του Δημήτρη Α. Τραυλού–Τζανετάτου
«Όλοι οι ελεύθεροι πολίτες καλούμαστε να κάνουμε το ίδιο. Με ένα μοναδικό σύνθημα: ενάντια στη μαζική παρακολούθηση, μαζική αντίσταση!» (Ignacio Ramonet)
1. Ένα από τα πολυσυζητημένα και επίκαιρα ζητήματα που αναφύονται στο πλαίσιο της λεγόμενης τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης είναι το δίκτυο τέταρτης γενιάς, το περίφημο 5G. Πρόκειται για μία τεχνολογία ασυρμάτων δικτύων που δεν αποτελεί απλή μετεξέλιξη του δικτύου 4G αλλά ένα ποιοτικά καινούριο δίκτυο, προικισμένο με τη δυνατότητα μεταβίβασης δεδομένων με ταχύτητα μέχρι και 100 φορές (!) μεγαλύτερη από το 4G και ταυτόχρονης σύνδεσης εκατοντάδων ηλεκτρονικών συσκευών. Ο αριθμός δε των συνδεδεμένων συσκευών ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο υπολογίζεται ότι θα αυξηθεί περίπου 100 φορές περισσότερες από ό,τι ισχύει σήμερα. Είναι έτσι ηλίου φαεινότερες οι σαρωτικές επιπτώσεις του 5G και της συνακόλουθης των εφαρμογών του Internet των πραγμάτων (IοΤ) στην οικονομία, την εργασία και την κοινωνία γενικότερα. Δεν είναι έτσι τυχαίο το παγκόσμιο ενδιαφέρον αλλά και η αμφίθυμη αντίδραση αναφορικά με τις συνέπειες της εφαρμογής, με τις μεν κυβερνήσεις και τον επιχειρηματικό κόσμο, να τοποθετούνται θετικά έως και διθυραμβικά, τις δε κοινωνίες, με επικεφαλής σημαντικό αριθμό ειδικών επιστημόνων, να έχουν σοβαρές επιφυλάξεις που φθάνουν μέχρι και την απόρριψη της νέας τεχνολογίας.
Σε αντίθεση προς τις δικαιολογημένες προσδοκίες της κοινής γνώμης σε διεθνές και εθνικό επίπεδο ως το κατεξοχήν κρίσιμο ζήτημα που απασχολεί τη διεθνή κοινότητα, την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις επιμέρους κυβερνήσεις και δεσπόζει στην επικαιρότητα δεν είναι οι πιθανές βλαπτικές επιπτώσεις ενός τόσο καινοφανούς, πολύπλοκου και ποιοτικά αναβαθμισμένου δικτύου. Αντ’ αυτού η όλη συζήτηση, που αντανακλά τη διαμάχη για την τεχνολογική πρωτοκαθεδρία μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας και συνδέεται με την, αφορώσα βασικά το πεδίο της κυβερνοασφάλειας, φαίνεται να επικεντρώνεται στο αν πρέπει να επιλεγεί η σχετική τεχνολογία της Κίνας (Huawei) ή της Ευρώπης (Nokia, Ericsson). Ωστόσο για τους ανθρώπους και την κοινωνία που θα υποστούν τις συνέπειες του νέου αυτού δικτύου, αλλά και μεγάλο μέρος της διεθνούς επιστημονικής κοινότητας, το φλέγον ζήτημα εστιάζεται βασικά και όχι αδικαιολόγητα, στο αν και κατά πόσο το 5G είναι φιλικό ή όχι προς την υγεία και το φυσικό περιβάλλον.
