Για το ντοκιμαντέρ του Κωστή Ζουλιάτη Anaparastasis
Της Ιφιγένειας Καλαντζή*
Το έργο του σπουδαίου πρωτοποριακού συνθέτη Γιάννη Χρήστου, που έχασε τη ζωή του μόλις 44 χρονών σε τροχαίο, ανήμερα των γενεθλίων του, επέλεξε το 2004, ως αντικείμενο έρευνας της πτυχιακής εργασίας του στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο, ο μουσικός και σκηνοθέτης Κωστής Ζουλιάτης. Σ’ αυτήν την έρευνα βασίστηκε το ντοκιμαντέρ του Anaparastasis: η ζωή και το έργο του Γιάννη Χρήστου (1926-1970), που πρωτοπαρουσιάστηκε το 2012, στο Φεστιβάλ Νύχτες Πρεμιέρας, εντυπωσιάζοντας το κοινό.
Ο ενθουσιασμός του Ζουλιάτη για το «φαινόμενο Χρήστου» μεταφέρεται σ’ αυτό το αξιόλογο και πολυεπίπεδο ντοκιμαντέρ μέσα από έναν καταιγισμό πληροφοριών, ακολουθώντας την εργογραφία του συνθέτη. Σε αφηγηματικό ρυθμό που ρέει, επιχειρεί να μυήσει τον θεατή στη βιωματική ένταση του Χρήστου, που μετουσιώνεται στη δύναμη της μουσικής του.
Ταγμένος να αναδείξει τη μυστικιστική διάσταση της μουσικής, ο Αιγυπτιώτης Γιάννης Χρήστου ανέπτυξε μια αντισυμβατική φόρμα στο έργο του. Οι έντονες φιλοσοφικές και μεταφυσικές του ανησυχίες τον οδήγησαν σταδιακά στην αναζήτηση μιας πειραματικής έκφρασης, που συνδυάστηκε με σύγχρονες μορφές θεατρικής και χορογραφημένης μουσικής ερμηνείας, κάτι αντίστοιχο μ’ αυτό που σήμερα ονομάζουμε περφόρμανς, εν μέσω ασυνήθιστων ήχων μουσικών οργάνων, που χρησιμοποιούνται με ανορθόδοξους τρόπους.
Βιογραφικά στοιχεία του συνθέτη τεκμηριώνονται με φωτογραφίες και σπάνια οπτικοακουστικά ντοκουμέντα, με τον ίδιο να μιλάει για το έργο του, ενώ σε συνεντεύξεις συνεργατών του, μουσικών και τεχνικών ήχου, επεξηγείται ο τρόπος με τον οποίο ο συνθέτης αντιλαμβανόταν την εκτέλεση του έργου του. Σε σύγχρονες αναλύσεις επιβεβαιώνεται ότι το μουσικό αποτύπωμα του Χρήστου αποτελεί μια ρηξικέλευθη καταστασιακή μορφή τέχνης. Σ’ αυτό συντέλεσε και η ευρύτητα των σπουδών του, από ανώτερα θεωρητικά στη μουσική, μέχρι φιλοσοφία, με τους Βιτγκενστάιν και Ράσελ, ενώ είχε εντρυφήσει και στην αναλυτική ψυχολογία.
Ο Ζουλιάτης τοποθετεί τον συνθέτη στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του, που επέδρασε στο χτίσιμο αυτής της πρωτοποριακής μουσικής έκφρασης, με την παρεμβολή πλάνων από γεγονότα-ορόσημα του ’60, όπως η δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και οι πολυπληθείς διαδηλώσεις ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ. Σε ένα σύστημα που ολοένα απομακρυνόταν από την ανθρωποκεντρική του διάσταση, η υπαρξιακή αγωνία και η απόγνωση εκφράστηκαν μέσα από αντισυμβατικές φόρμες στην τέχνη, με χαρακτηριστικό στα πρωτοποριακά μουσικά ακούσματα την επιστροφή σε πρωτόγονες ρίζες: άναρθρες κραυγές και κρουστά, τραγουδιστές που απαγγέλλουν ή ψελλίζουν, βουητό εγχόρδων και εμβόλιμοι ήχοι από κλάξον και σειρήνες. Το νήμα αυτών των πρωτότυπων αναζητήσεων διακόπηκε βάναυσα στη χώρα μας, με τη χούντα. Η ενορχηστρωτική και ερμηνευτική δομή στο έργο του Χρήστου μετατοπίζεται τότε προς μια αλληλεπίδραση τέχνης και κοινωνίας, καλώντας τους ακροατές σε ψυχοσωματικές αντιδράσεις.
