε Τετάρτη 22:00-23:00 (επανάληψη Κυριακή 23:00-00:00).