Δεν είναι έτσι τυχαίο το γεγονός ότι, παρά τα αναμφισβήτητα πλεονεκτήματα που θα προκύψουν από τη νέα τεχνολογία σε διάφορους τομείς, όπως π.χ. στην τηλεϊατρική και τη ρομποτική χειρουργική, έχει αναπτυχθεί σε διεθνές και εθνικό επίπεδο ένα διαρκώς ενισχυόμενο κίνημα αμφισβήτησης και εναντίωσης στο δίκτυο 5G που, λόγω έκθεσης σε συχνότητες μη ιονίζουσας ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας πολύ υψηλότερες εκείνων του 4G και της συνακόλουθης ανάγκης εγκατάστασης επιπλέον κεραιών ανά 50-100 μέτρα, το θεωρεί, ιδιαιτέρως βλαπτικό για τη δημόσια υγεία. Σημειωτέον ότι, όπως ήταν επόμενο, αντίστοιχες ανησυχίες και κινητοποιήσεις δεν έλειψαν και στην Ελλάδα τόσο από την επιστημονική κοινότητα (Μαργαρίτης, Μέτσης, Γεωργίου κ.ά.) όσο και από οργανωμένες ομάδες πολιτών (Καλαμάτα, Βόρεια Προάστια Αττικής).
2. Ενώ το ζήτημα των βλαπτικών επιπτώσεων της 5G τεχνολογίας στην υγεία και το περιβάλλον έχει λάβει μεγάλη δημοσιότητα και έχει οδηγήσει σε ένα παγκόσμιο κίνημα διαμαρτυρίας και εκκλήσεων για διακοπή ή, έστω, αναστολή της εφαρμογής της στη γη και το διάστημα, ένας άλλος, εξίσου σημαντικός, κίνδυνος που συνδέεται εγγενώς με το επίμαχο δίκτυο, φαίνεται ότι μάλλον περιθωριακά έχει απασχολήσει την κοινή γνώμη. Πρόκειται για έναν κίνδυνο που απειλεί σοβαρά το ήδη αποσταθεροποιημένο θεμελιώδες δικαίωμα του πολίτη για πληροφοριακό αυτοπροσδιορισμό, αλλά και ευρύτερα τον ίδιο τον πυρήνα της αστικής δημοκρατίας: για έναν κίνδυνο που απειλεί να μετατρέψει τον πολίτη σε απόλυτα ελεγχόμενο και πειθαρχημένο υπήκοο μιας νέας μετανεωτερικής βιοπολιτικής εξουσίας (βλ. πάντως σχετικό ψήφισμα διαμαρτυρίας πρωτοβουλίας πολιτών στη Γερμανία, 5G-tutweh-D/ueber/uns).
Η απειλή αυτή οφείλεται ακριβώς στις ποιοτικά υψηλά αναβαθμισμένες ιδιότητες του δικτύου 5G. Ιδιαιτέρως πρέπει να τονιστεί η τεράστια αύξηση των δυνατοτήτων διασύνδεσης συστημάτων και συσκευών στο internet, με αποτέλεσμα τη συγκέντρωση των προσωπικών δεδομένων του χρήστη. Σήμερα, όπως είναι γνωστό, οι πάροχοι των σχετικών ψηφιακών υπηρεσιών είναι διασκορπισμένοι, πράγμα που συνεπάγεται διασπορά των δεδομένων σε διάφορα συστήματα. Μέσω έτσι της σύνδεσης των διαφόρων συσκευών μέσω έξυπνων τηλεφώνων και αισθητήρων σε ένα λογαριασμό, ο χρήστης εκτίθεται σε πλήρη συγκεντρωτικοποιημένη παρακολούθηση. Όσο λοιπόν ευρύτερα συνδεδεμένος είναι ο χρήστης τόσο διευκολύνεται ο διαχειριστής των συγκεντρωμένων πια δεδομένων να ακτινοσκοπεί και να αναλύει την καθημερινότητά του από τον πρωϊνό καφέ και την εργασία μέχρι την επιστροφή στο σπίτι (βλ. ενδεικτικά Experten–Interview: 5G gefaer det unsere Privatsphaere, www.andtroitpit.de/experten-interview-5g, 02/03/2019). Κατόπιν αυτών το μοντέλο ενός πανοπτικού ως συστήματος άσκησης εξουσίας μέσω συνεχούς ελέγχου, που λειτουργεί ως αυτοεπιτήρηση, αυτοπειθαρχία και αυτοσωφρονισμός και το οποίο δεν περιορίζεται στο χώρο της φυλακής (Bentham), αλλά διαχέεται σε ολόκληρη την κοινωνία (Foucault) αποτελεί πια μια αδυσώπητη ψηφιακή πραγματικότητα.