Σε μια τελετουργική όσμωση κοινού-μουσικής, συμμετέχουν όλοι: ο μουσικός οδηγεί την ερμηνεία του, πέρα από κάθε σύμβαση, εγκαταλείποντας τα ωδειακά στερεότυπα, ενώ ο θεατής παρασύρεται σε μια λυτρωτική παράκρουση, έξω από κάθε έννοια καθωσπρεπισμού. Αυτή η υπέρβαση των ορίων, από μουσικούς και κοινό, αποτελεί την ουσία της μουσικής πράξης και μετάπραξης του Γιάννη Χρήστου, που μέσα από την ένταση της εκτέλεσης επί σκηνής, κατάφερε να απελευθερώσει μια ορμητική ψυχική ενέργεια. Το αποτέλεσμα είναι συγκλονιστικό, σχεδόν παραληρηματικό, με το κοινό σε διαρκή υπερένταση, να γελάει ή να λιποθυμάει, σε πλήρη ανατροπή των συμβάσεων μιας συναυλίας.
Ο Ζουλιάτης καταφέρνει με σκηνοθετική δεινότητα να μεταφέρει στον θεατή αυτή τη ζωτική, σχεδόν οργανική διαδικασία της μουσικής του Χρήστου, παραθέτοντας παράλληλα με τα αποσπάσματα ζωντανών εκτελέσεων των έργων του -από παλιότερα φιλμ ή και από σύγχρονες εκτελέσεις- τις παρτιτούρες του συνθέτη, σε επικαλυπτόμενη διαφάνεια, ώστε ταυτόχρονα με την ακρόαση να γίνει εμφανής η μετεξέλιξη της μουσικής δομής του Χρήστου, με την οπτικοποίηση ηχητικών μοτίβων. Εγκαταλείποντας τα συμβατικά μουσικά σύμβολα, ο συνθέτης είχε διαμορφώσει ένα προσωπικό και πρωτότυπο μουσικό σύστημα κωδικοποίησης μιας αναπαραστατικής γραφής, με εικονίδια που περιγράφουν στοιχειώδεις μορφές ήχου, θορύβων, κραυγών και μουσικής, ακόμα και χορογραφίας επί σκηνής, θυμίζοντας κόμικς. Ο ίδιος ο συνθέτης τόνιζε πως «η μουσική μου, πρώτα βλέπεται και μετά ακούγεται»…
Μέσα από την αποκωδικοποίηση του έργου του Χρήστου, δίνεται η δυνατότητα να το κατανοήσουμε ως μέρος μιας ευρύτερης έκφρασης μεταπολεμικά, που χαρακτήρισε μια ολόκληρη εποχή ρήξης με κάθε τι συμβατικό, επηρεάζοντας τη σύγχρονη τέχνη και στη χώρα μας. Αντιπαραβάλλοντας τα γεγονότα του ’60 με εμβόλιμα πλάνα από πρόσφατες διαδηλώσεις διαμαρτυρίας, με την άγρια καταστολή που ασκείται επί μνημονίων, ο Ζουλιάτης επιχειρεί μια επίκαιρη ανάγνωση στο έργο του Χρήστου, δημιουργώντας τις απαραίτητες συνειρμικές γέφυρες που συνδέουν με επιτυχία το έργο και την εποχή που το γέννησε, με τη σημερινή πολιτική συγκυρία.
* Η Ιφιγένεια Καλαντζή είναι θεωρητικός / κριτικός κινηματογράφου
(ifigenia.kalantzi@gmail.com)
Info
Το ντοκιμαντέρ προβάλλεται αποκλειστικά στον κινηματογράφο ΤΡΙΑΝΟΝ Σάββατο-Κυριακή (17-18/1/2015), στις 22:00 και Δευτέρα-Τετάρτη (19-21/1/2015), στις 17:40. Συγκεκριμένες αναφορές στο ντοκιμαντέρ, με ακούσματα της πρωτοποριακής μουσικής του Γιάννη Χρήστου, θα μπορέσετε να παρακολουθήσετε αύριο Κυριακή 18/1/2015 (20:00-21:00), στο διαδικτυακό ραδιόφωνο της αλληλεγγύης πορτοκαλί (www.portokaliradio.gr), στην επανάληψη της εκπομπής μου ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΙΚΟΝΑ, της Τετάρτης 14/1/2015, που ήταν αφιερωμένη στο ντοκιμαντέρ αυτό.
