Τα σχέδια των Βρυξελλών και η πραγματικότητα
Του Θεοδόση Ν. Πελεγρίνη*
O Bιτγκενστάιν χαρακτήρισε τη φιλοσοφία σαν μια μάχη ενάντια στη γοητεία που ασκεί η γλώσσα στο μυαλό μας, εννοώντας ότι, συχνά, ο τρόπος εκφοράς των λέξεων ή των εκφράσεων μάς παραπλανά με αποτέλεσμα να τους αποδίδομε νόημα διαφορετικό από την σημασία που πράγματι έχουν. Έτσι, η διατύπωση του όρου «ευρωπαϊκός πολιτισμός» μπορεί εύκολα να δημιουργήσει την ψευδαίσθηση ότι πρόκειται για έναν πολιτισμό, ενώ στην πραγματικότητα αναφέρεται σε περισσότερους του ενός πολιτισμούς –τον ελληνικό, τον γερμανικό, τον γαλλικό, τον ρωσικό πολιτισμό, και ούτω καθεξής. O όρος «ευρωπαϊκός πολιτισμός» είναι απλώς ένας γεωγραφικός προσδιορισμός· δηλώνει την ήπειρο, όπου αναπτύχθηκαν διάφοροι πολιτισμοί.
Φαίνεται, όμως, ότι οι απεργαζόμενοι το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης καταρτίζουν τα σχέδιά τους ερήμην της πραγματικότητας αυτής. H υπόθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης πλέον δεν περιορίζεται στην δημιουργία μιας ενιαίας οικονομικής αγοράς, όπως ήταν ο αρχικός στόχος, αλλά αποσκοπεί στην διαμόρφωση ενός κοινού πολιτισμού. Τούτο, βέβαια, δεν σημαίνει ότι η οικονομία δεν αποτελεί τμήμα του πολιτισμού· απλώς, στην προοπτική της ευρωπαϊκής ένωσης συντάσσονται, πέρα από την κοινή οικονομική στρατηγική, προγράμματα για κοινό εκπαιδευτικό σύστημα, για κοινούς θεσμούς, για κοινούς όρους διαβίωσης – για ό,τι τέλος, πάντων, συνιστά συστατικό εκείνου το οποίο αποκαλείται «πολιτισμός».
H προσπάθεια της δημιουργίας ενός ενιαίου μετώπου πολιτισμού της Ευρώπης δεν θα προκαλούσε -όσο κι αν φαίνεται οξύμωρο- ανησυχία, αν επιχειρείτο δια της βίας, αν ένα κράτος ή μια ιδεολογία, έχοντας την δύναμη, επέβαλλε στους λαούς της Ευρώπης ένα κοινό πρότυπο πολιτιστικής συμπεριφοράς. H δύναμη, ανέκαθεν, είχε ημερομηνία λήξεως. Όσο κι αν ένα κράτος, που του επιβλήθηκε διά της βίας ένα καθεστώς, περιέλθει σε παρακμή, ο πολιτισμός του, ωστόσο, αν κρύβει μέσα του ακόμα ζωή, μοιραία θα αποκατασταθεί. Μετά τη διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας οι λαοί της συνάντησαν ο καθένας την δική του μορφή ζωής, τον δικό του πολιτισμό.
Με την δημιουργία της ενιαίας Ευρώπης, όμως, ένας κοινός πολιτισμός, ο καλούμενος ευρωπαϊκός πολιτισμός, σχεδιάζεται μέσα από συναινετικές διαδικασίες, συμφωνίες και πρωτόκολλα αποφάσεων έτσι, ώστε σε ένα βάθος χρόνου να γίνεται σταδιακά και ανώδυνα η προσαρμογή των ευρωπαίων πολιτών στις εκάστοτε νέες διαμορφούμενες συνθήκες.
Όσο κι αν μας περιποιεί υπερηφάνεια το γεγονός ότι η μικρή Ελλάς βρίσκεται, μαζί με τις άλλες χώρες, στο κέντρο των αποφάσεων αυτών, υπάρχει, εντούτοις, πάντοτε το ενδεχόμενο οι επόμενες γενεές -αν, λέμε αν, κάποια στιγμή στο μέλλον διαπιστώσουν ότι ο ελληνικός πολιτισμός, όπως και κάθε άλλος σήμερα ακόμη, ξεχωριστός στην Ευρώπη πολιτισμός, που καλλιέργησαν οι πρόγονοί τους, δεν υφίσταται πλέον- να μην έχουν καμιά δικαιολογία να ζητήσουν πίσω τον πολιτισμό τους. Tο ότι είμαστε στο κέντρο των αποφάσεων προεξοφλεί τη μελλοντική στέρησή μας από κάθε άλλοθι που θα μπορούσαμε να επικαλεστούμε για την επιστροφή μας στον πολιτισμό μας.
Oι εισηγητές της δημιουργίας του ενιαίου πολιτισμού της Ευρώπης, ωστόσο, καλό θα ήταν να έχουν υπ’ όψιν τους ότι, πριν από αυτούς, οι κατασκευαστές ειδώλων απετόλμησαν ένα ανάλογο εγχείρημα: να διαμορφώσουν ένα είδωλο που δεν θα είναι το είδωλο μιας τάξης, μιας φυλής ή ενός κράτους, αλλά να απευθύνεται αδιακρίτως σε όλους. Στη δεκαετία του 1980, πράγματι, δημιούργησαν το είδωλο του Mάικλ Tζάκσον – ένα πρόσωπο που δεν ήταν γυναίκα ούτε άντρας, δεν ήταν μαύρος ούτε λευκός, που, γενικώς, δεν ήταν τίποτε συγκεκριμένο αλλά και όλα μαζί.
Ο Mάικλ Tζάκσον είναι νεκρός πλέον. Η Ευρώπη, όμως, είναι ζωντανή. Ας φροντίσομε -αντιδρώντας στην ομογενοποίηση των πολιτισμών της, που απεργάζονται στα γραφεία της οι γραφειοκράτες αξιωματούχοι της- να μην προδίδομε την Ιστορία της, χάρη στην οποία εξακολουθεί, ακόμη τουλάχιστον, να είναι μια ξεχωριστή ήπειρος. Το ότι μπορούμε να μιλάμε για τον αμερικανικό πολιτισμό ή για τον αυστραλιανό πολιτισμό δεν πάει να πει ότι δικαιούμεθα να μιλάμε για ευρωπαϊκό πολιτισμό διαγράφοντας μέσα στο γενικό και αφηρημένο αυτό μόρφωμα ό,τι είμαστε υποχρεωμένοι να καλούμε ελληνικό πολιτισμό, αγγλικό πολιτισμό, γερμανικό πολιτισμό, γαλλικό πολιτισμό, ισπανικό πολιτισμό, καταλανικό πολιτισμό, και ούτω καθεξής.
* Ο Θεοδόσης Ν. Πελεγρίνης είναι καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ, τ. πρύτανης του ΕΚΠΑ (teopelegrinis@gmail.com)