3. Η 5G τεχνολογία είναι πράγματι σε θέση μέσω του διαδικτύου των πραγμάτων (ΙοΤ) να διεισδύει στον χωροχρόνο (εντός ή εκτός οικίας). Η δε ασύλληπτη ταχύτητα της επικοινωνίας και της διαδικτυακής περιήγησης σε συνδυασμό με την συγκεντροποίηση των δεδομένων καθιστά δυνατή μία σχεδόν ακαριαία γενικευμένη ακτινοσκόπηση των προσωπικών δεδομένων. Από την άλλη πλευρά ο ελάχιστος χρόνος που απαιτείται μεταξύ ψηφιακού αιτήματος και ανταπόκρισης του διαδικτύου καθιστά δυσχερέστατη, αν όχι ανέφικτη, τη λήψη των αναγκαίων μέτρων προστασίας, όπως είναι π.χ. 
η Deep Packet Inspection και έτσι την ανάλυση κάθε πακέτου δεδομένων. Εξάλλου το γεγονός ότι το διαδίκτυο 5G συντίθεται από πολλά νέα τεχνολογικά στοιχεία, όπως π.χ. το Software Defined Networking (SDN), καθίσταται ιδιαίτερα ευπαθές σε κυβερνοεπιθέσεις. Έχει, ωστόσο, υποστηριχθεί ότι το μειονέκτημα αυτό θα μπορούσε να μετατραπεί σε πλεονέκτημα λόγω της αρχιτεκτονικής ενός κεντρικού server ελέγχου (για τα ζητήματα αυτά βλ. Stefan Achleiter, Problememit Sicherheit und Datenschutz bei 5G, intelligente-welt.de, 27/02/2019). Ανεξαρτήτως πάντως του ζητήματος αυτού, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι στο πλαίσιο της συζήτησης για το δίκτυο 5G δεσπόζει το ζήτημα της κυβερνοασφάλειας (για τα ήδη υφιστάμενα στη χώρα μας σοβαρά προβλήματα κυβερνοασφάλειας και την «ευπάθεια» των κρατικών υπηρεσιών ασφάλειας βλ. ενδεικτικά σχετικά δημοσιεύματα Καθημερινής, 23/02/2002, σελ. 12). Ενδεικτική είναι η διεξαγόμενη στην Ε.Ε. σχετική συζήτηση. Ήδη στις 23/01/2020 δημοσιεύθηκε η ανακοίνωση της Επιτροπής για την εργαλειοθήκη μέτρων αντιμετώπισης των σχετικών κινδύνων, η οποία στηρίχθηκε στην έκθεση αξιολόγησης της επικινδυνότητας του 5G του Οκτωβρίου 2019. Αξίζει πάντως στη θέση αυτή να σημειωθεί ότι η σχετική συζήτηση φαίνεται να επικεντρώνεται σε θέματα εθνικής ασφάλειας και κρατικών υποδομών γενικότερα, καθώς και αντιμετώπισης της εγκληματικότητας, ενώ το κεντρικό ζήτημα της, εμφανούς και αφανούς, γενικευμένης επιτήρησης και του κινδύνου εξαέρωσης της ιδιωτικότητας, καίτοι ανήκει στον σκληρό πυρήνα της κυβερνοασφάλειας, δεν φαίνεται να προβληματίζει ιδιαίτερα. Ωστόσο οι εμφανιζόμενες αδυναμίες στο σύστημα ασφάλειας επενεργούν, όπως είναι επόμενο, αποσταθεροποιητικά στους όποιους μηχανισμούς προστασίας, λιγότερο ή περισσότερο αποτελεσματικούς (π.χ. τεχνολογίες κρυπτογράφησης, συστήματα ανωνυμίας, κ.λπ.) των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικής σφαίρας. Είναι έτσι ενδεικτικό ότι, εφόσον ο επιχειρών κυβερνοεπίθεση κατορθώσει να «μολύνει» ένα συστατικό στοιχείο του συστήματος, μπορεί να συλλέξει δεδομένα που θα του χρησιμεύσουν για τυχόν προγραμματιζόμενη νέα επίθεση. Εξάλλου οι υποκλαπείσες πληροφορίες μπορεί να αξιοποιηθούν για τη διάπραξη ηλεκτρονικών εγκλημάτων. Η ευπάθεια αυτή επιδεινώνεται, όταν ο επιτιθέμενος κατορθώσει να εισαγάγει κρυφά στο internet μία παραποιημένη βάση δεδομένων, με αποτέλεσμα την συνακρόαση όλων των χρηστών, οι οποίοι συμμετέχουν στην πλατφόρμα επικοινωνίας. Σημειωτέον επιπλέον ότι, επειδή η εγκατάσταση μηχανισμών ασφάλειας κοστίζει πολύ ακριβά, η δυνατότητα προστασίας των προσωπικών δεδομένων περιορίζεται εκ των πραγμάτων στους ολίγους έχοντες και βεβαίως και στους ελέγχοντες διαχειριστές. Άλλωστε, όπως παρατηρείται εύστοχα, «πρόκειται γι’ αυτές τις ίδιες υπηρεσίες και επιχειρήσεις που προσπαθούν να συλλάβουν εν τη γενέσει της κάθε απειλή μιας ριζικής αλλαγής και να επιβάλουν στους χρήστες τους μία σχέση παθητικής υπηκοότητας» (R. Curcio, «Εικονική αυτοκρατορία», σελ. 128-129).
4. Από τις προηγηθείσες στοιχειώδεις παρατηρήσεις προκύπτει αβίαστα η επιτακτική ανάγκη, εκτός από το ζωτικής σημασίας ζήτημα των πιθανών κινδύνων για τη δημόσια υγεία που συνδέονται με την εγκατάσταση και επέκταση του 5G, οι φακοί της δημοσιότητας να στραφούν με ανάλογη ένταση και στο κρίσιμο ζήτημα της προστασίας της ιδιωτικότητας. Παρ’ όλες δε τις εγγενείς στον εικονικό κόσμο αποσταθεροποιητικές τάσεις και μεταβολές –πέραν από τις τυχόν προτεινόμενες τεχνικές αντιμετώπισης του φαινομένου αυτού και τις αναγκαίες δικαιοπολιτικές προτάσεις και με συνείδηση πάντοτε των πεπερασμένων συστημικών ορίων του–, παρ’ όλη τη διεύρυνση του χάσματος μεταξύ θεσμικής προστασίας και ψηφιακής πραγματικότητας, παρ’ όλη την ελκτική δύναμη της ψευδαίσθησης της «διαδικτυακής ελευθεριακότητας», παρ’ όλη την εφιαλτική προοπτική επικράτησης ενός «ψηφιακού πανοπτικού», είναι επιτακτικά αναγκαία η αφύπνιση από την εθελούσια υποτακτικότητα, την αυτοεπιτήρηση και την αλληλοεπιτήρηση, την ενδοτικότητα στους πειρασμούς του διαδικτύου και την μοιρολατρική παραίτηση. «Όπως ο εγκλεισμός στα στρατόπεδα συγκέντρωσης δεν εξάλειψε την ελευθερία της αντίστασης και την τάση επαναπόκτησης της αρνημένης ελευθερίας», έτσι και η ψηφιοποίηση του κοινωνικού ελέγχου και η καπιταλιστική συνθήκη, στην οποία αυτός εντάσσεται, δεν πρέπει να εξαλείψει τη θέληση και την επιλογή της αντίστασης (R. Curcio, σελ. 132). Διαφορετικά η μετάβαση από τα «έξυπνα σπίτια» και τις «έξυπνες πόλεις» στην «έξυπνη δικτατορία» (Harald Welzer) δεν θα αποτελεί «τεχνοφοβικό σύνδρομο» αλλά πραγματική απειλή.
